Першая чачэнская вайна пачалася з фальстарту 15 кастрычніка 1994 году. Пра гэта піша карэспандэнт расейскай службы нашага радыё Ўладзімер Воранаў.
У суботу 15 кастрычніка 1994 г., у 15.00 «неапазнаныя лятаючыя аб’екты», якія падняліся з расейскіх вайсковых аэрадромаў, нанесьлі ўдар з паветра па шэрагу аб’ектаў у Грозным. Празь некалькі хвілін з поўначы, з боку Старой Сунжы, у горад увайшла калёна бронетэхнікі і машын, набітых разнастайна абмундзіраванымі аўтаматчыкамі. Гэта была зборны аддзел антыдудаевскай «апазыцыі» на чале з Умарам Аўтурханавым, «гаспадаром» Надцерачнага раёну Чачні. Потым у Грозны падцягнуцца атрады Бяслана (Біслана) Гантамірава і Руслана Лабазанава. Мірныя жыхары зьдзіўлена пазіралі на ваяўнічую калёну, аўтаматчыкі, якія сышлі з машын, горда называлі сябе «апалчэнцамі», у горадзе цалкам не арыентаваліся і пыталіся мінакоў, якія кідаліся ад іх наўцёкі: «Дзе мы знаходзімся?»
Потым была бязладная аўтаматная страляніна, у тым ліку з гранатамётаў — і вось ужо гарыць танк, выбухае БТР... Пасьля сьцьвярджалі, што «апалчэнцы» дайшлі да прэзыдэнцкага палаца Дудаева — будынка былога абкама або, як яго тады называлі, Рэскому, але гэта не зьмяніла абсалютна нічога. Калі сьцямнела, стральба сьціхла, а ў тры гадзіны ночы аддзелы «апазыцыі» пачалі пакідаць Грозны. Вынік гэтага недарэчнага штурму — сем забітых, згарэлы танк і некалькі страчаных БТРаў.
Наступствы тых падзей аказаліся вельмі сур’ёзнымі, аднак, у той момант, калі яны здарыліся, ніякага грамадзкага рэзанансу яны не атрымалі. Больш за тое, за межамі Чачні пра іх ніхто і ня ведаў. Хоць якраз правал налёту «апазыцыі» на Грозны 15 кастрычніка стаў адным з дэтанатараў спачатку лістападаўскага «танкавага» штурму Грознага, а затым і вялікай вайны. Але ніякіх тэле- або радыёрэпартажаў пра гэтыя падзеі ў расейскім эфіры не было, таму што ні адзін расейскі канал свайго карпункта ў Чачні ня меў. Тым больш, што зь верасьня 1994 дзейнічала забарона кіраўніцтва Чачні на знаходжаньне ў рэспубліцы расейскіх журналістаў.
Таму наступныя падзеі выглядалі нечаканымі і шакавалі. На досьвітку 26 лістапада 1994 году «апалчэнцы» з танкамі зноў увайшлі ў Грозны, але на гэты раз ужо з некалькіх кірункаў і са значна большымі сіламі: ня менш за 36 танкаў Т-72, некалькі дзясяткаў БТРаў і аўтаматчыкі на 46 грузавіках ГАЗ-66. Усяго ў Грозны тады ўвайшлі больш за 3000 «апалчэнцаў». Бой у горадзе разгарэўся куды больш люта, чым 15 кастрычніка, вось толькі яго вынік аказаўся такім самым: «апазыцыю» чакалі, і яна пацярпела поўную паразу.
Але гэтым разам бітву ў Грозным на ўсю моц асьвятляла тэлебачаньне, ды і газэтчыкі не адставалі: прычым неяк вельмі ўжо шмат «раптам» апынулася там і апэратараў, і фатографаў, і пішучых журналістаў. Таму ўжо на наступны дзень, 27 лістапада, стала вядома, што ў штурме Грознага ўдзельнічалі расейскія вайскоўцы, а да вечара таго ж дня палонных расейскіх танкістаў паказалі ў кадрах тэлевізійных навінаў. Дакладна вядома, што ў палон тады трапіў 21 расейскі танкіст: сем салдат і сяржантаў тэрміновай службы, адзін старшы прапаршчык, сем лейтэнантаў і старэйшых лейтэнантаў, пяць капітанаў і адзін маёр. Ня менш за шэсьць расейскіх вайскоўцаў загінулі. 20 палонных пасьля былі вернутыя, лейтэнант Аляксандр Налётаў быў расстраляны ў Дэпартамэнце дзяржаўнай бясьпекі Чачні.
Стала вядома, што для ўдзелу ў гэтай апэрацыі супрацоўнікі Фэдэральнай службы контрразьведкі (ФСК) вэрбавалі вайскоўцаў 2-й гвардзейскай Таманскай мотастралковай дывізіі, 4-й гвардзейскай Кантэміраўскай танкавай дывізіі, 18-й асобнай мотастралковай брыгады і Вышэйшых афіцэрскіх курсаў «Выстрел». Усяго чэкісты набралі тады 82 вайскоўцаў. Зь іх у бой 26 лістапада 1994 году пайшлі 78 чалавек: 24 танкавых экіпажы — гэта 72 танкісты, яшчэ шэсьць расейскіх танкістаў трапілі ў «чачэнскія» экіпажы. Чацьвярым пашанцавала — яны засталіся ў рэзэрве. Калі паступіла інфармацыя аб палоне расейскіх вайскоўцаў, прадстаўнікі Міністэрства абароны Расіі і ФСК тут жа пасьпяшаліся заявіць: гэта не вайскоўцы, а найміты, а за наймітаў ні Міністэрства абароны, ні Лубянка ніякай адказнасьці не нясуць. Пасьля нядоўгай паўзы сваё важкае слова агучыў і міністар абароны Павел Грачоў, які з робленым зьдзіўленьнем заявіў, што паняцьця не мае, хто штурмаваў Грозны. Пасьля чаго ў пыл і прах раскрытыкаваў самую апэрацыю: «Толькі непісьменныя камандзіры могуць ваяваць танкамі ў горадзе. Такога не павінна быць. Спачатку ідзе пяхота, потым танкі. Танк, ён нічога ня бачыць, танк у полі добры, а ў горадзе ён сьляпы... таму так і атрымалася ». Ды і наогул, «калі б ваявала расейская армія, то, па меншай меры, адным парашутна-дэсантным палком можна было б на працягу двух гадзін вырашыць усе пытаньні». (Радыё Расеі, 1994, 28 лістапад, 11:00.)
«А там дапаможаш... танкі перагнаць»
У тыя дні я якраз быў у Грозным, бачыў пабітыя і згарэлыя танкі на вуліцах гораду, палонных, а горад з недасягальнай вышыні ўжо на ўсю моц бамбілі «неапазнаныя лятаючыя аб’екты» генэрала Дзяйнекіна. Мне тады далі магчымасьць пагаварыць са старэйшым прапаршчыкам Мікалаем Пацехінам і салдатам тэрміновай службы Аляксеем Чыкінам. Твар прапаршчыка было моцна абпалены, абедзьве рукі забінтаваныя і таксама абпаленыя, погляд настолькі няцямлівы, што было відавочна: танкіст яшчэ ў шоку. «Грачоў сказаў, што мы найміты, так? Што не служыў у войску? Падла! Мы ж проста выконвалі загад!» Кажучы гэта, Мікалай Пацехін з гвардзейскай Кантэміраўскай танкавай дывізіі дарэмна спрабаваў схаваць забінтаванымі рукамі сьлёзы на абпаленым твары. Яго, мэханіка-кіроўцу танка Т-72, здаў не толькі ўласны міністар абароны: калі танк падбілі, яго, параненага, пакінуў там згарэць жыўцом свой афіцэр, камандзір машыны. З палаючага танка прапаршчыка выцягнулі чачэнцы, якія ўзялі яго ў палон. Фармальна вайскоўцаў адпраўлялі на авантуру чэкісты. У пачатку лістапада выклікалі ў асобы аддзел часткі і спыталі: «Хочаш зарабіць?» Прапанова выглядала простай: ляціш у Маздок, а там дапаможаш «нашым чачэнцам» танкі перагнаць. Пацехін пагадзіўся, яму адразу выдалі мільён рублёў — прыблізна 300 даляраў па тагачасным курсе. Яшчэ тры мільёны абяцалі пасьля завяршэньня апэрацыі. Разам зь іншымі «валянтэрамі» прапаршчыка даставілі на самалёце з Чкалаўскага ў Маздок, дзе танкісты прынялі чатыры дзясяткі Т-72, якія сталі рыхтаваць да перагоне ў Знаменскае. Потым «нам сказалі, што трэба абараніць рускамоўнае насельніцтва...» Раніцай 26 лістапада атрымалі загад: рушыць на Грозны. Пры гэтым выразна пастаўленай задачы не было: ўвойдзеце, маўляў, і дудаевцы самі разьбягуцца. Пяхотнае суправаджэньне павінны былі забясьпечыць баевікі з фармаваньня Руслана Лабазанава. Праўда, «апалчэнцы» Лабазанава, як хутка высьветлілася, карыстацца зброяй ня ўмелі, ды і наогул хутка разышліся рабаваць навакольныя крамы. А потым па бартах ўдарылі гранатамёты.
...Мікалая Пацехіна і Аляксея Чыкіна ў ліку іншых палонных вярнулі расейскаму баку 9 сьнежня 1994 году. Пункт адліку Згодна з казённай вэрсіяй, якая бытуе і дагэтуль, усё і пачалося з таго, што апазыцыя на танках уехала ў Грозны, а незаконныя ўзброеныя фармаваньні сталі страляць.
Вось толькі сама гэтая апазыцыя зьявілася на сьвет, нібы чорт з табакеркі, летам 1994 года. Дзеля справядлівасьці заўважу, што апазыцыя Дудаеву, вядома ж, была і раней, былі і узброеныя сутычкі, і адрэзаныя галовы, якія выстаўляліся на плошчах. Але ўсё гэта насіла характар крымінальных і кланавых разборак. А вось «апазыцыя», якая ўзьнікла ў ліпені-жніўні 1994 году, была зусім іншай. Ня проста добра, а вельмі добра ўзброенай — на танках. Ды яшчэ і з дадзенымі ёй ўдарнымі верталётамі Мі-24, якія разам са штурмавікамі Су-25 з 30 верасьня 1994 прыступілі да актыўнага бамбаваньня аб’ектаў Чачні.
Многія лічаць, што пачатковым пунктам адліку першай чачэнскай вайны стаў кастрычнік 1994 г., калі міністар абароны Расеі Павел Грачоў, выконваючы ўказаньне прэзыдэнта Барыса Ельцына, аддаў распараджэньне аб стварэньні ў Галоўным апэратыўным кіраваньні (ГАК) Генэральнага штабу ВС РФ Апэратыўнай групы па Чачні. У заданьні гэтай групы ўваходзіла распрацоўка сцэнарыя разьвіцьця падзей, у тым ліку ўвод войскаў і баявыя дзеяньні. Групу ўзначаліў намесьнік начальніка ГАК генэрал-лейтэнант Анатоль Квашнін і генэрал-лейтэнант Лявонцій Шаўцоў. Аднак гэта ўжо практычна фінальная стадыя, на якой шліфуюцца толькі тэхнічныя дэталі. Калі ж было прынятае само палітычнае рашэньне?
У сваім «Прэзыдэнцкім маратоне» Барыс Ельцын у якасьці такой мяжы пазначыў лета 1994 году, не назваўшы ні дакладнай даты, ні нават месяца: «Летам 1994 чачэнскай праблемай сталі займацца ўшчыльную. Тады ва ўладных структурах кружляла такая тэорыя. Улада Дудаева на тэрыторыі Чачні вельмі нетрывалая, <...> народ змучаны і ўжо па горла сыты дудаеўскімі абяцаньнямі. Усе хочуць нейкай стабільнасьці. Прыйшоў час Расеі ўмяшацца — з дапамогай новых антыдудаеўскіх сілаў унутры рэспублікі. <...> Давайце створым тут, у Маскве, дзе жыве шмат вельмі аўтарытэтных чачэнцаў, нейкі новы орган, які ўзначаліць гэты рух. Ёсьць нямала адпаведных кандыдатур — Автурханаў, Гаджыеў, Заўгаеў». Паводле вэрсіі Ельцына, «стадыі пляну былі такія. Паступова ажыцьцявіць плаўны ўкід ў Чачню антыдудаевскіх настрояў і сілаў. Дапамагчы грашыма, калі трэба — спэцыялістамі. Дамагчыся, каб народ сам прагнаў Дудаева. А калі пачнецца узброены канфлікт — не дапускаць кровапраліцьця. Міратворчыя намаганьні заўсёды карыстаюцца падтрымкай народу <...> І я пагадзіўся на гэты плян». (Ельцын Барыс, «Прэзыдэнцкі маратон»; М., ТАА «Выдавецтва АСТ», 2000, стар. 49.)
Генэрал арміі Анатоль Кулікоў, у тую пару галоўнакамандуючы ўнутраных войскаў МУС, апісаў цікавую нараду па чачэнскай праблеме на дачы «аднаго высокапастаўленага прадстаўніка адміністрацыі прэзыдэнта ў падмаскоўнай Жукоўцы». (Кулікоў Анатоль. «Цяжкія зоркі»; М., «Вайна і свет», 2002, стар. 232). На той нарадзе сабралі ня толькі сілавікоў, але і кіраўнікоў паўночнакаўкаскіх рэспублік. Не запрасілі, праўда, Руслана Аўшава, прэзыдэнта Інгушэціі. Вядома, гэта было не маштабнае плянаваньне, а нешта накшталт зандажу настрояў паўночнакаўкаскіх царкоў. І асьцярожны, хоць і цалкам празрысты пасыл ім: хутка будзем ваяваць.
З матэрыялаў камісіі Дзяржаўнай Думы па расьсьледаваньні прычынаў і абставінаў ўзьнікненьня крызыснай сытуацыі ў Чачэнскай Рэспубліцы вынікае, што «да восені 1994 году ў Маскве ўжо ніхто на высокім узроўні не меркаваў ісьці на саступкі Дудаеву». (Дзяржаўная Дума, Камісія па расьсьледаваньні прычынаў і абставінаў ўзьнікненьня крызыснай сытуацыі ў Чачэнскай Рэспубліцы. Выніковая справаздача. М., 1995, стар. 42).
Руслан Хасбулатаў, які ўзначальваў ў 1994 годзе гэтак званую «міратворчую групу», лічыць, што канчатковы выбар Крэмль зрабіў пасьля 19 верасьня, калі яго самога выклікалі ў Маскву намесьнік міністра па справах нацыянальнасьцяў Аляксандр Кацянкоў і начальнік упраўленьня КДБ па Маскве Яўген Савасьцьянаў. Менавіта тады яму «ўдалося даведацца пра тое, што вайскоўцам загадана фармаваць падрыхтоўку пляну выкарыстаньня войскаў Паўночна-Каўкаскай вайсковай акругі для апэрацыі ў Чачні, і што ствараецца спэцыяльны штаб пры міністры абароны і пры камандаваньні Паўночна-Каўкаскай вайсковай акругі». (Хасбулатаў Руслан. «Падарванае жыцьцё»; М., Выдавецкі Дом «Грааль», 2002, стар. 225.)
Мяркую, Руслан Імранавіч хітруе: сама яго «міратворчая група» была ні чым іншым, як шырмай для дзейнасьці ўзброеных груповак, якія спрабавалі тады прамацаць штыхом трываласьць рэжыму Дудаева. У любым выпадку, крыніцы сыходзяцца ў галоўным: ужо да лета 1994 пытаньне аб неабходнасьці сілавога скіданьня Дудаева было прынцыпова вырашанае Крамлём. Прычым, рашэньне прымалася ў вельмі малой сувязі з тым, што ў рэальнасьці адбывалася ў самой Чачні.
Аднак калі больш уважліва дасьледаваць даступныя крыніцы, то датыроўку давядзецца зноў карэктаваць: у кнізе Анатоля Кулікова значыцца, што пазнаёміўся ён з Аўтурханавам яшчэ ў красавіку 1993 году, «калі па маёй просьбе Аўтурханаў прыехаў у Маздок» (Кулікоў А.; стар. 236.). Але навошта камандуючаму ўнутранымі войскамі наогул запрашаць да сябе нейкага кіраўніка аднаго з раёнаў Чачні? Кулікоў адказвае: для таго, каб «разабрацца ў адрозьненьнях і адценьнях народжаных у Чачні апазыцыйных фармаваньняў». Гэта значыць, ужо ў красавіку 1993 ішла цалкам прадметная прапрацоўка сілавога варыянту, які прадугледжваў выкарыстаньне ўнутраных войскаў для апэрацыі ў Чачні. У самадзейнасьць галоўнакамандуячага гэтых войскаў верыцца з цяжкасьцю.
Тым жа пэрыядам Кулікоў датуе і іншыя ня менш цікавыя свае спатканьні: «здагадваючыся, што асноўныя стаўкі зробленыя менавіта на антыдудаеўскую апазыцыю, я палічыў неабходным па ўласнай ініцыятыве сустрэцца з самымі значнымі яе прадстаўнікамі. ... Паводле майго перакананьня, імёнамі Саламбека Хаджыева, Доку Заўгаева і, можа быць, Магамеда Магамадава сьпіс сур’ёзных палітычных фігураў і прадстаўнікоў сапраўднай чачэнскай апазыцыі вычэрпваўся цалкам».
Але далей генэрал называе зусім дзіўную дату: 25 жнівень 1993. Менавіта ў гэты дзень сытуацыю ў Чачні абмяркоўвалі генэралы трох ведамстваў — МУС, Мінабароны і Міністэрства бясьпекі: «25 жніўня 1993 году я асабліва рэзка адчуў, што армейцы і контрразьведчыкі, нібы па дамоўленасьці, выпраменьвалі вось гэтую спакойную ўпэўненасьць людзей, якія, па-першае, не перакананыя, што ім трэба з кім-небудзь раіцца, а, па-другое, зусім не падзяляюць нашых трывогаў адносна сілы чачэнскага супраціву» (Кулікоў А.; стар. 220.).
Тут жа пасьля нарады Кулікоў «выклікаў з Растова-на-Доне начальніка штаба акругі (Паўночна-Каўказскага акругі ўнутраных войскаў МУС. — Аўт.) генэрала Паўла Маслава і паставіў заданьне сплянаваць вайскова-тэхнічныя захады на выпадак ўводу войскаў у Чачню». Усе зноў у Кулікова «на свой страх і рызыку, паводле ўласнага разуменьня». Іншымі словамі: ініцыятыўны генэрал сам, нікога не пытаючыся і ні з кім не параіўшыся, не атрымаўшы ні загаду, ні дырэктываў — ні ад свайго міністра, ні ад Вярхоўнага галоўнакамандуючага — пачынае канкрэтна-практычную распрацоўку сілавой апэрацыі ў Чачні?
Чыста сілавыя падыходы да вырашэньня «праблемы Чачні» абазначыліся ў красавіку-жніўні 1993 году, не пазьней. Да практычнай рэалізацыі тады не дайшло. У вышэйшай інстанцыі галава тады хварэла зь іншай нагоды — на чарзе быў разгон Вярхоўнага Савету. Тым ня менш, і гэта відавочна, курс на сілавое скіданьне Дудаева быў ўзятым не пазьней красавіка 1993, а з канца жніўня таго ж 1993 году задумы сталі набываць канкрэтныя абрысы на штабных мапах.
З поўным матэрыялам Уладзімера Воранава можна пазнаёміцца на сайце расейскай службы нашага радыё.
