НАШ ЧАС У ЭПАСЕ
Зь іншага боку, істотнае для вечнасьці на свой момант звычайна ня кідаецца ў вочы, не падаецца важным і сутнасным. Як было, напрыклад, у 17-м стагодзьдзі... А што там было? Войны з Масковіяй? У тэлевізары, калі б ён тады існаваў, толькі пра гэта й гаварылі б. Як і пасьля, як і цяпер гавораць, здаецца, адно пра вайну. Між тым, з гледзішча эпасу, істотнае тое, што наш горад у 17-м стагодзьдзі перастаў быць беларускім. І дагэтуль ня можа вярнуцца да свайго натуральнага стану.
Ці як было ў 18-м стагодзьдзі... А што там было? Дзяржава загаварыла па-польску. Дакладней, перастала гаварыць па-свойму. Яна й да сёньня ніяк ня вернецца да сябе.
Гэтак і нашы часы бачацца ў эпасе фразай пра тое, што народ перастаў сьпяваць.
У самой Беларусі гэта неяк быццам і не заўважаецца. Але варта патрапіць на сьвяты песьні ў краіны Балтыі, дзе людзі зьліваюцца ў адзін шматтысячны хор, або кудысьці на Беласточчыну, дзе на Каляды -- куды ні глянь, -- ходзяць па хатах сьпевакі з зоркамі, і разам зь імі пяе кожнае застольле, каб адчуць розьніцу і прыгадаць, што і ў нас паўсюдна сьпявалі яшчэ нейкіх трыццаць гадоў назад.
ТРЫЦЦАЦЬ ГАДОЎ ТАМУ
Трыццаць гадоў таму, калі ўтварылася Беларуская Майстроўня, Янка Медзьвядзёў быў адным зь нязьменных удзельнікаў майстроўскіх сьвятаў і сьпевак. Аказваецца, усё гэта – і песьні і сьвяты – ён ведаў з маленства, з роднае вёскі. Аказваецца, калісьці кожная вёска ў Беларусі была майстроўняй.
Янка: “Я нарадзіўся ў вёсцы Барздоўка, 17 км ад Воршы. Калі яшчэ зусім малы быў, мамка і кабеты зьбіраліся й ладзілі Гуканьне Вясны. Я памятаю момант – недзе дзелася мамка! Звычайна ж яна тут недзе ходзіць. Ну, няма. Тады яна прыходзіць, як бы зараз сказаў, расчырванеўшыся. І кажа: гукалі вясну, ідзі, паглядзі, можа яшчэ стужкі знойдзеш ад вясны. Я паглядзеў у вакно – там гразь. І я не пайшоў шукаць гэтыя стужкі... А потым тут ужо па-новаму гукалі”.
Дубавец: Чым кіраваліся вясковыя людзі, калі гукалі вясну, калядавалі, сьпявалі? Напэўна ж, не рацыянальным рашэньнем -- ісьці сьпяваць, а поклічам свае чалавечае прыроды, шчыльна зьнітаванае з прыродай краю і з завядзёнкай, якую мы называем традыцыяй. Калі ж народ перабіраецца ў горад, яго паводзіны кіруюцца ўжо ня столькі прыродай і завядзёнкай, ад якіх ён адарваўся, колькі рацыянальным рашэньнем. Інстынкт самазахаваньня тут можа выяўляцца ў захаваньні свае адметнасьці, як гэта адбылося ў балтыйскіх народаў, або ў мімікрыі – я ніхто, я ніякі, я нічым не вылучаюся з агульнага фону...
Сотні тысяч беларускіх вясковых дзяцей так і трактавалі сваю ўрбанізацыю -- як мімікрыю. І тое, што ў гэтым патоку сям-там трапляліся адзінкі з адваротным матывам – захаваць сваю адметнасьць, рацыянальна растлумачыць немагчыма. Калі ў выпадку Янкі Медзьвядзёва зразумець гэта яшчэ можна, бо ён патрапіў у школу-інтэрнат для адораных дзяцей, дык у выпадку тых матэматыкаў і філёлягаў з пэдагагічных аддзяленьняў, што апынуліся разам зь Янкам у Майстроўні, усё гэта інакш як цудам не назавеш.
ЛОМКА НА “ГАРАДЗКІ” ЛАД
Янка: “Мая мама, яна для вёскі, можна сказаць, тэхнічная інтэлігенцыя. Яна была прыбіральшчыцай у сельсавеце. А тата напэўна быў загадчыкам клюбу. Ён памёр, калі мне было чатыры гады. Я памятаю, як ён вучыў мяне маляваць, а брат мой старэйшы Юрась маляваў лепей. Бацька казаў: глядзі, ён малюе лепш за цябе.
Я паехаў здаваць іспыты ў Воршу, і там мяне забраў Рыгор Рыгоравіч Батальёнак.
Я роў, як мядзьведзь.
У мяне з гузікам зьвязаная гісторыя. Таксама парнатаўская. Як я толькі прыехаў туды, ужо ўсе пазнаёміліся. Я кажу: вось гузік адарваўся, халера. Аха-ха, деревня, гузік!.. І там быў падзел у клясе. Бо іншы хлопец кажа: да, гузік, мая бабушка так гаворыць. І ў Воршы тады па-расейску мала хто размаўляў. 1970-я гады. У 1972-м я прыехаў сюды.”
ІДЫШ
Дубавец: У ранейшых перадачах гэтай сэрыі майстроўцы распавялі ўжо не адну гісторыю пра тое, як вясковых хлопцаў у менскіх школах і ВНУ ламалі на “гарадзкі” лад. Прычым, хто быў характарам больш просталінейны, тым гэтая ломка давалася больш балюча. У Янкі Медзьвядзёва натура зусім ня простая, што ўрэшце прывяло яго і да выбару прафэсіі рэстаўратара. Разам з расейскай мовай ён засвойваў таксама габрэйскую мову й культуру, безь якой уявіць сабе колішнюю Беларусь немагчыма. А нядаўна, пабываўшы ў Вільні на курсах ідыш, захапіўся таксама й літоўскімі сьпевамі. Яшчэ ў інстытуце выхаваньню гэткай шырыні поглядаў спрыяў выкладчык Алег Хадыка, якога Янка лічыць сваім настаўнікам.
Янка: “Толькі правучыўшыся тут некалькі гадоў, я зразумеў, што, апрача расейскай і беларускай мовы, ёсьць яшчэ габрэйская. Я габрэя ніколі ня бачыў. Я думаў, што гэта іншыя людзі, а гэта такія ж людзі, як і мы. А я ж іх ня бачыў. У нас у вёсцы не было. Хоць я зараз думаю, што ў нас у вёсцы была габрэйская сям’я. Гэта я ўжо зараз вылічваю, таму што яго звалі Лейбік.
Я, напэўна, хутка навучыўся гаварыць па-расейску. Тут. Канечне, акцэнту не пазьбегнуць, я думаю, ва ўсіх беларусаў, як бы чыста ні гаварылі па-расейску, усё адно ёсьць будова, нават інтанацыя беларуская, беларуска-габрэйская. Вось да нас прыходзіць дзяўчына. Яе родзічы па лініі маці зь Яльца. З Расеі. І яна бывала, езьдзіла туды, у Ялец, і там размаўляла. І кажа, яе цёткі, сёстры ня ведалі, як рэагаваць. Бо потым высьветлілася, што яны ня ведаць, ці яна пытаецца ці нешта сьцьвярджае. Скажыце, калі ласка... Напэўна, штосьці такое ёсьць.
У мяне быў выкладчык Алег Уладзімеравіч Хадыка, мой настаўнік. На той час ён выкладаў у інстытуце і ягоныя заняткі назваць лекцыямі было немагчыма. Гэта былі сустрэчы вучняў з настаўнікам. Там можна было размаўляць пра рэчы, якія наўпрост ня тычацца прафэсійных сакрэтаў. Але гэта было нешта незвычайнае.
РЭСТАЎРАЦЫЯ
Якраз у часы Майстроўні ў маім жыцьці зьявілася гэта. У 1982 годзе я паехаў у Мсьціслаў. І я бачыў рэстаўратараў. Я бачыў Ракіцкага здаля, Маліноўскага. А Андрэй Радзівонаў, яго ўзялі на практыку ў Мсьціслаў, і ён лісты пісаў, што дужа цікава там. І я паехаў паглядзець, што там такое, якія там цікавыя людзі. А там былі Мікола Залатуха, Уладзімер Ракіцкі, Юрась Маліноўскі. Потым прыяжджаў Алег Уладзімеравіч. Яны працавалі, а я пачаў каля іх там хадзіць, цікавіцца. І я там, можна сказаць, плаўна перайшоў з Майстроўні ў рэстаўратары.
А пазьней, ужо ў 1996 годзе, мы цалкам адышлі ад Мінскрэстаўрацыі і зрабілі сваю кампанію Басталія. Мы займаемся рэстаўрацыяй і ўсім астатнім. Напрыклад, яшчэ там у Мсьціславе Мікола, Уладзімер, Юрась хадзілі запісвалі беларускія песьні і габрэйскія песьні, вельмі прыгожыя. Я там упершыню пазнаёміўся з габрэйскім альфабэтам, пачаў вучыцца пісаць.
У нас асноўная група, якая засталася, якая зараз называецца Басталіяй, Юры Іванавіч, Уладзімер Васільевіч, Сяргей Іванавіч Верамейчык, Вольга Атас. Юры Іванавіч зьехаў у Мсьціслаў. Уладзімер Васільевіч займаўся працяглы час рэстаўрацыяй Спаскай царквы ў Полацку. Верамейчык зьехаў у Залесьсе з Ласём разам. І там ён дагэтуль. Але яны таксама вучні аднаго настаўніка, як і я лічу сябе вучнем Алега Ўладзімеравіча Хадыкі”.
Дубавец: Пасьля інстытуту Янка едзе працаваць рэстаўратарам у Магілёў.
Янка: “Калі я зьехаў у Магілёў, я вельмі рады, што я быў зьехаўшы, таму што тут мне было дужа цяжка. Не было куды прабіцца. Ня тое што прабіцца, а ўбіцца. Трэба было зачапіцца і цярпець нейкае прыніжэньне. Хадзіць прасіць. Я памятаю, працаваў два месяцы на заводзе за тое, каб далі мне інтэрнат і прапіску. А тады, калі зьявілася магчымасьць пазбавіцца ад гэтых праблем, я з такой радасьцю даў цягу адсюль. І амаль нікому не сказаў, куды я зьехаў. І гады тры-чатыры не аб’яўляўся.
“ПРАТЫКАНЬНЕ ГЛОТАК”
У Майстроўні мяне звалі Янка. Ясь. Сябры проста – Янкель. Я мастак-рэстаўратар, а па адукацыі мастак-скульптар. Настаўнік. Займаемся мы рэстаўрацыяй насьценнага жывапісу, ляпніны, архітэктуры, жывапісам займаемся, скульптурай новай, на заказ, ну і ўсім астатнім. Жыву ў Менску з 1996 году стала.
У Слоніме мы фасады рабілі. У касьцёле Андрэя. Там быў такі момант. Прыехалі студэнты зь Мірской хабзайні. Я паказваю, як трэба накідваць раствор, каб ён ня звальваўся і ня пырскаў на цябе. Я паказваю цёркай: сюды, гэта сюды. Чую ззаду: "Да вообще-то я резчик по дереву". Мне стала сьмешна. Урэшце навучыўся ён, гэты хлопец тынкаваць. І дарэчы там, у Слоніме, я займаўся катэхезусам, “пратыкаў глоткі”, навучыў гэтых хабзайцаў сьпяваць.
Увогуле часьцяком я гэтым займаюся. Я лічу, што калі чалавеку прабіць голас, калі чалавек валодае голасам, у яго зусім іншая асанка. Ён ведае, што голас – гэта вялікая сіла”.
Дубавец: Сёньняшняя самапрэзэнтацыя Янкі Медзьвядзёва ўключае слова “настаўнік”, прычым ня толькі настаўнік мастакоў ці рэстаўратараў ці нават сьпевакоў, а ў самым шырокім сэнсе – настаўнік жыцьця, бо гаворка йдзе пра навуку жыцьця праз мастацтва альбо празь сьпевы. Сьпяваць – ня толькі таму, што гэта прыгожа або што душа гэтага просіць, а таму, што ты як асоба павінен прабіцца, раскрыцца, выявіцца. Зь Янкам, як і з многімі героямі нашых перадач, гэта адбылося ў Майстроўні. Ларыса Сімаковіч адкрывала галасы, нібы дзьверы ў паўнавартасны сьвет, дзе кожны ўжо мог рэалізавацца напоўніцу ў тым, дзеля чаго быў прызначаны. Зусім не абавязкова мелася на ўвазе тое, што праз навуку сьпеваў ты станеш прафэсійным сьпеваком. Хоць і такое разьвіцьцё падзеяў не выключалася.
Янка: “Майстроўні і Ларысе Сімаковіч я вельмі ўдзячны за тое, што я зразумеў, што магу сьпяваць. Яна навучыла сьпяваць, і я зразумеў, як гэта прыгожа -- сьпяваць разам. І рабіць агульную справу.
Быў такі шчасьлівы момант, калі я навучыўся сьпяваць. Дзякуючы Сімаковіч. Дзякуючы астатнім, і Вінцуку і Сяргею і другому Сяргею і трэцяму Сяргею... Купальле й Каляды я бачыў яшчэ ў вёсцы. Але тут для мяне гэта было дзіва. І я пачаў разважаць – гэта ж паўсюль было, гэта ня толькі ў вёсцы было.
У мяне быў такі выпадак у Магілёве. Там касьцёл сьв. Станіслава і побач упраўленьне пажарнай каманды. І прыйшлі да нас кабеты такія салідныя і хлопцы-пажарнікі. Я ім паказаў усё, па-беларуску прасьпяваў “Дзе б ты ні была, кахана”. Гэта з “Полацкага сшытку”. А тады кажу: давайце вы паспрабуйце сьпяваць. Дзяўчыны і кабеты, яны ля-ля, ля-ля паціху, а хлопцы маўчаць, не здаюцца. І я прымусіў аднаго хлопца закрычаць. Дык я бачыў, як у яго вырваўся голас. Гэта быў такі дзікі крык. Фантастычная рэч!..
Голас прабіваецца, але ён будзе такі дзікі, і трэба яго неяк абрабляць. Абкультурваць.
Кожны чалавек, які можа засьпяваць, значна лепей сябе адчувае фізычна. Чым той, хто баіцца адкрыць рот”.
Дубавец: Выходзіць, калі людзі не сьпяваюць, у іх прападае асанка, яны горш пачуваюцца фізычна, калі маўчаць, бо не выпускаюць свае клопаты навонкі, а трымаюць у сабе, дазваляючы тым клопатам выядаць нутро. Так, прынамсі зь Янкавых словаў, выглядае наступства мімікрыі, калі людзі ўсяляк хаваюць сваю чалавечую прыроду.
ЦЯЖКІ РОК І АЎТЭНТЫЧНЫ ФАЛЬКЛЁР
Напрыканцы 1970-х у Менску быў сапраўдны бум рок-гуртоў ці, як іх тады афіцыйна называлі, вакальна-інструмэнтальных ансамбляў. Да прыкладу, на заводзе “Гарызонт”, дзе мне давялося тады працаваць, грала ажно дзесяць камандаў. Гралі на танцах у рабочых інтэрнатах. Рэпэртуар складаўся пераважна з заходніх хітоў. Патлатыя вакалісты раўлі ў мікрафон ангельскія словы, уяўляючы сябе сапраўднымі папламі, слэйдамі й цэпэлінамі. Менавіта “раўлі” – пасьля гэтае слова трывала прыжывецца ў Майстроўні.
Раўлі – гэта значыць, фарсіравалі гук, дасягалі высокіх нотаў сілаю гуку. Пазьней, на занятках, якія праводзіла Ларыса Сімаковіч, альбо калі выпадала запісваць аўтэнтычных вясковых сьпявачак, я бясконца зьдзіўляўся таму, што натуральны беларускі фальклёр сьпяваецца ці не гэтаксама, як сьпяваюць монстры цяжкога року. Я слухаў праўдзівыя народныя сьпевы і ўражваўся таму, які фальшывы, зьнявечаны вобраз нашай народнай песьні замацоўваецца у сьвядомасьці публікі ў выглядзе сэрвільных псэўда-народных хароў ды ансамбляў з тэлевізара. Насамрэч беларуская народная песьня зусім не такая брыдкая, як прадстаўляе яе афіцыйная прапаганда. У жывой беларускай песьні вы ніколі не пачуеце ніякай зыкінскай “задушэўнасьці”, ніколі не пабачыце разяўленых, як вароты, ратоў альбо надзетых на твары густа напамажаных “лыбаў”. Жывая песьня ніколі не падасца вам забаўкай, бо нават за прыпеўкамі ў іх аўтэнтычным выкананьні вы адчуеце дыханьне вечнасьці.
Фальш у выкананьні нашых псэўда-народных калектываў быў і застаецца не сваім, а расейскім.
Зусім розныя, здавалася б, мУзыкі ядналіся паводле свабоды, шчырасьці й вернасьці чалавечай прыродзе, чаго не было ў сэрвільных падробках.
“МАРГІНАЛ”
Янка Медзьвядзёў глядзеў на гэтыя рэчы па-філязофску. У Майстроўні ён знайшоў голас, набыў асанку і ператварыўся ў гатовага прафэсійнага сьпевака, а таму ня дзіва, што патрапіў у прафэсійны хор. Сам жа гэтаму хору і даў назву.
Янка: “Хор называўся “Маргінал”. Гэта тая ж гісторыя з касьцёлам сьв. Станіслава ў Магілёве. Неяк прыйшоў настаўнік гісторыі, прывёў
Я кажу, не, я нотаў ня ведаю. Ён кажа, нічога, там такіх будзе таксама. Я параіўся яшчэ са сваімі калегамі. Яны кажуць, ну што, ідзі паспрабуй. І я пайшоў. І ў некалькіх канцэртах я ўдзельнічаў. Былі і праваслаўныя, і каталіцкія царкоўныя сьпевы, сьвецкія сьпевы, італьянцаў, Моцарта, усякае сьпявалі.
Дык самае галоўнае, што пачалі прыдумваць назву. І мне прыйшлося давесьці тады, што “Маргінал” – гэта правільная назва, у ёй ёсьць самаіронія, бо хор толькі зьявіўся. Там прыяжджалі толькі зробленыя хоры з Расеі, новыя хоры, якія сьпявалі Часнакова, Архангельскага, і яны называліся “Благавест”... усё такое благостное, благозвучное. І сур’ёзнае. Але так атрымалася, што маргінальцы супраціўляліся месяцы тры-чатыры. І ўсё-ткі пад гэтай назвай мы далі першы канцэрт. “Выступает хор Могилевской филармонии “Маргинал”. І ў залі цішыня. Мёртвая...
Там я ў гэтым “Маргінале” быў амаль што самы малы. Там былі сур’ёзныя людзі. Выкладчыкі кансэрваторыі, вучэльні. І я іх пераканаў.
“МАЙСТРОЎНЯ”
Люблю Майстроўню і Ларысу Іванаўну Сімаковіч. Яшчэ люблю сваіх калегаў. Вольгу люблю, Тацяну, Марыну, Вэрцю, Люсю люблю. Усіх люблю. Віялету люблю. Натальлю люблю. Ларысу, Ганну, Вераніку, Тацяну, іх некалькі. Югасю. Люблю моцна.
Я памятаю, мы зьбіраліся на рэпэтыцыі на радыё. Там запісвалі некалькі песень, а потым ужо тыя, хто ішоў у інтэрнат, памятаю, Вэрця і Натальля з намі ішлі, яны побач жылі. І мы ішлі па Менску, гэта нейкі летні дзень, вечар, ужо даволі позна, восем-дзевяць гадзін. Мы ішлі і сьпявалі беларускія песьні. Проста хацелася так.
Для мяне зараз Майстроўня – гэта як міраж. Я памятаю ўсё гэта як удзельнік. Але зараз я гляджу на гэта ўсё як назіральнік. Што мы там рабілі? Памятаю, сьпявалі, танчылі, выварочвалі кажухі, я казой быў, зорку насіў, напэўна. Але для мяне зараз гэта... ня тое што кіно, “дрым”. Не ў тумане, усё вельмі яскрава. Але я не вылучаюся з агульнай масы. Тады гэта было калярова, прыгожа, строі надзявалі, дзяўчаты ў хустках – гэта як карціна. Як у Брэйгеля, здалёк, паляўнічыя па сьнезе ідуць. Іх там некалькі чалавек, а ўяві Майстроўня, такі натоўп, і таксама такі каляровы від”.
