Гэтыя тэмы – у чарговым “Тыдні з Радыё Свабода”, які вядзе дырэктар беларускай службы радыё Аляксандар Лукашук. У перадачы ўдзельнічаюць аналітыкі Юры Дракахруст, Ян Максімюк і Браян Уітмар, а таксама супрацоўнікі ўкраінскай службы радыё Свабода Мар'яна Драч і рускай службы нашага радыё Андрэй Шары.
Лукашук: Пайшоў чацьверты тыдзень новага году і адпаведна чацьверты тыдзень нафтавага канфлікту паміж Беларусьсю і Расеяй. Прамых перамоваў ужо другі тыдзень не адбываецца, бакі абменьваюцца лістамі – першы прэм’ер Беларусі Ўладзімер Сямашка лістуецца са сваім расейскім калегам Ігарам Сечыным, кіраўнікі дзяржаваў таксама кантактуюць у эпісталярным жанры. Між тым нафта пакуль на беларускія НПЗ ідзе – праўда неахвотна, Інтэрфакс паведамляе, што сутачная перапрацоўка на Мазырскім НПЗ скарацілася на 40%.
Юры, што кажуць экспэрты – які прагноз разьвіцьця сытуацыі?
Дракахруст: Справа ў тым, што пра сканчэньне сёлета дамовы была вядома з 2007 году, калі яе заключылі. Што з новай дамовай могуць быць праблемы, можна было здагадацца. Таму, паводле экспэртаў, Беларусь да гэтага крызісу крыху падрыхтавалася: зробленыя пэўныя запасы, да таго ж беларускі бок у сьнежні прадбачліва аплаціў крыху больш за мільён тон нафты па леташніх цэнах. Сёлета расейцы заяўляюць, што пакуль дамовы няма, нафта ідзе з поўным мытам. Але і пры такім разьліку нешта Беларусь за заплачаныя грошы павінна атрымаць. Вось пакуль і атрымлівае. Так што пакуль канфлікт мае форму вайны нэрваў – хто каго перасядзіць. Пакуль ёсьць запас, можна весьці змаганьне шляхам ліставаньня. Беларусь тым часам выкладае тыя сьціплыя козыры, якія ў яе ёсьць – пагражае выйсьці з мытнага саюзу, заяўляе пра павелічэньне ў разы транзытнага тарыфу на тую самую нафту і электраэнэргію. А раптам Масква спалохаецца і саступіць? А раптам непрадказальныя ўкраінскія выбары адкрыюць нейкую нечаканую магчымасьць? А раптам Эўропа і нават ЗША ўмяшаюцца ў гэты канфлікт, баючыся і за стабільнасьць паставак, і за небясьпеку прэцэдэнту расейскай перамогі? Шмат чаго можа здарыцца, асабліва калі нафта пакуль ёсьць. Здацца ніколі ня позна. Таму пакуль і адбываецца такі дыялёг глухіх.
Што да экспэртаў, то былі прагнозы, што за 3 тыдні праблема ўсё ж неяк вырашыцца. Як бачым – ня спраўдзілася.
Лукашук: У 2007 годзе паміж Беларусьсю і Расеяй ужо быў падобны канфлікт. Тады справа дайшла да спыненьня як паставак, гэтак і транзыту праз Беларусь. Але пасьля такога абвастрэньня спрэчка тады была вырашаная на працягу двух тыдняў. Цяпер ідзе чацьверты – няма адключэньняў, па меншай меры татальных, але няма і рашэньня. Чаму? Наколькі важкія козыры беларускага боку – мытны саюз, транзыт электраэнэргіі у Калінінград?
Мы папрасілі адказаць экспэрта, нашага калегу з Рускай службы Радыё Свабода Андрэя Шарага
Шары: Тут сышлося адразу некалькі прычынаў. Па-першае, у Крамлі навучаныя досьведам зразумелі, што тактыка паступовага ціску больш эфэктыўная, чым рэзкія рухі, якія вядуць да крызісу, да вялікага шуму ў міжнародным друку, да абвінавачваньняў з боку Эўразьвязу. Такіх крызісаў было дастаткова, і мне здаецца, што Масква зараз абрала іншы шлях. Можа не зусім карэктна параўноўваць сытуацыю з украінскай, але прыгадайце, як Крэмль паводзіў сябе 5 гадоў таму падчас “перамогі” Януковіча на выбарах. І да чаго прывяла такая пасьпешлівая рэакцыя? Цяпер большасьць палітолягаў у Маскве сыходзяцца на тым, што ўкраінскі яблык сам падае ў рукі Крамля. Тое самае, мне здаецца, адбываецца часткова і ў сытуацыі зь Беларусьсю, бо Масква адчувае сваю сілу, газ і нафта ўсё ж у Расеі, а не ў Беларусі, і адназначна козыраў больш на руках у Крамля. Па меншай меры так яны лічаць. Раней ці пазьней гэты канфлікт нейкім чынам вырашыцца, Менск ня можа абвінаваціць Маскву ў тым, што беларускі народ пакутуе без энэрганосьбітаў, паколькі пастаўкі цалкам ня спыненыя. А вось спыненьне падачы электраэнэргіі ў Калінінград Масквой будзе расцэнена як пачатак гуманітарнай катастрофы, выкліканай бліжэйшым партнэрам. Менавіта таму Масква не сьпяшаецца.
Лукашук: Ян, транзыт – справа тонкая. Ці хвалюе гэты канфлікт Захад?
Максімюк: Калі меркаваць па палітыках, голас якіх лічыцца ў сьвеце, дык нейкай заўважнай рэакцыі на гэты нафтавы канфлікт не было. Я маю на ўвазе перш за ўсё рэакцыю з Польшчы ці Нямеччыны, для якіх магчымае спыненьне паставак расейскай нафты празь Беларусь магло б аказацца вялікай эканамічнай і палітычнай праблемай. Але гэта ня значыць, што Захад не зьвяртае ўвагі на гэты канфлікт і зьверне яе толькі тады, калі канфлікт абвострыцца і закончыцца нейкім спыненьнем паставак альбо палітычным дэмаршам.
Я прывяду тут адзін прыклад "ціхай" заклапочанасьці Захаду расейска-беларускім нафтавым канфліктам і, шырэй, адносінамі Эўропы з Расеяй. У найноўшым нумары амэрыканскага часопісу "Foreign Policy" амэрыканскі экспэрт па Расеі Джэфры Манкаф апублікаваў якраз на гэтую тэму артыкул. Паводле экспэрта, канфлікт зь Беларусьсю сьведчыць адназначна пра тое, што Масква пасьлядоўна рэалізуе сваю доўгатэрміновую мэту - узяць пад кантроль усю інфраструктуру перасылкі энэрганосьбітаў на тэрыторыі былога Савецкага Саюзу.
Працытую выснову экспэрта: "Калі б Маскве ўдалося цалкам пераняць сетку перасылкі энэрганосьбітаў у Беларусі, гэта ня толькі ўзмацніла б яе уплыў на замежную палітыку Менску, але і дало б мацнейшую пазыцыю на рынку, а за ёю і рычагі ўплыву ў адносінах да Эўропы", — лічыць Манкаф. Таму, заключае ён, як Эўропа, так і ЗША павінны зьвярнуць пільную ўвагу на гэтую "на першы погляд незразумелую спрэчку пра мыта".
Як кажуць, і дадаць да гэтага няма чаго. Хіба толькі тое, што краіны, якія плацяць Расеі рынкавыя цэны за энэрганосьбіты, наогул такіх канфліктаў пазьбягаюць.
Ці магла б Беларусь плаціць Расеі за нафту і за газ столькі, колькі Польшча або Чэхія? Некаторыя экспэрты ацэньваюць, што магла б, і што такое вырашэньне адвечнага энэргетычнага пытаньня не абярнулася б для Беларусі эканамічнай катастрофай. Ну бо й фактычна, калі падумаць на добры лад: чаму 10-мільённая Чэхія можа плаціць Расеі рынкавую цану, а 10-мільённая Беларусь ня можа? Пытаньне залежыць ад эканомікі, ад таго, як яна дзейнічае і колькі ўрад мае грошай у бюджэце. Калі паглядзець на эканомікі польскую, чэскую і беларускую, дык асноўная розьніца паміж імі — у ступені ўмяшаньня дзяржаўнага апарату ў кіраваньне эканамічнымі працэсамі.
Дзе таго ўмяшаньня меней, там больш грошай, як у людзей, так і ва ўраду. Вось на гэтым тыдні фонд Heritage Foundation i газэта The Wall Street Journal апублікавалі свой штогадовы рэйтынг эканамічнай свабоды ў сьвеце. З 180 краінаў Беларусь займае 150-е месца ў гэтым рэйтынгу. Чэхія — 34-е, Польшча — 71-е. Камэнтары тут, мусіць, лішнія.
Лукашук: Ну а зараз – да галоўнай падзеі ў суседзяў Беларусі, якая безумоўна будзе мець наступствы і для двухбаковых дачыненьняў. Першы тур прэзыдэнцкіх выбараў ва Ўкраіне не прынёс сэнсацыяў. У другі тур выйшлі лідэр апазыцыі Віктар Януковіч і дзейны прэм’ер Юлія Цімашэнка. Януковіч апярэджвае канкурэнтку на 10 працэнтных пунктаў. Тым ня менш інтрыга выбараў захоўваецца. Як адаб’юцца вынікі ўкраінскіх выбараў на Беларусі? Зь якім прэзыдэнтам Украіны будзе зручней працаваць беларускаму прэзыдэнту Аляксандру Лукашэнку – зь Віктарам Януковічам ці зь Юліяй Цімашэнкай? Чый палітычны стыль бліжэйшы да стылю беларускага прэзыдэнта – Януковіча ці Цімашэнкі?
З пытаньнямі на гэтую тэму мы зьвярнуліся да супрацоўніцы Ўкраінскай службы нашага радыё Мар’яны Драч.
Драч: Я мяркую, што вялікага значэньня для яго ня мае, хто пераможа. Большасьць палітыкаў ва Ўкраіне выступаюць за добрыя стасункі зь Беларусьсю. Апытаньні грамадзкай думкі паказваюць, што большасьць грамадзянаў - за супрацоўніцтва зь Менскам, найперш эканамічнае.
Што да пытаньня, з кім Лукашэнку будзе зручней, то што менавіта зручней? Калі лавіраваць у дачыненьнях з Расеяй, то відаць гэта будзе зручней зь Юліяй Цімашэнкай. Калі будаваць мытны саюз – а дарэчы Лукашэнка нядаўна запрасіў Украіну далучыцца да мытнага саюзу Беларусі, Казахстану і Расеі – то верагодна гэта зручней будзе рабіць зь Віктарам Януковічам. Януковіч цяпер не падтрымлівае ідэю далучэньня краіны да мытнага саюзу, але ў ягоным атачэньні гэтая ідэя даволі папулярная. Таму калі Януковіч усё ж стане прэзыдэнтам Украіны, ён можа падтрымаць гэты праект.
Наконт стылю — мяркую, што тут Лукашэнка ўсё ж бліжэй да Юліі Цімашэнкі. Яе называюць папулісткай, валявой жанчынай, яе крытыкі абвінавачваюць яе ў схільнасьці да аўтарытарызму. Так што калі трэба рабіць нейкія хітрыя хады, то Лукашэнка і Цімашэнка бліжэйшыя паводле стылю. Цімашэнку называюць палітычным хамэлеонам, Лукашэнка, як прыгадваецца, таксама часам мяняў сваю палітычную арыентацыю.
Лукашук: На працягу апошняга году прэзыдэнт Юшчанка выступаў своеасаблівым адвакатам афіцыйнага Менску на Захадзе. Ці возьме на сябе такую ролю новы прэзыдэнт Украіны?
Максімюк: Я лічу, што безумоўна так. Беларусь і Ўкраіна, з увагі на сваю геапалітычную і эканамічную сытуацыю, вымушаны трымацца разам і ў шмат якіх пытаньнях замежнай палітыкі выступаць разам. У першую чаргу — у адносінах да Расеі. Як падаецца, праект гэтак званай саюзнай дзяржавы Расеі і Беларусі — ужо канчаткова пахаваны. Прывілеяваныя адносіны Менску з Масквою паволі канчаюцца. Гэта ставіць Беларусь у дачыненьні да Расеі амаль на адной плашчыні з Украінай.
Што тычыцца адносін з Эўропай, дык тут сама Эўропа паказвае Менску і Кіеву, што ў іх той самы палітычны лёс — я маю на ўвазе факт, што, нягледзячы на значна большыя амбіцыі Кіеву наконт інтэграцыі з Эўропай, абедзьве гэтыя краіны былі ўкінутыя ў адзін мяшок, які завецца Ўсходнім партнэрствам.
Ну і прыгадайма яшчэ, як нейкі час таму Аляксандар Лукашэнка распавядаў украінскім журналістам ня толькі пра тое, як ён папраўляў вынікі прэзыдэнцкіх выбараў на карысьць апазыцыі, але і пра ягонае жаданьне стварыць нейкі эканамічна-палітычны саюз з Украінай, каб мець мацнейшую пазыцыю перад Масквой. Ну дык вось, ва Ўкраіне будзе зараз новы прэзыдэнт, зь якім, як кажуць, можна пачынаць з “чыстага аркушу”, і было б недаравальнай палітычнай памылкай, каб Менск успрыняў выбар ці то Цімашэнкі, ці то Януковіча ў штыхі, так як ён успрыняў выбар Юшчанкі ў 2004 годзе. Па-мойму, адносіны Беларусі з Украінай да гэтага часу сьведчаць толькі пра адно -- пра недальнабачнасьць і непрафэсійнасьць беларускай замежнай палітыкі.
Лукашук: Параза Юшчанкі і параза “аранжавых” — ці ёсьць гэта паразай для дэмакратыі ў рэгіёне і сьведчаньнем росту аўтарытарных тэндэнцый?
Дракахруст: Ну, дэмакратыя – гэта не перамога дэмакратаў, гэта перамога тых ці таго, каго абярэ свабоднае волевыяўленьне народу. Свабоднае, падкрэсьлю. Калі сёньня гэты выбар выпадае на таго, хто камусьці не падабаецца, ну дык жыцьцё не сканчаецца сёньняшнім днём. У маёй перадачы “Праскі акцэнт” рэдактар часопісу “Архэ” Валер Булгакаў заўважыў, што “хто б ні выйграў на гэтых выбарах, у прэзыдэнта Лукашэнкі застанецца горкі асадак. Суседняя нацыя ізноў мірным, дэмакратычным шляхам абярэ сабе прэзыдэнта. Сам па сабе факт захоўваньня дэмакратычнай працэдуры будзе, на мой погляд, разглядацца, хаця б на падсьвядомым узроўні, як своеасаблівы выклік беларускай так званай палітычнай стабільнасьці”.
Абіраюць украінцы сваю ўладу – можа не заўсёды ўдала зь нейкага пункту гледжаньня, але заўсёды выбіраюць. Дарэчы, пасьля здабыцьця незалежнасьці ўсе прэзыдэнцкія выбары ва Ўкраіне – і ў 91-м, і ў 94-м, і ў 99-м, былі сапраўды выбарамі, а не самапрызначэньнем дзейнай улады ці яе наступнікаў.
Між іншым, назіральнікі АБСЭ выказаліся пра галасаваньне 17 студзеня ў самых ўзьнёслых выразах: “Гэта былі вельмі добрыя, высакаякасныя выбары, яны былі крокам наперад у параўнаньні з папярэднімі” – заявіў кіраўнік групы назіральнікаў АБСЭ, старшыня парлямэнцкай асамблеі АБСЭ Жуан Суарыш.
Дасьведчаныя экспэрты кажуць, што украінскія лідэры можа і хацелі б пайсьці шляхам Лукашэнкі ці Пуціна. Але краіна іншая. Там шмат моцных палітычных груповак, а калі адна на чале з прэзыдэнтам паспрабуе захапіць усё, астатнія аб’яднаюцца і не дазволяць ёй гэтага.
Трэба, дарэчы, таксама памятаць, што ўкраінскаму прэзыдэнту паводле аб’ему паўнамоцтваў вельмі далёка да беларускага калегі. Безь Вярхоўнай Рады кіраваць не атрымаецца, а там ніхто ня мае пэўнай большасьці. Так што да аўтарытарызму Ўкраіне далёка, хто б ні перамог 7 лютага.
Лукашук: Дэмакратыя ня зводзіцца да выбараў – але бяз выбараў дэмакратыі не бывае. На гэтым тыдні падпісаны ўказ прэзыдэнта пра дату мясцовых выбараў – 25 красавіка. Мы шмат разоў будзем вяртацца да гэтай тэмы. Але пачнём зараз.
Адным з важных працэдурных крытэраў дэмакратычнасьці выбараў зьяўляецца наяўнасьць у выбарчых камісіях прадстаўнікоў розных палітычных сілаў, у прыватнасьці, апазыцыі. На цяперашніх прэзыдэнцкіх выбарах ва Ўкраіне, напрыклад, выбарчыя камісіі наагул фармаваліся з прадстаўнікоў усіх кандыдатаў.
У Беларусі паводле закону да канца гэтага месяца ўжо павінны быць сфармаваныя абласныя і Менская гарадзкая выбарчыя камісіі, у першай дэкадзе лютага – акруговыя камісіі, да 10 сакавіка – участковыя камісіі.
Ваш прагноз – ці атрымае апазыцыя на сёлетніх выбарах належнае прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях на ўсіх узроўнях?
Максімюк: Я думаю, што апазыцыя атрымае значна большае права ўдзелу, чым на якіх-кольвечы папярэдніх выбарах. Але гэта асноўнай праблемы апазыцыі ня здыме. Адкуль апазыцыі ўзяць столькі людзей, каб даць хаця б па адным чалавеку ў кожную камісію кожнага ўзроўню?
Дракахруст: Ну ёсьць пэўны прэцэдэнт – на парлямэнцкіх выбарах 2008 году ў 110 акруговых выбарчых камісіяў былі ўключаныя 42 прадстаўнікі апазыцыі. Праўда, на ўзроўні ўчастковых – усё было, як заўсёды. Я мяркую, што гэтым разам могуць зрабіць невялікі крок наперад, уключыць па прадстаўніку апазыцыі ў пэўную колькасьць абласных і тэрытарыяльных камісіяў. Каб нельга было сказаць, што нікога не ўключылі, але каб вялікага надвор’я гэтыя сябры камісіяў не рабілі. Тут ёсьць іншая праблема: пры цяперашнім стане апазыцыі, пры запалоханасьці і апатыі насельніцтва – ці ёсьць у апазыцыі столькі “штыхоў”, каб даць хаця б па адным прадстаўніку ва ўсе ўчастковыя камісіі?
На мой погляд, адказ на вашае пытаньне шчыльна зьвязаны з тым, з чаго мы пачалі сёньня гутарку. Чым больш сур’ёзным будзе канфлікт з Расеяй, тым большай будзе доля апазыцыянэраў у выбарчых камісіях.
***
Лукашук: Год таму прынёс прысягу і заняў офіс новы прэзыдэнт ЗША - Барак Хусэйн Абама. Год – занадта малы тэрмін, каб даваць канчатковыя ацэнкі, але дастатковы для таго, каб падводзіць папярэднія вынікі. І мы паспрабуем гэта зрабіць з нашым калегам, аналітыкам службы інфармацыі нашага Радыё Браенам Уітмарам.
Браен, эканамічны крызіс, які грымнуў восеньню мінулага году, быў адным з важных фактараў перамогі Абамы на выбарах. Прайшоў год. Цяпер многія экспэрты адзначаюць, што мяркуючы па ўсім, страхі з нагоды крызісу былі крыху перабольшаныя, што магчыма, дно крызісу ўжо пройдзенае і амэрыканская і сусьветная эканомікі на шляху да выздараўленьня. На ваш погляд, у якой ступені гэта заслуга новага прэзыдэнта ЗША?
Зь яго «гучных» крокаў па пераадоленьні крызісу прыгадваецца хіба гіганцкі – на 700 мільярдаў – пакет дапамогі, уліты ў амэрыканскую эканоміку. Зрэшты, і яго папярэднік, артадаксальны кансэрватар Джордж Буш, рабіў тое самае. Так сьвятло ў канцы эканамічнага тунэля зьявілася пры Абаме (так жа, як зьявілася б і пры прэзыдэнце МакКейне) ці ўсё ж дзякуючы Абаму?
Уітмар: Я мяркую, што трэба падзяліць дзьве рэчы.
З аднаго боку, існуе праграма выратаваньня фінансавага сэктару і аўтамабільнай прамысловасьці, якая пачалася пры Бушы і працягвалася пры Абаме. Экстраная дапамога банкаўскай сфэры і аўтамабільнай прамысловасьці стабілізавала фінансавыя рынкі, якія былі ў стане свабоднага падзеньня ў апошнія месяцы кіраваньня Буша і ў першыя месяцы прэзыдэнцтва Абамы. Верагодна, гэта выратавала амэрыканскую эканоміку ад катастрофы. Гэта, хутчэй за ўсё, рабіў бы і МакКейн, калі б стаў прэзыдэнтам. Гэта было непапулярным.
Падаткаплатніку не падабаецца, калі яго грашыма ратуюць банкіраў і кіраўнікоў аўтамабільных канцэрнаў. Але гэта было неабходна таму, што альтэрнатывай была катастрофа. Верагодна, гэта рабіў бы і МакКейн, але я шчыра сумняваюся, што МакКейн укараняў бы новую сыстэму рэгуляваньня і кантролю фінансавага сэктару, якую прапануе Абама – прапануе, каб гарантаваць, што мы не атрымаем падобнага крызісу ў будучыні.
А зь іншага боку, быў стымулюючы пакет тэрміновай дапамогі памерам у $ 700 млрд., які быў ініцыяваны Абамам і прыняты Кангрэсам у першы месяц яго прэзыдэнцтва. Гэта была грашовая ін'екцыя ў эканоміку ЗША, якая ўключала такія рэчы, як фінансаваньне інфраструктурных праектаў, грошы на заробак настаўнікам і паліцэйскім, падатковыя ільготы для малога бізнэсу і на стварэньне працоўных месцаў іншыя меры. Большасьць сур'ёзных эканамістаў мяркуе, што гэты стымул выратаваў амэрыканскую эканоміку ад больш глыбокага спаду і, магчыма, дэпрэсіі. Стымулюючы пакет стварыў амаль 2 мільёны працоўных месцаў і аднавіў эканамічны рост. І я павінен адзначыць, што большая частка сродкаў з гэтага пакету будзе выдаткавана ў гэтым годзе, калі мы павінны ўбачыць рэальныя вынікі.
У гіпатэтычным прэзыдэнцтве Джона МакКейна, я мяркую, можна быць упэўненым, што гэтага стымулюючага пакета на $ 700 мільярдаў не было б, і эканоміка была б у значна горшым стане, чым яна ёсьць. Як амаль усе рэспубліканцы ў Кангрэсе, МакКейн галасаваў супраць гэтай прапановы.
Дракахруст: Многія кансэрватыўныя крытыкі Абамы лічаць, што першы год яго прэзыдэнцтва быў часам суцэльных зьнешнепалітычных паразаў, на думку крытыкаў, ад яго спробаў вырашыць складаныя міжнародныя праблемы пры дапамозе свайго красамоўства праціўнікі Амэрыкі рабіліся больш нахабнымі, а яе сябры – больш разгубленымі. Іран фарсіруе сваю ядзерную праграму, Расея працягвае свой нэаімпэрскі марш, Усходняя Эўропа ў шоку ад рашэньня Вашынгтону адмовіцца ад сыстэмы супрацьракетнай абароны – у гэтай сытуацыі, на думку крытыкаў, прысуджэньне Абаму Нобэлеўскай прэміі міру выглядае, як злы зьдзек. Вы згодныя з такімі ацэнкамі зьнешняй палітыкі новай адміністрацыі?
Уітмар: Напачатку я б адзначыў, што Абама не спрабуе вырашыць складаныя міжнародныя праблемы сваім красамоўствам. Яго рытарычныя навыкі – толькі адзін сродак у ягоным арсэнале.
Тое, што прэзыдэнт спрабуе рабіць, на маю думку і на думку многіх экспэртаў –гэта стварыць структуру стымулаў, якая пасылае паведамленьне праціўнікам Амэрыкі: вось тое добрае, што адбудзецца, калі вы зьменіце свае паводзіны, а вось тое кепскае, што адбудзецца, калі вы гэтага ня зробіце.
Гэта праект не на адзін год. Каб выкарыстоўваць мэтафару абеду, у першы год пры Абаме мы садзіліся за стол. На працягу другога году, мы пачнем есьці.
Так што гэта толькі пачатак.
Што тычыцца супрацьракетнай абароны, калі Ўсходняя Эўропа была шакаваная рашэньнем Абамы, то яны павінны былі быць глухімі, нямымі і сьляпымі падчас усёй амэрыканскай выбарчай кампаніі, бо Абама зрабіў менавіта тое, што ён абяцаў зрабіць. Таму я не думаю, што гэта сур'ёзная крытыка. Акрамя таго, большасьць ваенных экспэртаў лічаць, што новая сыстэма супрацьракетнай абароны, якую прапанаваў Абама, будзе больш моцнай і нашмат больш эфэктыўнай, чым тая, якую зьбіраўся стварыць Буш. Старая сыстэма была скіраваная супраць пагрозы, якая пакуль неактуальная – супраць іранскіх ракет вялікага радыюсу дзеяньня.
Новая супрацьракетная прапанова Абамы скіраваная супраць рэальнай пагрозы – іранскіх ракетаў малога і сярэдняга радыюсу дзеяньня, пры дапамозе якіх Тэгеран можа нанесьці ўдар па нашых саюзьніках і нашых войсках у Эўропе.
Лукашук: Праблема пашырэньня прасторы свабоды, правоў чалавека была ў цэнтры зьнешняй палітыкі адміністрацыі Джорджа Буша. Наколькі гэтая праблема застаецца прыярытэтнай для новай адміністрацыі? На думку многіх праваабаронцаў адміністрацыя Абамы здрадзіла свабодзе, прыводзячы ў роспач прыхільнікаў свабоды і не дамагаючыся сваім “рэалізмам” сур'ёзных саступак ад аўтарытарных кіраўнікоў. Гэта так?
Уітмар: Перш за ўсё я б не пагадзіўся, што адміністрацыя Абамы панізіла прыярытэтнасьць правоў чалавека і дэмакратыі. Яе прыхільнасьць гэтым каштоўнасьцям такая ж вялікая, якой яна была ў папярэдняй адміністрацыі. Па сутнасьці, гэта будзе адной з прыярытэтных задач любога амэрыканскага прэзыдэнта, левага ці правага, дэмакрата ці рэспубліканца.
Але ёсьць шмат розных спосабаў абароны правоў чалавека і дэмакратыі. Можна гаварыць пра іх бясконца, вы можаце вымаўляць слова "свабода" кожныя пяць хвілін, зь невялікай карысьцю для людзей, якія жывуць ва ўмовах тыраніі. Альбо вы можаце спакойна і мэтадычна працаваць над паляпшэньнем сытуацыі. Абама выразна выступае за апошні падыход.
Калі вы размаўляеце зь людзьмі адміністрацыі Абамы па гэтым пытаньні, робяцца зразумелымі дзьве рэчы. Па-першае, прэзыдэнт ня лічыць канструктыўным падыходам ігнараваць рэжымы, зь якімі мы ня згодныя і якія робяць тое, што нам не падабаецца. Гэта часта толькі пагаршае праблему. А па-другое, прэзыдэнт лічыць, што ён можа лепш спрыяць справе абароны правоў чалавека і дэмакратыі шляхам ангажаваньня нашых праціўнікаў.
Дракахруст: На думку многіх аналітыкаў, фігура цяперашняга прэзыдэнта ЗША вельмі моцна ідэалягічна расколвае амэрыканскае грамадзтва: адны яго любяць, шануюць ледзь не як Мэсію, іншыя гэтак жа люта ненавідзяць, лічачы ледзь не кіраўніком камуністычнага змовы. Як зьмянялася стаўленьне да Абамы на працягу гэтага году? Наколькі новы лідэр аказаўся здольным зьяднаць нацыю?
Уітмар: Я думаю, што гэта няправільны погляд. Абама перамог на прэзыдэнцкіх выбарах, набраўшы 53% галасоў, і сёньня яго рэйтынг складае 56% паводле апошніх апытаньняў. Яго рэйтынг пасьля інаўгурацыі падвысіўся да 70%, але гэта ў асноўным было рэакцыяй на гістарычны характар яго абраньня, паказчык таго, што краіна прагнула аптымізму. Цалкам натуральна, што яго рэйтынг пазьней зьнізіўся да натуральнага ўзроўню.
Той факт, што амэрыканскае грамадзтва падзеленае, больш кажа пра амэрыканскае грамадзтва, чым пра Абаму. Такі самы падзел назіраўся і ў часы Буша і Клінтана. Амэрыка – падзеленая краіна на дадзеным этапе нашай гісторыі, і гэта, на жаль, проста факт.
Гэта праўда, што ёсьць вельмі гарачая рыторыка і сумнеўныя заявы ў скрайне правым лягеры. Можна пачуць вар’яцкія цьверджаньні, што Абама – патаемны сацыяліст, камуніст і фашыст. І ўсё гэта разам. Такія ж цалкам абсурдныя цьверджаньні, што ён не нарадзіўся ў Злучаных Штатах.
Але гэтая дзіцячая рыторыка больш кажа аб тым, хто такія амэрыканскія ультраправыя, чым хто такі прэзыдэнт Абама. Гэтыя цынічныя хітрыкі з мэтай пазбавіць легітымнасьці яго прэзыдэнцтва ня будуць працаваць.
Сярод прыхільнікаў Абамы на левым флянгу таксама існуе пэўнае расчараваньне, таму што ён быў вымушаны пайсьці на непазьбежныя кампрамісы. Але гэтыя людзі павінны разумець, што палітыка – гэта мастацтва магчымага.
Дракахруст: Людзі пазнаюць новае, невядомае праз знаёмае, усяму шукаюцца аналёгіі ў мінулым. На ваш погляд, на чыё прэзыдэнцтва ўжо падобна і будзе падобна прэзыдэнцтва Барака Абамы – Фрэнкліна Рузвэльта, Джымі Картэра, іншага прэзыдэнта?
Уітмар: Гэта можа прагучаць нечакана, але я заўсёды казаў, што Барак Абама больш за ўсё нагадвае Роналда Рэйгана. Калі Рейган прыйшоў да ўлады, ён адрадзіў Амэрыку, замяніўшы старую, стомленую лібэральную ідэалёгію на новы, абноўлены, энэргічны кансэрватызм.. Праз пакаленьне Абама цяпер замяняе стары, стомлены кансэрватызм новай, палепшанай вэрсіяй лібэралізму. Амэрыканская палітыка разьвіваецца цыклічна, і вялікія прэзыдэнты – такія як Фрэнклін Рузвэльт і Роналд Рэйган – гэта звычайна тыя, якія прыносяць ідэалягічныя перамены. Нам давядзецца пачакаць крыху, каб вызначыць, ці ўпісваецца Абама ў гэтую катэгорыю, але я ўпэўнены, што гэта так.
І я хацеў бы дадаць, што ў канцы першага году свайго прэзыдэнцтва Рэйган зусім ня быў падобны на героя-пераможцу, як ён выглядае цяпер, у рэтраспэктыве. Эканоміка была ў руінах, Савецкі Саюз быў моцным, як ніколі. І многія так званыя экспэрты прарочылі, што Рэйган будзе няўдалым прэзыдэнтам аднаго тэрміну кіраваньня.
Лукашук: На ваш погляд, якое рашэньне Абамы першага году яго прэзыдэнцтва можна назваць самым яскравым і запамінальным, якое застанецца і ў гісторыі яго прэзыдэнцтва, і ў амэрыканскай гісторыі?
Уітмар: Ва ўнутранай палітыцы, я думаю, што яго спроба рэфармаваць сыстэму аховы здароўя ўвойдзе ў гісторыю як гістарычнае. Кожны дэмакратычны прэзыдэнт, пачынаючы з Рузвэльта, спрабаваў рэфармаваць сыстэму аховы здароўя, якая складае шостую частку амэрыканскай эканомікі, зьяўляецца самай дарагой у сьвеце і пакідае мільёны працуючых амэрыканцаў бяз доступу да мэдыцынскага абслугоўваньня. Абама знаходзіцца на парозе значнай рэформы сыстэмы аховы здароўя, якая будзе найбольш значным дасягненьнем амэрыканскай унутранай палітыкі ў гэтым пакаленьні. Гэта было мужнае рашэньне, і яно дасьць плён ў доўгатэрміновай пэрспэктыве.
У галіне зьнешняй палітыкі яго найбольш важнае рашэньне гэта, безумоўна, эскаляцыя вайны ў Аўганістане. Я лічу, што гэта правільны ўчынак. Пры гэтым Абама пайшоў супраць многіх сваіх прыхільнікаў, таму што ён лічыў, што гэта правільны ўчынак. Гэта прыкмета сапраўднага лідэра.
