Максім Багдановіч. Вянок
Хавацца далей ня мае сэнсу: менавіта з Багдановіча пачынаецца для мяне сапраўдная беларуская паэзія. Вось хто нашмат большы за той вобраз, які старанна стварылі для яго розныя літаратурныя асфальтаўкладнікі і снопавязалкі; вось чый ціхі голас чуваць лепш за крыкі ўсіх рэвалюцыянэраў і прарокаў. Бясспрэчна, ён мог пісаць і артыкулы, і гімны, такія, як, напрыклад, “Пагоня” – але выключым радасную ўнутраную радыёкропку, беларуская раніца даўно скончылася, на дварэ поўная і канчатковая піліпаўка, цьмяны, сьцюдзёны дзень, і за вакном нема выюць ваўкі. Сонца ў ваконцы ніхто ўжо не гарантуе. “Багдановіч, ратуй!” – разгублена крычаць яму некаторыя сучасныя паэты. Лічачы сябе, пэўне, ягонымі нашчадкамі па купалаўскай лініі. Клічуць, заўважым, не Куляшова і ня Цётку. У такія моманты становіцца да болю відавочна, хто ёсьць хто, бо клічуць тады самых-самых. “Багдановіч, сюды! Каравул, прападаем!” Позна. Давядзецца самім выбірацца з гэтай завеі.
Які там быў эпіграф да “Паміж пяскоў Эгіпэцкай зямлі…”? “Адзін добры санэт варты цэлай паэмы”? Вось так і адзін Багдановіч варты дзесяці іншых айчынных клясыкаў, прафэсійных утылізатараў літаратуры. На фоне сваіх ня менш знакамітых папярэднікаў ён выглядае прышэльцам, вэнэрыянцам – настолькі рэзкі паміж імі кантраст. Багдановіч – ня толькі наш першы гарадзкі паэт, ён наогул першы беларускі паэт у эўрапейскім разуменьні гэтага слова. Ён даў беларускай паэзіі стыль, рытм і рыфму – рэчы, якія да Багдановіча ніяк не маглі ў ёй прыжыцца. Паэт, за якога ня сорамна – маючы Багдановіча, можна спакойна ісьці ў сьвет ці прынамсі разам ляцець да зор. Нават эпіграфы да вершаў “Вянка” паказваюць, наколькі Багдановіч быў адкрыты да сусьветнай культуры: бачым там францускія, нямецкія, італійскія, польскія, расейскія цытаты, пераклады з лаціны і ўкраінскай мовы… Ня ўсе гэта усьведамляюць. Так і чую, як сучасьнікі Багдановіча, якія былі прыдумалі яму піўны псэўданім Крыніца, змрочна бурчалі сабе пад нос: “Што за эстэцтва, народ этава не паймёт, даяркі і сантэхнікі не ацэняць”. Але тым і адрозьніваецца Багдановіч ад многіх сваіх папярэднікаў і сучасьнікаў, што ён першы ня стаў апускацца да ўзроўню мужыка, каб загаварыць яго мовай пра яго праблемы, ён проста пісаў вершы для такіх, як ён сам – і пісаў іх так, як хацелася менавіта яму, не зважаючы на доўгую і слаўную традыцыю разжоўваць для халопаў прыгатаваную панамі духоўную ежу.
Наогул, з Багдановічам у Беларусі пасьля ягонай сьмерці адбылася тая самая гісторыя, што калісьці з Пушкіным у Расеі. Гісторыя гэтая, дарэчы, працягваецца і дагэтуль. Пушкіна ў асяродзьдзі расейскай інтэлігенцыі ХІХ стагодзьдзя прынята было папракаць тым, што ён, легкадумны эстэт, почасту забывае, хто яму ўручыў “звонкую ліру”. Бо народ жа ўручыў, хто ж яшчэ! А паэт мусіць адпрацоўваць, арбайтэн. Такога незадаволенага Пушкіным чытача-інтэлігента высьмеяў Набокаў у рамане “Дар”. Вось і ў нас: не-не, але пачуеш гудзеньне якога-небудзь дамарослага чарнышэўскага: маўляў, Багдановіч, канешне, свой (гэта галоўны крытэр, па якім яны ацэньваюць вартасьць літаратуры), і ён, канешне, вялікі паэт, не падумайце нічога такога, але: ну не такі ён вялікі, як, скажам, К-1 або К-2, занадта шмат у яго выштукаваных вершаў, розных заходніх штучак, гульні са словам, і наогул некаторыя яго вершы ну проста ні пра што. Змарнаваў, маўляў, палову таленту на ўсялякія санэты, трыолеты і непатрэбныя прыёмчыкі. Вось напісаў бы ён дзьвесьце пяцьдзясят “Пагоняў”, гэта было б дзела, а так усё розныя бу-ба-бу: па бубнах, панімаеце, дахаў вецер у яго б’е…
Праўда, Пушкіна ў Расеі цяпер ужо нічым не дакараюць. Любоў да яго там сапраўды народная, блатная-карагодная: “Пушкін – нашае ўсё”. З Багдановічам, на шчасьце, такога не адбылося. Багдановіч – ня нашае ўсё, і дзякуй богу. Бо, як той казаў, стацца ўсім значыць стаць нічым. Менш за ўсё хацелася б, каб Багдановіч стаў часткай беларускай нацыянальнай ідэі, магу сабе ўявіць: чарка, шкварка і Багдановіч паміж імі.
Адзіная кніжка Багдановіча, выдадзеная ім пры жыцьці, ёсьць, як вядома, магільным вянком. Сьмелая, амаль дэкадэнцкая задума – на фоне бясконцых музычных інструмантаў, песьняў і любові да роднай батанікі. Сьмерць у Багдановіча – адна са скразных тэмаў: відаць, напалову з-за крэпкай чытацкай любові да рамантыкаў мінулага, напалову з-за абсалютна рэальнай хваробы, якая перасьледавала яго з кожным годам усё больш настойліва і ўрэшце дагнала – аддзячыўшы, праўда, магчымасьцю памерці ў раскошнай атмасфэры травеньскага Крыму. Да Багдановіча маладая беларуская літаратура сьмерць то гераізавала, то драматызавала, то наогул замоўчвала – ён першы паставіўся да яе з павагай. У сваёй малой мэдычнай энцыкляпэдыі я прысьвяціў артыкул “Сухоты” Багдановічу і Кафку, супаставіўшы гісторыі іхных хваробаў. І цяпер, праз год, рашэньне паставіць іх разам не падаецца чымсьці надуманым. Рукой аўтара водзіць яго хвароба – і часам у яе атрымліваюцца шыкоўныя рэчы. Здаровым на зайздрасьць.
У сваёй шызай краіне каля туманнай Spreehafen я таксама маю гэтую кніжку з друкарні пана Марціна Кухты – у васьмідзясятых іншыя паны друкары і выдаўцы зладзілі факсымільнае выданьне “Вянка”, і гэта адна з найлепшых ідэяў, якія калісьці прыходзілі ім у галовы. Можна прынамсі ўявіць сабе, як “Вянок” чытаўся пры жыцьці аўтара. Чытаць трэба ўсё, “да імені выдаўцы”. Нават няхітры выдавецкі ўкладыш расчульвае, як верш:
“Праз карэктарскі недагляд у кніжцы зроблена шмат друкарскіх абмылак. Не маючы вольного мейсца папраўляем толькі адну: у паэме “Вэроніка” пасьля 5 штрофы трэба паставіць 9, 10 і 11 штрофу. Просім чытачоў заўважыць гэта.
Выдавецтво”
Але мы не заўважаем абмылак. Карэктар, можа, і сапраўды не даглядзеў – галоўнае, што даглядзеў пан Кухта, які зарэзэрваваў сабе месца на будучым помніку беларускім выдаўцам: ён будзе сядзець побач з братамі Мамонічамі, справа ад іх будзе Ігар Логвінаў, а зьлева Зьміцер Вішнёў. А на стале ў іх будзе бутэлька гарэлкі. І стаяць гэты помнік будзе ў горадзе, ня ў вёсцы. Вёска тут ні пры чым.
Сучасным літаратарам лягчэй зразумець Багдановіча. У пэўным сэнсе яны ўсе прайшлі ягоную дарогу: беларускую чулі ў асноўным ад бабуляў, мову вывучылі толькі ў юнацтве, бацькі іхныя былі дробныя службоўцы, жывуць яны цяпер у атачэньні расейскай культуры, карацей, гадаваліся яны ў горадзе. “Места” – адзін з найлепшых разьдзелаў кнігі. “Горад варты паэзіі,” – нібы запавёў Багдановіч нашчадкам сваім “Вянком”. Гэта значыць, паэзіі вартае ўсё: і зялёны сэмафор, і Шабаны, “заводаў коміны пад цьмой нябёс”, і дрыжачы дрот, і мяшчанка І.І. Іванова, якая атруцілася сінільным квасам. Беларускія савецкія літаратары, збольшага вясковыя мужычкі, якія некалі паўцякалі ад абавязковых калгасных працадзён у літаратуру, шчыра паспрабавалі прыслухацца да запавету. Не атрымалася, гораду яны так і не зразумелі, “надта там цяснота і вялікі сморад” – напісана на іхных расчараваных азызлых тварах. Савецкай літаратуры давялося сканаць, каб Багдановічаў запавет дайшоў да адрасата. Эмігранцкая беларуская літаратура мела з горадам большы посьпех – мо таму, што эмігравала не з калгасу ў Менск, а з рабства ў вольны сьвет: маштаб значна шырэйшы і на кон пастаўленыя ні больш ні менш як уласныя жыцьцё і воля.
Як і любую сапраўдную паэзію, Багдановіча ня трэба завучваць на памяць – ён запісваецца на яе сам, як вірусны файл. “Ня сьпім мы адны – я ды чорны кажан, што шнуруе ля вежы”, – гэта некалі прыемна было прашаптаць пад нос уначы, закурваючы і пазіраючы ў вакно. Ноч, газьніца гарыць, чырванее… А вось яшчэ вершык, які я часта паўтараю сам сабе, калі хачу апраўдацца сам перад сабою за вялікія і малыя грахі, ён знаходзіцца на старонцы 95: “Калісь глядзеў на сонца я, мне сонца асьляпіла вочы…” Як цудоўна перамяшчаецца, крадзецца па вершы акцэнт у гэтым не такім ужо і складаным трыялеце. І таямнічая “Безнадзейнасьць” – дзе Скарына забівае беднага земскага пісара.
У пошуках улюбёных радкоў зноў і зноў прагортваеш той “Вянок” – і разумееш, што ён амаль увесь такі, сплецены зь мімаходзь запомненага зваротным бокам памяці і выбітага незьнішчальным клінапісам на гліняных таблічках успрыманьня. Танкаствольныя сосны, нібы тысячы тонка нацягнутых струн. І прамаўляеш страшнае: добра, што ён памёр маладым і не напісаў тое, што мог бы. Усе гэтыя магчымыя нудныя паэмы: “Дзявяты кастрычнік”, “Песьня трактарыста”, “Сьцёпа і чэкіст”, “Восьмая застава”, “Віся ў высі” і г.д. Добра, што не атрымаў сваіх заслужаных прэмій. Што не ўзначаліў падсэкцыю паэзіі ў рэспубліканскім эспэ. Што не паехаў у Беласток у складзе групы маладых пралетарскіх паэтаў. Што ня стаў франтавым карэспандэнтам “Зьвязды”. Ці што не атрымаў кулю ў патыліцу, трапіўшы за гэта ў анталёгію расстралянай літаратуры. Што ніякія пустыя словы ўжо ніколі ня змогуць да яго прычапіцца.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
