Забытыя ахвяры. Што здараецца, калі тэрор становіцца часткай дзяржаўнай ідэалёгіі

Сілавікі супраць удзельнікаў шэсьця ў Курапаты, 1 лістапада 2020 г.

У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году былі расстраляныя сама меней 132 дзеячы беларускай інтэлігенцыі. Гэта афіцыйныя дадзеныя, у рэальнасьці ахвяраў магло быць больш.

Гэтая трагічная падзея вядомая як «Ноч расстраляных паэтаў» — хаця сярод забітых былі і празаікі, і драматургі, і літаратурныя крытыкі, і школьныя настаўнікі. Роўна як ня толькі ў тую ноч расстрэльвалі прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай эліты.

Яшчэ некалькі гадоў таму ў Курапатах ды ў іншых падобных мясьцінах у гэтыя дні праводзіліся жалобныя цырымоніі. Але іх арганізатарамі не былі (і, як правіла, ня бралі ў іх удзелу) прадстаўнікі ўлады.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Ноч паэтаў» сёлета ахопіць сама меней 13 краінаў сьвету. Расклад імпрэзаў


На пачатку 1990-х старшыня Вярхоўнага Савета Станіслаў Шушкевіч, які фармальна лічыўся кіраўніком Беларусі, прыходзіў у Курапаты і браў удзел у цырымоніі побач з Маяй Кляшторнай, Васілём Быкавым, Зянонам Пазьняком. Для ўсяго сьвету (а Курапаты набылі міжнародную вядомасьць) гэта было знакам, што кіраўніцтва Беларусі адмовілася ад ленінска-сталінскай ідэалёгіі (хоць Шушкевіч далёка не ўвасабляў сабой усё кіраўніцтва). І для міжнароднага аўтарытэту краіны такі знак меў істотнае значэньне.

Аляксандар Лукашэнка ў Курапатах ніколі ня быў — ні ў часы дэпутацтва, ні пазьней, калі заняў самае галоўнае ў дзяржаве крэсла. Ва ўсялякім разе, нідзе і ніколі ні ён сам, ні хто-небудзь іншы пра наведваньне ім Курапатаў не паведамлялі. Такую пазыцыю нельга ўспрымаць інакш, чым салідарызацыю з тымі, хто ад самага адкрыцьця месца расстрэлу ахвяраў бальшавіцкага тэрору імкнецца давесьці, што ляжаць там парэшткі зусім не ахвяраў бальшавіцкага тэрору. Іншымі словамі, даказвае, што «Сталін ні пры чым». І гэта таксама вельмі паказальна, гэта знак усяму сьвету: мы вяртаемся ў сталінскія часы.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Анатоль Вярцінскі: Я павінен быў зрабіць усё, каб матэрыял пра Курапаты быў апублікаваны

«Слаўныя чэкісцкія традыцыі» як ідэалёгія

Чаму ж улада дзесяцігодзьдзямі, ад 1994-га, дыстанцыюецца ад ушанаваньня памяці ахвяраў бальшавіцкіх рэпрэсій? Чаму рэгулярна апаганьваюцца Курапаты, ламаюцца крыжы ў віцебскіх Хайсах ды іншых месцах масавых расстрэлаў? Чаму міліцыя адкрыта заяўляе, што ня бачыць у такіх выпадках «падстаў для ацэнкі дзеяньняў», тады як за непрыстойны ўчынак ля помніка, які нагадвае пра «Вялікую Айчынную вайну» і зусім не абавязкова можа знаходзіцца на месцы пахаваньня, караюць імгненна?

Прычына, думаецца, у тым, што ў Беларусі, як і ў Расеі, кіраўніцтва хаця і не ўзяло на ўзбраеньне камуністычную ідэалёгію (Пуцін нават крытыкуе Леніна), але вярнулася да мэтадаў сталінізму. Да мэтадаў тэрору, асуджаных у свой час (на ХХ зьезьдзе КПСС у 1956-м і на XXII у 1961-м) самімі ж колішнімі паплечнікамі Сталіна.

Праблема, аднак, у тым, што асудзілі толькі мэтады (масавыя рэпрэсіі), сама ж сыстэма зьмененая не была, як і не адбылося рэвізіі камуністычнай ідэалёгіі.

Не адбылося гэтага ў поўным аб’ёме і ў 1991 годзе. І калі КПБ-КПСС зьнікла, а выканаўчая ўлада перажыла пэўнае рэфармаваньне, дык інструмэнт рэпрэсій — КДБ — застаўся, па сутнасьці, у нязьменным стане, а ў Беларусі нават не памяняў назвы.

Адкрыцьцё бюста Фэлікса Дзяржынскага ў 6 гімназіі Горадні, сьнежань 2018.

І сёньня супрацоўнікі КДБ не саромеюцца гаварыць аб пераемнасьці «слаўных чэкісцкіх традыцый», дэманструючы гэтую пераемнасьць падчас жорсткіх затрыманьняў апанэнтаў рэжыму, катаваньняў зьняволеных і татальнага кантролю над грамадзтвам.

Ну а паколькі атачэньне Лукашэнкі ў значнай ступені складаецца зь сілавікоў (кіраўнік ураду — афіцэр спэцслужбаў, кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі — генэрал КДБ), дык «чэкісцкія традыцыі», а прасьцей кажучы, рэпрэсіі і тэрор, узводзяцца ў ранг дзяржаўнай ідэалёгіі.

Падтрымка рэпрэсій — абавязковы элемэнт сьветаўспрыманьня кожнага чыноўніка, які хоча як мага даўжэй заставацца на сваёй пасадзе. Актыўны ўдзел у гэтых рэпрэсіях — умова кар’ернага росту.

Прыблізна так, як у свой час бяз членства ў КПСС немагчыма было заняць пасаду ў райвыканкаме, ня кажучы пра міністэрства, ці зрабіцца дырэктарам буйнога прадпрыемства.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «У цябе ж бэчэбэшны артыкул!». Беларусаў, якія «засьвяціліся» на пратэстах-2020, не бяруць на працу

Паралеляў паміж СССР і Трэцім Рэйхам усё болей

Для таго, каб лепей адчуць і глыбей зразумець усю антычалавечнасьць сытуацыі, варта паспрабаваць паглядзець на яе вачыма эўрапейца, які жыве ва ўмовах устойлівай дэмакратыі і прававой дзяржавы. Да прыкладу, уяўленьне пра КДБ як інстытуцыю ў жыхароў дэмакратычных краінаў ня мае нічога агульнага з тым вобразам, які сфармаваўся ва ўмоўнага «сярэдняга беларуса» ва ўмовах дзесяцігодзьдзяў спачатку савецкай, а потым лукашэнкаўскай прапаганды (з зусім кароткай паўзай у канцы 80 – пачатку 90-х).

Абсалютная бальшыня эўрапейцаў і амэрыканцаў са школы ведаюць, што КДБ — гэта ўстанова, якая ажыцьцяўляла самыя масавыя рэпрэсіі ў гісторыі калі не чалавецтва, дык ХХ стагодзьдзя дакладна. А жыхары некаторых усходнеэўрапейскіх краінаў могуць прыгадаць і трагічныя эпізоды з уласнай гісторыі, зьвязаныя з нашчадкамі Дзяржынскага. Ды і сам СССР заходняму грамадзяніну, які вырас у традыцыях дэмакратыі і прававой дзяржавы, уяўляецца таталітарнай імпэрыяй, пабудаванай на ігнараваньні прынцыпаў вяршэнства права і дэмакратыі. Якой, уласна, тая краіна і была.

«Цікава, як доўга працягнецца мядовы месяц?». Карыкатура Кліфарда Бэрымана ў газэце «The Washington Star», 9 кастрычніка 1939 г.

Вось чаму гісторыкі, філёзафы, мастацтвазнаўцы, літаратурныя крытыкі агучваюць усё больш паралеляў паміж сталінскім Савецкім Саюзам і гітлераўскім Трэцім Рэйхам. Ня тое каб яны, гэтыя паралелі, былі зусім не вядомыя альбо нябачныя ў 1945-м ці пазьней, але тады СССР успрымалі як пераможцу нацызму нароўні зь Вялікай Брытаніяй і ЗША. У 1950-70-х большасьць найвышэйшых савецкіх кіраўнікоў, уключна з Хрушчовым і Брэжневым, маглі прад’явіць баявыя ўзнагароды, атрыманыя за сапраўдны ўдзел у змаганьні з фашызмам. Сьцяну маўчаньня пачаў прабіваць Салжаніцын — пасьля публікацыі «Архіпэлягу ГУЛАГу» сотні тысяч людзей у адной толькі Заходняй Эўропе пакінулі шэрагі камуністычных партый (нагадаем, што ў лепшыя свае часы кампартыя Францыі налічвала амаль мільён сяброў, а італьянская кампартыя - 1,7 мільёна).

Пасьля краху камуністычнай сыстэмы і ў Маскве пэўны час ладзіліся выставы з дэманстрацыяй вельмі падобных адзін да другога «шэдэўраў» сацыялістычнага рэалізму і нацыянал-сацыялістычнага рэалізму, рэтраспэктывы савецкіх і нацысцкіх прапагандысцкіх фільмаў, выйшла некалькі грунтоўных дасьледаваньняў тоеснасьці сталінскай і гітлераўскай дыктатураў. З прыходам да ўлады афіцэра КДБ Уладзімера Пуціна ўсё гэта, як вядома, было спынена.

У 2009 годзе Парлямэнцкая асамблея АБСЭ прыняла рэзалюцыю, у якой прыраўняла сталінізм да нацызму. І сёньня адносіны свабоднага заходняга грамадзтва да Сталіна няшмат чым адрозьніваюцца ад стаўленьня да Гітлера. А напад Расеі на Ўкраіну, спалучаны з фактычнай рэабілітацыяй сталінізму, скараціў дыстанцыю да мінімуму.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Маштаб пакутаў быў большы ва Ўкраіне і ў Беларусі». Гісторык Тымаці Снайдэр пра тое, як Расея зрабіла прывабнай сваю імпэрскую рыторыку

Імёны катаў як дзяржаўная таямніца

Як жа, з гледзішча свабоднага сьвету, успрымаецца працэс рэабілітацыі Сталіна, камуністычнай ідэалёгіі, які ў роўнай ступені ахапіў як Расею, так і Беларусь (прычым Беларусь на некалькі гадоў раней, фактычна з 1994-га)?

Успрымаецца ў тым ліку і як згода з тымі мэтадамі, якімі дзейнічала бальшавіцкая партыя з выкарыстаньнем свайго «баявога атраду» — НКВД-КГБ.

Уласна, тут ужо ня трэба тэрарыстычных разважаньняў: катаваньні ў РАУСах, КДБ, ГУБАЗіКу гэта пацьвярджаюць практычна штодзённа. Пры гэтым блізкія да сілавікоў тэлеграм-каналы трансьлююць відэасюжэты жорсткіх затрыманьняў апанэнтаў рэжыму і ўсё часьцей паведамляюць, што затрымалі іх не за «нацысцкія сымбалі» (якія сілавікі знаходзяць нават у старадаўніх беларускіх арнамэнтах), а за крытычныя выказваньні ў бок уладаў. Значыць, фактычна за тое, што гарантуе грамадзянам нават шматкроць зьнявечаная на гэтак званых рэфэрэндумах канстытуцыя Беларусі.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Ноч паэтаў». Як расстралялі дзеячоў беларускай культуры, кім яны былі і як іх ушаноўваюць

Заяўляючы пра звароты ў праваахоўныя органы заходніх краінаў з патрабаваньнем выдачы «нацысцкіх злачынцаў», Генпракуратура Рэспублікі Беларусь за ўсе дзесяцігодзьдзі свайго існаваньня не зрабіла ніводнага кроку ў бок пакараньня выканаўцаў масавых рэпрэсій 1930–1950-х гадоў на тэрыторыі БССР, і яны спакойна дажылі (а некаторыя і яшчэ дажываюць) у камфортных умовах з зусім не малой пэнсіяй былых афіцэраў КДБ.

Больш за тое, імёны тых, хто расстрэльваў у Курапатах, нават не былі названыя. КДБ ахоўвае іх як дзяржаўную таямніцу. На пачатку 90-х кіраўнікі КДБ тлумачылі гэта імкненьнем «не распальваць варожасьць», «не сутыкаць нашчадкаў ахвяраў і катаў». «Давайце пакінем гэта Гісторыі і гісторыкам» — казаў адзін генэрал у цывільным.

Гісторыкам доступ у архівы КДБ закрыты, а Гісторыя дала чарговы сумны ўрок. Яна паказала, што, паколькі выканаўцы злачынных загадаў пазьбеглі адказнасьці, заўсёды знойдуцца новыя выканаўцы злачынстваў, якія на прыкладзе папярэднікаў лічаць, што ім нічога не пагражае.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У «віцебскіх Курапатах» зьнішчылі крыжы, шыльды і ўказальнікі да месцаў расстрэлаў
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: У Курапатах сьпілоўваюць дрэвы, яны падаюць на крыжы
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Продкі, рэпрэсіі, Курапаты. Што важна ведаць пра Дзяды