У сэрыі «Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе» выйшла кніга Сяргея Навумчыка «Дзевяноста шосты», якая храналягічна завяршае аўтарскі цыкль на тэму найноўшай гісторыі Беларусі.
1996 год умясьціў у сябе масавыя выступы супраць інтэграцыйных дамоў Лукашэнкі і Ельцына, брутальнае пабіцьцё мірных маніфэстантаў, галадоўку за кратамі Сіўчыка і Хадыкі, пераасэнсаваньне Вашынгтонам стаўленьня да Беларусі праз наданьне Зянону Пазьняку і аўтару кнігі палітычнага прытулку; нарэшце, спробу абвясьціць імпічмэнт Лукашэнку і рэфэрэндум, які зьмяніў Канстытуцыю.
Пра ўсё гэта — у кнізе «Дзевяноста шосты». Прапануем вашай увазе фрагмэнты, якія будуць публікавацца па суботах і серадах.
Вяртацца дамоў было небясьпечна — пад’езд быў блякаваны. Ставіць пад рызыку сяброў, у якіх начаваў, я не меў права. Пачалі шукаць магчымасьць схавацца за горадам, але дзе ты знойдзеш такое лецішча, у якім можна пражыць некалькі тыдняў у халодным сакавіку. Ды і сувязь з Менскам трымаць складана — жонку спэцслужбы маглі элемэнтарна высачыць. Мабільных тэлефонаў, нагадаю, у нас не было, Інтэрнэту — таксама. Хаця, як я цяпер відавочна, зьяўленьне ўсяго гэтага потым толькі значна аблягчыла спэцслужбам атрыманьне максымальна поўнай інфармацыі пра апанэнтаў рэжыму, у тым ліку — і пра месца іх знаходжаньня, з дакладнасьцю ледзь не да мэтру.
Заставаўся варыянт выезду (канешне, часовага) зь Беларусі.
Але — куды? Пераходы ў Польшчу, а таксама ў Латвію і Літву жорстка кантралююцца памежнікамі. Адкрыта мяжа з Расеяй — але я не сумняваўся, што пры першым жа званку зь Менску расейцы выдадуць мяне зь вялікім задавальненьнем, як выдалі дзясяткі дысыдэнтаў з Паўночнай Карэі, Азэрбайджану ды з Узбэкістану.
Заставалася Украіна, мяжа зь якой хаця і кантралюецца, але ня так не моцна. Для зьмяншэньня рызыкі можна паехаць у Кіеў праз Расею — наўрад ці менскія спэцслужбы дадумаліся даслаць на расейска-украінскія памежныя пункты дэпэшы з загадам затрымаць і вярнуць, хаця ўсё было магчыма. Прынамсі, нічога іншага не заставалася, як прарывацца па гэтым маршруце. Істотна было і тое, што паміж кіраўніцтвам БНФ і лідэрамі «Руха» былі трывалыя сяброўскія сувязі, і я мог спадзявацца на дапамогу.
Выкарыстоўваю параду Чарнавола
У чэрвені 1995 года мы з Пазьняком былі на міжнароднай канфэрэнцыі ў Кракаве, і там у нас адбылася гутарка зь лідэрам Народнага Руху Ўкраіны Вячаславам Чарнаволам.
Чарнавол быў сымбалем супрацьстаяньня савецкаму рэжыму яшчэ з 60-х гадоў. У рассакрэчаных украінцамі архівах КДБ існуе «специальное сообщение» дзяржбясьпекі пра тое, што 4 верасьня 1965 году ў кіеўскім кінатэатры «Україна» «...перед началом сеанса состоялась встреча зрителей с творческой группой „Тіні забутих предків“. После выступления режиссёра-постановщика ПАРАДЖАНОВА (у дакумэнтах КДБ прозьвішчы звычайна друкаваліся прапіснымі літарамі — С.Н. ) сцену поднялся литературный критик ДЮБА Иван Михайлович, который обратился к зрителям с речью...». Дзюба заявіў пра масавыя арышту ўкраінскай інтэлігенцыі, а «Черновол обратился к публике с паризывом подняться с мест в знак протеста против „политических репрессий“. Некоторая часть публики последовала этому призыву».
Рапарт КДБ, 1965 год
За гэты выступ Чарнавол быў звольнены з газэты, дзе працаваў, а ў далейшым некалькі разоў быў асуджаны, зьяўляюся членам Украінскай Гэльсынскай групы. Ён — адзін з заснавальнікаў Народнага Руху Ўкраіны, быў абраны Гетманам украінскага казацтва, народным дэпутатам Украіны, на першых прэзыдэнцкіх выбарах у сьнежні 1991 заняў другое месца, набраўшы амаль сем з паловай мільёнаў галасоў (больш як 23%), саступіўшы Леаніду Краўчуку.
Вячаслаў Чарнавол, пачатак 1990-х
Цяжка было ўявіць, што гэты энэргічны, імклівы, вясёлы чалавек — адзін з найбольш глыбокіх мысьляроў і публіцыстаў сучаснай Украіны. Было ўражаньне, што яму цяжка сядзець на месцы (канфэрэнцыя дзе-нідзе была нуднаватай, як і кожнае такога кшталту мерапрыемства), часам ён пускаў жартаўлівыя рэплікі.
Але калі трэба было ехаць з гатэлю ў цэнтар Кракаву (здаецца, на нейкі фуршэт), ён прапанаваў нам з Пазьняком прайсьціся пехатою, каб пагутарыць утрох.
Мы ішлі па нейкім доўгім мосьце, пра нешта размаўлялі. У нейкі момант Чарнавол спыніў тэму і сказаў, што сытуацыя ў Беларусі можа быць вельмі небясьпечнай для жыцьця лідэраў БНФ (не свабоды — менавіта жыцьця), і сказаў, што ў выпадку, калі мы палічым гэта неабходным — нам заўсёды дадуць прытулак у Кіеве. І што там, ва Ўкраіне, створаць умовы для сталай палітычнай працы.
Але перш чым прыняць канчатковае рашэньне, я папрасіў жонку — нікога з Фронту побач не было — паехаць да Пазьняка і абмеркаваць зь ім сытуацыю.
Пазьняк: «Паўтараць памылкі Цьвікевіча, Тарашкевіча, Ластоўскага ды іншых адраджэнцаў я не зьбіраўся»
Вось як Галя прыгадвае той дзень 26 сакавіка.
«Я выйшла з дому, дзе ў сяброў хаваўся Сяргей, з аўтамату пазваніла Пазьняку ў Грушаўку, дзя яны з Галяй жылі, і папрасіла сутрэцца, бо ёсьць размова. Пазьняк зьбіраўся на канфэрэнцыю па Чрнобылю. Узяла таксі, і калі пад’яжджала да Грушаўкі, убачыла, што паўсюль — людзі ў вайсковай форме са зброяй, з сабакамі. Таксіст зьдзівіўся, сказаў, што, пэўна, шукаюць некага, хто зьбег з турмы. Я сказала, што, напэўна, шукаюць таго, да каго мы едзем, але гэта чалавек не злачынца. Я папрасіла таксіста спыніцца за рогам дома, не хацела, каб ён ведаў, дзе жыве Пазьняк. А самаго Пазьняка ўжо ўбачыла ў пад’езьдзе, калі ён спускаўся па лесьвіцы. Расказала, што адбываецца вакол. Я прапанавала адпусьціць Юзіка, ягонага шофэра, машыну якога міліцыя ведала, і з’ехаць на таксі. Калі селі ў аўтамабіль, таксіст пазнаў Пазьняка, сказаў, што ён добра ведае гэты раён, і пастараецца выбрацца. Ён выяжджаў нейкімі дварамі, але сапраўды выбраўся».
Галіна Навумчык за друкаваньнем перадвыбарчых улётак Зянона Пазьняка, канец 1995. Фота Сяргея Навумчыка
А вось як успамінае той дзень Зянон Пазьняк:
«Раніцай 26 сакавіка я ўжо выклікаў па тэлефоне машыну і чакаў, каб ехаць на канфэрэнцыю па Чарнобылю, як неўзабаве пазваніла журналістка Галіна Прыгара (жонка Сяргея Навумчыка) і папрасіла яе пачакаць. Прыехаўшы, яна паведаміла, што на канфэрэнцыі мяне чакае міліцыя, каб арыштаваць, а ўвесь наш квартал таксама акружаны міліцыяй і ўзброеным АМАПам. Спыняюць усе машыны, акрамя, як ёй падалося, таксі і правяраюць дакумэнты. Яна сказала, што іхны дом таксама блякаваны машынамі КГБ і што хочуць схапіць Сяргея (Лукашэнка меў да яго асаблівую непрыхільнасьць.)
Усё гэта выглядала праўдападобна, бо вельмі нагадвала кагэбоўскі «новы стыль». Ніякіх пракурорскіх працэдураў, ніякіх позваў, як было раней. Схапіць — і ўсё. Я ведаў (быў папярэджаны) пра тры вэрсіі «нэўтралізацыі» маёй асобы: «аўтамабільнай аварыі, забойства ў натоўпе з абвінавачваньнем унутранай апазыцыі ў Фронце супраць мяне (якую акурат пачалі ляпіць) і, нарэшце, — варыянт „турэмнага ўзьдзеяньня“. Незразумелы быў зьмест гэтай вэрсіі, але ў выніку яе ажыцьцяўленьня я, па задуме, павінен быў „нэўтралізавацца“ сам, і ўжо на свабодзе. (Цяпер, калі „нэўтралізаваўся“ Генадзь Карпенка, зразумела, што арсэналам яны валодаюць, як некалі — не малым).
Выглядала на тое, што пачалі спрабаваць трэці варыянт. Сусьветны рэзананс ад нашай маніфэстацыі супраць саюзу з Расеяй быў велізарны. У Маскве не чакалі такога павароту падзеяў. Стала зразумела, што ціха праглынуць Беларусь, ды яшчэ выставіць нашу няволю як добраахвотнае жаданьне беларусаў, — ужо ня ўдасца. Лукашэнка і маскоўскія палітыкі не змаглі схаваць сваёй зьбянтэжанасьці і злосьці.
Стоячы ў пад’езьдзе, я задумаўся, што рабіць. Навумчыкава якраз кажа, што Сяргей вырашыў ад’ехаць на Ўкраіну і што, на яе пагляд, мне таксама лепш было б адлучыцца зь Беларусі, што ёсьць магчымасьць дапамагчы мне выехаць у Кіеў, дзе мне заўсёды паспрыяе мой сябра, кіраўнік Народнага Руху Ўкраіны Вячаслаў Чарнавіл.
Я добра разумеў сытуацыю ў Беларусі і тое, куды яна паварочваецца, і тое, што рыхтавалася для мяне. Трэба было прымаць рашэньне, да якога я быў не гатовы. Але, як кажуць, на вайне, як на вайне. Паўтараць памылкі Цьвікевіча, Тарашкевіча, Ластоўскага ды іншых адраджэнцаў я не зьбіраўся. І добра перадумаў гэта яшчэ ў курапацкай расстрэльнай яме, стоячы над трупамі.
Акурат прыехала выкліканая мной машына. Я сказаў калегу-фронтаўцу, што паеду іншай машынай і каб ён ад’ехаў праз паўгадзіны пасьля майго ад’езду. Я падняўся ў дом, узяў замежны пашпарт і дакумэнты.
Мы выехалі з Галінай Навумчыкавай задворкамі на таксі.
Праз шкло я бачыў на ўездах у квартал амапаўцаў з аўтаматамі і рэгуліроўшчыкаў (хаця што тут рэгуляваць)».
«Жанчына, вы ненармальная ці правакатарша?»
Ізноў успамін Галі:
«Потым мы даведаліся, што машыну Юзіка спыніў патруль і літаральна ўсю ператрэс. А мы на таксі прыехалі ў офіс нашага агенцтва „Павет“ на Юбілейнай плошчы, гэта была аднапакаёвая кватэра. Я расказала Пазьняку пра Сяргея, ён адразу падтрымаў ідэю ягонага выезду, і сказаў, што паедзе на кватэру да сябра, бо дадому вяртацца небясьпечна. Даў мне нумар тэлефону свайго даўнішняга сябра, які ніяк ня быў засьвечаны ў Фронце, увогуле ў нейкай палітычнай актыўнасьці, і патлумачыў, што я павінна рабіць.
А павінна я была патэлефанаваць гэтаму сябру з аўтамату, і сказаць, што званю ад чалавека (гэта быў адзін з малавядомых псэўданімаў Пазьняка, скажам, Мацей Бурачок), што прыехала цётка ў Менск, яна стаіць пад дзьвярыма, і што для яе трэба даць ключы ад кватэры. Маўляў, гэта вельмі даўняя дамоўленасьць, ён зразумее, што да чаго.
Я пайшла званіць. Чалавек быў на месцы. Але мае словы не зразумеў. Я паўтарыла. Ён ізноў: „Які такі Бурачок? Якая цётка? Што вы мне дурыце мазгі?!“. Я яшчэ раз, у іншай форме сказала. „Жанчына, што вы выдумваеце? Вы ненармальная ці правакатарша?“. Адчуваючы, што мужчына можа пакласьці трубку, я ўжо сказала прамым тэкстам: „Я вам званю ад Пазьняка!“ — „Усё! Зразумеў! Прыяжджайце!“. Я паехала да яго на працу па адрасе, які ён назваў.
Узяла ключы, прыехала ў офіс, і мы з Пазьняком паехалі на кватэру гэтага сябра, у „хрушчоўку“ у адным з цэнтральных мікрараёнаў Менску. Там Пазьняк і быў да ад’езду ва Ўкраіну».