Сёньня, 27 верасьня, спаўняецца 110 гадоў з дня нараджэньня клясыка беларускай літаратуры, празаіка і перакладчыка Лукаша Калюгі (1909–1937).
Пры жыцьці ў яго ня выйшла ніводнай кнігі, але напісанае ім карысталася вялікай папулярнасьцю сярод моладзі. Любіў адзіноту і пазьбягаў тлумных кампаній. Быў сябрам літаратурнай суполкі «Ўзвышша». Тонкай, мілагучнай мовай прозы Лукаша Калюгі захапляўся Кузьма Чорны і прарочыў яму вялікую будучыню. Быў чулы да сяброў-літаратараў. Калі незадоўга да арышту да яго прыйшоў Уладзімер Жылка і жаліўся, што ня мае працы, то Лукаш Калюга аддаў яму частку свайго заказу — пераклад «Швейка».
У 1933-м яго арыштавалі, а праз чатыры гады расстралялі.
Лепшыя творы Лукаша Калюгі — «Ні госьць ні гаспадар», «Нядоля Заблоцкіх», «Лукʼян — капераціўскі сабака», «Трахім — штучны чалавек» — і цяпер успрымаюцца надзвычай сьвежа, ярка, надзённа.
1. Быў адным з самых высокіх беларускіх пісьменьнікаў
Лукаш Калюга
Паводле Леаніда Маракова, рост Лукаша Калюгі — больш за два мэтры. Літаратуразнаўца Яўген Лецка пісаў, што пісьменьнік «...вылучаўся сярод іншых сваёй высознай, даўгавязнай постацьцю і часамі, каб выкінуць бяскрыўднага коніка, мог лёгка, быццам праз зэдлік, пераступіць праз выкладчыцкі стол і сігануць на месца за партай».
2. Немаўляткам дзівіў дарослых, бо амаль ніколі ня плакаў
Сябар Лукаша Калюгі, навуковец Франц Гінтаўт успамінаў: «Цётка Кастуся [сапраўднае імя і прозьвішча пісьменьніка — Кастусь Вашына]... казала... пра яго маленства: „Звычайна дзеці на сьлёзы лёгкія, а Кастусёк, нават калі нарадзіўся, доўга лыпаў вачыма і ніякага голасу не падаваў. Бабка ня ўцерпела — усе ж дзеці родзяцца і кугакаюць, а ён, бач, уздумаў радавацца — і дала яму добрага шляпунца. Кастусёк паморшчыўся, крыху нехаця кугакнуў ды пачаў губамі чмокаць — гэта давай яму есьці“. Цётка ніколі ня чула, каб Кастусь заплакаў... быў не капрызны, і гадаваць яго была адна ўцеха».
3. Яго школьныя краязнаўчыя працы мелі ў навуковых колах Менску высокую ацэнку
Антон Адамовіч
Паводле літаратуразнаўцы Антона Адамовіча, Лукаш Калюга «яшчэ вучнем апошніх клясаў... захапляецца... краяведнай працай, пачынае запісваць народныя песьні й іншыя фальклёрныя творы свае мясцовасьці, а таксама і асабліва — словы й звароты народнае мовы. Назьбіраныя матарʼялы адсылае ў Інстытут Беларускае Культуры... дзе яны спатыкаюць высокую ацэну, як лепшыя з прысланых у Інстытут матарʼялаў як з гледзішча зьместу й мовы, гэтак і з боку дакладнасьці і акуратнасьці запісу».
4. Быў нязгодны з пазыцыяй сяброў суполкі «Маладняк», якія скептычна ставіліся да літаратурных здабыткаў папярэднікаў
У прадмове да пасьмяротнага выданьня кнігі «Ні госьць ні гаспадар» Яўген Лецка адзначыў: «Калі з кім Калюга палемізаваў, дык гэта з маладнякоўцамі. /.../ Маладнякоўцы... лічылі сябе адзінымі стваральнікамі новага мастацтва Савецкай Беларусі, і таму іх творчыя намаганьні нярэдка былі скіраваны на тое, каб адмежавацца ад так званай „старой“ літаратуры. /.../ У аповесьці [„Ні госьць, ні гаспадар“] у досыць выразнай форме праводзіцца думка аб тым, што маладое пакаленьне павінна пераняць ад бацькоў усё тое каштоўнае, што маецца ў іх характарах, той вопыт, які здабыты прадстаўнікамі старэйшага пакаленьня. Пісьменьнік асуджае пагардлівае стаўленьне дзяцей да бацькоў».
Літаратурнае аб’яднаньне «Маладняк». Сядзяць: Язэп Падабед, Алесь Якімовіч, Міхась Чарот, Алесь Дудар, Язэп Пушча. Стаяць: Адам Бабарэка, Нічыпар Чарнушэвіч, Паўлюк Трус, Анатоль Вольны, Андрэй Александровіч, Кузьма Чорны. 1924–1925 гг.
5. Умела высьмейваў сваіх крытыкаў
Франц Гінтаўт успамінаў: «Сярод літаратуразнаўцаў было некалькі прыхільнікаў сацыялягічных схем папулярнага ў той час крытыка Л. Бэндэ, іх называлі „каршункамі“. „Каршункі“ мясілі ўсіх, хто не ўкладаўся ў бэндаўскія схэмы... Адзін зь іх заўзята крытыкаваў „узвышэнца“ Лукаша Калюгу, амаль заўсёды знаходзіў прычыну для чарговых наскокаў. Калюга ж звычайна спакойна, з гумарам, як ён выдатна ўмеў рабіць, падаграваў эмоцыі крытыка. „Каршунок“ тады распаляўся ажно да крыку, неяк надзімаўся, каб надаць больш значнасьці сваёй асобе. Побач жа з высачэзным Лукашом нізкарослы, крыху кульгавы „каршунок“ выглядаў ліліпутам, і гэта вельмі пацяшала прысутных».
6. Не паддаўся на ўгаворы Зьмітрака Бядулі і Максіма Гарэцкага напісаць працяг аповесьці «Ні госьць ні гаспадар»
Зьмітрок Бядуля
Паводле Антона Адамовіча: «Першая частка аповесьці „Ні госьць ні гаспадар“... друкавалася з працягамі ў часапісе „Ўзвышша“ праз цэлы 1928 год... Першы ж разьдзел другое часткі, што меў ісьці ў першым нумары часапісу ўжо ў 1929 годзе, бальшавіцкая цэнзура... зьвярнула назад дзеля „перапрацаваньня“... Аднак малады пісьменьнік станоўка занаравіўся... і заявіў катэгарычна, што ані папраўляць, ані пісаць далей аповесьці... ня будзе, „калі так“ /.../ Угаворваньні не памаглі: дармо нат сам майстар „пісаньня між радкоў“ Зьмітрок Бядуля... спрабаваў паказаць маладому аўтару, як можна „паправіць“, каб і тое, што трэба, сказаць, і людзям зразумець даць, а цэнзуры вочы замыліць, дарма і Максім Гарэцкі прапанаваў прыняты ім спосаб — пісаць... хоць не для друку, дык для магчымай будучыні. „Тады й дапішацца, калі папраўляць ня будзе трэба“, — было апошняе Калюгавае слова...»
7. Не хадзіў у Дом пісьменьніка, бо «не любіў марнай валтузьні»
Вокладка першай (пасьямротнай) кнігі Лукаша Калюгі. «Нядоля Заблоцкіх» (Мюнхэн, 1954). Нацыянальная бібліятэка Беларусі
На пытаньне паэта Сяргея Грахоўскага: «...Чаму ж ён ніколі не бывае ў Доме пісьменьніка?» быў адказ: «Ня любіць марнай валтузьні і мітусьні, пустой балбатні і ўяўнай фанабэрыі. Ён піша. А гэта галоўнае». Паэт і мовазнаўца Ян Скрыган прыгадваў, як пра гэта казаў Лукаш Калюга: «А што мне рабіць у тым вашым доме? Розуму ж там ні ад кога не набярэсься».
8. Падчас першай хвалі рэпрэсій і далей, калі быў арыштаваны, адмаўляўся супрацоўнічаць з органамі НКВД
Паводле Яўгена Лецкі: «...яго самога не адзін раз выклікалі ў адпаведныя органы — прапаноўвалі, папярэджвалі, пагражалі. Да гонару пісьменьніка, чалавека і грамадзяніна, трэба сказаць, што ён быў адным зь нямногіх, хто ні вусна, ні ў друку ня выступіў зь якімі-небудзь абвінавачваньнямі, разноснай крытыкай у адрас тых, каго білі ці зьбіраліся біць, ня каяўся за памылкі ўласныя, якіх не было, але прымушалі прызнаць».
Апошняе надрукаванае перад арыштам апавяданьне Лукаша Калюгі «Вам знаёмае» (Чырвоная Беларусь. 1933. № 2-3) Нацыянальная бібліятэка Беларусі
9. Сядзеў у той жа турме, што і Якуб Колас
Лецка таксама цікава адзначае: «Сядзеў празаік у менскай турме, той самай, дзе да рэвалюцыі за ўдзел у нелегальным настаўніцкім зьезьдзе адбываў пакараньне Якуб Колас. Такім чынам, па волі злога лёсу наладжвалася пераемнасьць былога і цяперашняга...»
10. З усіх беларускіх пісьменьнікаў найбольш шанаваў Кузьму Чорнага
Леанід Маракоў апублікаваў у адным са сваіх артыкулаў цікавыя дакумэнты: «У паказаньнях Л. Калюгі, у ягонай асабовай справе ў НКУС чытаем (стыль і артаграфія арыгіналу захоўваецца): «Кузьма Чорны помог мне войти в литературу... Он первый /.../ напечатал [меня] в „Чырвонам сейбіце“, где я тогда работал, мою первую вещь. Через него я начал печататься в журнале „Узвышша“. Я очень ему благодарен за это. Я приходил — правда редко — к нему на квартиру. Из бесед с ним я вполне убежден, что Кузьма Чорны — советский писатель, такой писатель, который нужен нашей эпохе...»
Першае савецкае выданьне твораў Лукаша Калюгі (Менск, 1974). Нацыянальная бібліятэка Беларусі
Выкарыстаная літаратура
1. Леанід Маракоў. Падстрэлены на ўзьлёце... // Літаратура і мастацтва. 24 верасьня 1999 г. № 38.
2. Ян Скрыган. Каляровы аловак. / Некалькі хвілін чужога жыцця. Мн., 1979.
3. Сяргей Грахоўскі. Лукаш Калюга / Так і было. Мн., 1986.
4. Р. Склют. Уступнае слова / Лукаш Калюга. Нядоля Заблоцкіх. Мюнхэн, 1954.
5. Яўген Лецка. Талент, які многа абяцаў... / Лукаш Калюга. Ні госць ні гаспадар. Мн., 1974.
6. Яўген Лецка. Чараўнік слова / Лукаш Калюга. Творы. Мн., 1992.
7. Франц Гінтаўт. Успаміны пра сябра / Лукаш Калюга. Творы. Мн., 1992.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Сто пудоў адзіноты