Еж, хоць жыватом стол адапхні! Моўны этыкет госьця і гаспадара

Падчас чарады сьвятаў патрэбныя беларускія формулы этыкету. У тым ліку для запрашэньня, гасьцяваньня, частаваньня. Традыцыйна паважныя, жартоўныя і зьедлівыя.

Сьцісла:

• Пратакольна абменьваемся ветлівымі рэплікамі: Ці жыў, ці дуж? — Нічога, дзякуй Богу.
• Сыгналаў для частаваньня маем на выбар: Смачнога! Сыць Божа! Смачна есьці!
• Зважаем на дамаганьні нацыянальна сьведамага госьця: Дай сала хлеб даесьці!
• Паважаем высокую культуру гасьцей: Госьцікі, калі вам мала, каб вас парвала!
• А госьці ў сваю чаргу дзякуюць: Дзякуй таму, хто еў і каму падавалі. І г. д. :-)

1. Як запрашаем у дом?

А менавіта так: запрашаю, запрашаем — унівэрсальная ветлівая форма. Яна не супадае, прынамсі граматычна, з запросінамі ў суседніх народаў, яна і традыцыйная, і сучасная, пра што сьведчыць ролік Арт Сядзібы:

Ад родных ніў, ад роднай хаты
Мы запрашаем на карпарáты!
(Значыць, відаць, на карпаратыў.)

Бываюць разбудаваныя рытмізаваныя запрашэньні:

Каб ты ласкаў быў, к нам зайшоў, хлеб-соль прыняў, чарку выпіў.

Старога сябру можна запрасіць па-свойску: Хадзі ў хату!

Можна пачуць Ласкáва просім! — падобна кажуць і ўкраінцы, аднак у нас гэта не ўкраінізм, бо ёсьць такі выраз і на паўночным захадзе Беларусі.

Але іншамоўныя формулы да нас усё ж пранікалі, як, скажам, Проша ў хату або Міласьці просім. На іншамоўе вострыя на язык беларусы мелі кплівыя адказы:

— Милости просим!
— Капеек на восем, а калі на сем, ня трэба саўсем!

Карацей, гасьцюйце ў нас!

2. Госьць вітаецца:

Дзень добры ў хату!
Пахвалёны ў хату!
Чалом-здароў!

Не без магічных зычэньняў:

Правінá ў хату, а крывінá ў лес!

Рэакцыя гаспадароў на госьця ў цэлым станоўчая. Госьць у хаце — Бог у хаце. Але бывае, што бурчым сабе пад нос: І кот ня мыўся, і госьць зьявіўся (так скажуць на Мядзельшчыне).

Сапраўды, гасьціннасьць не бязьмежная:

Наш дом з адкрытымі варотамі
На скрыжаваньні ўсіх дарог.
Але зь нявыцертымі ботамі
Не запрашаем на парог.

Хто з каменем ішоў за пазухай,
Зьбіраўся сесьці за наш стол
(Мо’ пабалюю ўволю раз няхай?),
I сёньня корміць цьвёрды дол.
(Сьцяпан Гаўрусёў. „Хлеб-соль“)

То далей гаворка пра гасьцей у чыстым абутку, бяз каменя за пазухай і не ў зялёнай уніформе.

***

Вітаньне спалучаецца з пратакольным абменам рэплікамі госьця і гаспадароў:

Ці жывенькі, ці дужэнькі? — Дзякуем, як ты там?
Ці жыў, ці дуж? — Нічога, дзякуй богу. Як ты?

Калі госьць засьпеў гаспадароў еўшы, ён абавязаны сказаць: Хлеб-соль! На што гаспадары: Просім есьці. А могуць і пакпіць: Ямо, ды свой, а ты ў парозе пастой.

3. Good Appetite!

Гаспадыня дае старт: Частуйцеся! або На добры спажыў!

Даўняе агульнабеларускае ўзаемнае зычэньне за сталом — Смачнога! Аналягічнае суседзкім польскаму, літоўскаму і ўкраінскаму.

Таксама было пашыранае Сыць, Божа! Сыць вам, людцы!

Пад савецкай уладай зь яе паранаідальным атэізмам, аднак, слова „Божа“ маргіналізавалася. Дый нацыянальна адметнае „Сыць“ прызабылася. І калі ў 1980-я спатрэбілася сталавальнае зычэньне, то мовазнаўца, перакладнік і журналіст «Свабоды» Сяргей Шупа стварыў яго наноў:

Смачна есьці.

І прыжылося. Ім Белавія падпісвае „пайкі“ ў самалёце, і расейскамоўныя энцыкляпэдыі так (для тубыльчай экзотыкі) называюць.

І мульцікі. „Смачна есьці, калматы прыяцель“ — у перакладзе на беларускую сэрыя польскага мультфільму пра Цюхцю на Белсаце.

4. Госьць асвойтаўся...

...і ведае свае правы:

Добрыя весьці, як запрашаюць есьці!
Маё дзела — хадзіць бела: памыў рукі і за стол.
Іду ад каміна да каміна, дзе пахне саланіна.

...і фармулюе нацыянальныя прыярытэты:

Няма лепшай рэчы, як сьвіныя плечы.
Дай сала хлеб даесьці.
Бяз сала куса няма жыцьця ў беларуса.

5. І вось такога гаспадары мусяць усё адно да яды запрашаць ды прымушаць:

а) Далікатна:

Не пагрэбуйце, госьці дарагія, піце, есьце на здаровейка.
Прабачайце, госьцікі, на болей: як кажуць — чым хата багата.
Прасіў пан Далецкі на кулеш грэцкі, на аўсяныя бліны, каб ласкавы былі.

б) Ня надта далікатна:

Хлеб на стале — рукі свае.
Госьць, ня дзьміся, еж, што ў місе!
Еж, хоць жыватом стол адапхні! (гэта пра патэнцыял аб’ёму зьедзенага).
Еж, пакуль рот сьвеж (са змрочным дадаткам «а як памрэш, то і калом не ўвапрэш»).

в) з намёкам на высокую ўнутраную культуру гасьцей:

Есьце вы, госьцікі, ужывайце, толькі ў кішэні не хавайце.
Госьцікі, калі вам мала, каб вас парвала!

г) і ўрэшце простыя і даступныя інструкцыі:

Еж, дурню, бо то з макам!
Ежце, госьцікі, ежце, усё адно сьвіньням выліваць!

6. Ветлівы госьць канечне скажа камплімэнт гаспадыні:

Адно еж ды пальцы ліжы.
Гэткі боршчык зьясі й горшчык.
Ой, ці зь перцам, ці ня зь перцам, абы з шчырым сэрцам.
Гаспадыня, ці яшчэ нясі, ці фартухом трасі!

7. Спозьнены госьць...

...прыйшоў у сьвіныя галасы (сьвіньні прачынаюцца пазьней за іншую жывёлу). Дык вось такі аставéц пачуе:

Астаўцý з аўцу — або ніяк.
Апошняму ці што, ці нічога.
Спазьніўся пан да абеду — а вячэра ня зараз!

8. Да добрага стала бывае і чарка

Гасьцінны гаспадар зычыць:

Пі Ваша здароў!
Спарынá вам у чарку! (гэта не пра споры і бактэрыі, а пра посьпех і багацьце))

І ветліва прымушае:

Ня будзем за адну чарку рабіць сварку!
Ня п’еш — хлебам макай!
Спачатку паўторым, а потым пагаворым!

Госьці, разьняволіўшыся, не застаюцца ў даўгу:

Цілілí, ці лілí, калі б яшчэ падлілí!
Чарачка-каточак, каціся ў раточак, каб не балеў жываточак!

Апошняя вершаванка чуваць у знакамітай сольнай песьні бубнача «Песьняроў» Аляксандра Дзямешкі:

Чарачка мая срэбраная,
залатымi беражкамi аблажоная...
А я буду пiцi-пiцi, як малыя дзецi-дзецi,
Забраўшыся у куток, кiну чарачку ў раток.
...Ой, хто п’e — той крывiцца, хто ня п’е — той дзiвiцца.
Як я цябе вып’ю — я вясёлы стану, як я цябе вылью — сораму дастану...

(І далей бясконцае віртуознае солё на барабанах...)

9. Нарэшце пара выганяць назолаў:

Народная мудрасьць піцьцё абмяжоўвала:

Ня пі бязь меры, каб трапіў у дзьверы!
Перш чарку, а потым па карку!
Каціся з застольля ды глядзі свайго падвор’я!

Але нават у гэтым выпадку належыць падзякаваць гаспадарам.Цікава, што ўжо ў ХІХ стагодзьдзі нашыя продкі прадбачылі вялікую ролю дармаедаў у беларускім грамадзтве. Яны разьвітваюцца-дзякуюць адмысловай формулай:

Дзякуй Богу за абед, што пад’еў дармаед!

Ты туняядзец, ты дармаед! Ты еў зашмат катлет!
(рэпэр Вінсэнт у праграме Свабоды „Цырк за дротам“)

Недармаеды дзякуюць інакш:

Дзякуй гэтаму столу, пойдзем к свайму дому.
Дзякуй вам за хлеб і кашу і яшчэ за міласьць вашу.

На разьвітаньне невялікі шэдэўр падзякі гасьцей (!):

Дзякуй таму, хто еў і каму падавалі.

(Карысны збор беларускіх народных формулаў этыкету ў томе „Выслоўі“ ўнікальнай сэрыі „Беларуская народная творчасьць“. А этнаграфічныя і дыялекталягічныя запісы запрашэньняў і іншага зрабілі ў ХІХ і ХХ стагодзьдзях Насовіч, Фэдэроўскі, Шэйн, Ляцкі, Шырма, Дабравольскі, Нікіфароўскі, Раманаў, Шатэрнік, Бялькевіч, Касьпяровіч, Янкоўскі, Грынблат ды іншыя.)