Пісьменьнік – уладар думаў ці блазан?
(Дракахруст: ) “Якая роля, якое месца пісьменьніка ў сучасным беларускім грамадзтве? У сьвятле падзеяў гэтага тыдня пытаньне гучыць двухсэнсоўна – адміністрацыя прэзыдэнта адмовіла пісьменьніцкаму саюзу ў арэндзе апошняга маленькага пакойчыка ў Доме літаратара, і пісьменьнікі "вызвалялі памяшканьне", зносячы ў падвал партрэты сваіх знакамітых папярэднікаў.
Парадаксальная сытуацыя: за савецкім часам партыя трымала пісьменьнікаў у строгасьці, але статус майстра слова, прызнаваны і ўладамі, быў вельмі высокі. Варта прыгадаць хаця б словы Сталіна ў тэлефоннай размове з Пастэрнакам. Сталін сказаў пра Мандэльштама, калі той ужо быў амаль сьцёрты ў лягерны пыл: "Але ён жа майстра. Ці сапраўды ён майстра?" І расстраляць маглі, і расстрэльвалі, але сам па сабе статус пісьменьніка, пісьменьніцкага саюзу быў надзвычай высокі. А цяпер не страляюць, дзякаваць Богу, але і стаўленьне – паміж грэблівасьцю і абыякавасьцю. У чым тут прычына? Ва ўладзе ці ў часе? Валянцін Акудовіч, як Вы лічыце?”
Адпаведна драбнее і роля пісьменьніка. Калі раней ён быў побач з уладарамі сьвету як той, хто ўладарыць над душамі людзей, дык цяпер пісьменьнік пры ўладарах выконвае хіба што функцыю блазна. Яму нічога не застаецца, акрамя як забаўляць чытача, а калі ня будзе забаўляць, дык і ня будзе гэтага чытача мець.
Нам нікуды не падзецца ад канстатацыі, што эпоха дамінаваньня высокай літаратуры ў духоўным быцьці чалавека незваротна прамінула, як незваротна прамінулі эпохі рыцараў ці караблёў зь ветразямі. Яны й сёньня прысутнічаюць у нашым жыцьці, але не як рэальная і неабходная справа, але толькі як забава”.
(Дракахруст: ) “Адам Глёбус, шмат хто кажа, што сёньняшняя беларуская ўлада вярнула Беларусь у савецкае мінулае. Але асаблівасьцю гэтага мінулага быў якраз той самы высокі статус савецкага пісьменьніка. Можа, Аркадзь Куляшоў і шчыра пісаў: "Я хачу, каб называўся камуністам сын мой, і таксама сынаў сын", – але ў любым выпадку камуністам гэта было патрэбна. А калі б цяпер зьявіўся паэт, які б напісаў: "Лукашысты – гэта слова, як са сталі", – дык непатрэбна гэта Лукашэнку. І гэта пры тым, што нейкі савецкі контур ён сапраўды аднаўляе. А чаму такая зьмена?”
Калі казаць пра дзень сучасны ва ўсясьветнай палітыцы, то пісьменьнікаў хапае. Проста пра якасьць гэтых пісьменьнікаў можна гаварыць асобна. Можна прыгадаць пра "Зялёную кнігу" Кадафі, дзе напісана, што жанчына – гэта не чалавек, ці пра Ніязава, Ругову, Яндарбіева. Якасьць іх твораў розная, але казаць, што іх роля малая ці заніжаная – гэта цалкам няправільна.
Мне асабіста бліжэйшы чэскі драматург Гавэл, чым чачэнскі паэт Яндарбіеў, але гэта асабістае. Што да беларускай сытуацыі, то ніводная прэзыдэнцкая кампанія не абышлася без паэта Зянона. І пры тым гэта рэальная сіла, за ім стаяць рэальныя людзі, і ён рэальны паэт. Пра якасьць яго вершаў я ня буду гаварыць, але яго роля ў жыцьці краіны значна большая, чым Куляшова і шмат якіх іншых піянэрскіх і камсамольскіх паэтаў. Лукашэнка, наколькі я памятаю, ляўрэат прэміі Шолахава за сваю публіцыстыку і выступленьні. Статус беларускага пісьменьніка на сёньняшні дзень значна падвысіўся”.
(Дракахруст: ) “Яўген Будзінас, мы пачулі тэзу ад Валянціна, антытэзу – ад Адама, за вамі – сынтэз”.
(Будзінас: ) “Мне не хацелася б падсумоўваць, але некаторыя меркаваньні на гэты конт у мяне ёсьць. Зразумела, пісьменьнікі – гэта велізарная палітычная сіла, незалежна ад таго, наўпрост яны палітыкі ці ўскосна. Ленін меў рацыю: не бывае беспартыйнай літаратуры, хочаш ты ці ня хочаш, ты ў пэўным лягеры. Сталін выдатна ведаў тагачасную савецкую літаратуру, кантактаваў зь літаратарамі – гэта якраз ад разуменьня важнасьці. Былі адшчапенцы – і Пастэрнак, і Мандэльштам, але і зь імі былі вымушаныя лічыцца.
У нас у эпоху Лукашэнкі неяк адразу так атрымалася, што на гэтую ўладу пісьменьнікі не захацелі працаваць, прычым нават тыя, якія выдатна прыслугоўвалі савецкай уладзе. Прычым тая ўлада была зусім ня больш дэмакратычная, чым сучасны рыжым. Чаму так адбылося? Хутчэй за ўсё таму, што яны, па вялікім рахунку, былі Лукашэнку непатрэбныя. Тут было, відаць, асабістае – адны людзі зь дзяцінства любяць чытаць, іншыя чыталі толькі вершы Быкава.
Гэтае адчужэньне новай улады ад літаратуры асабіста я адчуў адразу. Я за савецкім часам займаўся дзелавой публіцыстыкай, і гаспадарчыя кіраўнікі нас чыталі і прозьвішча правільна вымаўлялі. А калі я апынуўся ў прымальні Ціцянкова, я адчуў, што да ўлады прыйшлі людзі, якія наагул нічога не чыталі. Але нельга сказаць, што ў Лукашэнкі гэта аказалася вечным. Ён нарэшце зразумеў, што гэта яму трэба, і ў нас цяпер хапае пісьменьнікаў, у якіх не адбіраюць будынкаў, створаны новы саюз, які гатовы працягваць гэтую частку традыцыі літаратуры і аддана служыць ідэям улады. Мяркую, у іх і з памяшканьнямі будзе ўсё у парадку, і з падтрымкай, і з прэміямі.
А наагул кажучы, калі слова пісьменьнік разумець так, як мы прызвычаіліся зь дзяцінства, то пісьменьнік, мастак павінен быць як мага далей ад улады. Лепш за ўсё – нават у апазыцыі. Я ня маю на ўвазе нашу цяперашнюю апазыцыю, з якой бы лепш дачыненьняў ня мець, бо яна дыскрэдытавала сябе за апошняе дзесяцігодзьдзе”.
Ці трэба даваць званьне народнага пісьменьніка?
(Дракахруст: ) “Я падхаплю тэму, якую пачаў спадар Будзінас, – пра два саюзы пісьменьнікаў. Нядаўна газэта "Наша ніва" зьвярнула ўвагу на тое, што ўжо шмат гадоў у Беларусі нікому не даюць званьня народнага пісьменьніка, дарэчы, не даюць як тым літаратарам, якімі ўлада не задаволеная, гэтак і тым, якімі ўлада задаволеная. Газэта ставіць пытаньне, у чым тут прычына: ці то годных няма, ці то ўлада кепская, ці няма ў грамадзтве такога месца – народны пісьменьнік? Раней было, а цяпер няма. Адам, як бы Вы адказалі на пытаньне газэты?”
Калі гаварыць пра рускіх пісьменьнікаў, то народным пісьменьнікам можна лічыць паэта Кальцова: "Раззудись плечо, размахнись рука...” Такога вось кшталту. Можна сказаць, што Ясенін народны, са сваім гармонікам – такі апошні паэт вёскі. Калі казаць пра народных пісьменьнікаў Беларусі больш глыбока, то іх у нас два – Колас і Купала. Больш і ня трэба. І я лічу добра, што гэтага званьня няма”.
(Дракахруст: ) “Спадар Будзінас, у мяне такое ўражаньне, што Адам занадта сфакусаваўся на назьве – народны пісьменьнік. Але я ў дадзеным выпадку насамрэч пытаўся не пра ўласна гэтае званьне, а пра зноў жа ролю ў грамадзтве, пра тое, што раней называлася "ўладальнік думаў". Роля ўладальніка думаў, на Ваш погляд, за пісьменьнікам захавалася?”
А наагул мне здаецца, што ня клопат пісьменьніка пра гэта непакоіцца. Паўтаруся, пісьменьнік павінен быць як мага далей ад любой улады, бо любая ўлада прыгнятае чалавека. Я вось быў вымушаны займацца палітыкай, але адышоў ад гэтага. Апошняе, што напісаў, гэта раман пра каханьне. Там у мяне галоўны герой гаворыць, што палітыка – гэта задворкі розуму, і што яму надакучыла ўсё жыцьцё жыць на гэтых задворках”.
(Дракахруст: ) “Валянцін, а якія вашы адказы на гэтыя пытаньні: чаму цяпер не даюць званьня народнага пісьменьніка, ці варта яго даваць і ці ёсьць каму?”
(Глёбус: ) “Вядома, што Вы маеце рацыю“.
(Акудовіч: ) “Тое, што яны пісалі як літаратары, ня мела б ніякага значэньня, калі б яны ня сталі выбітнымі палітыкамі. Інакш кажучы, літаратура сама па сабе ўжо ня ёсьць тым значным інструмэнтам у жыцьці сучаснага чалавека, якая толькі сваім патэнцыялам нешта мяняе, ладзіць і рухае наперад.
А цяпер уласна да дыскусіі ў "Нашай ніве", якая мяне добра засмуціла. З гледзішча журналістыкі гэта, магчыма, і неблагая ідэя, каб крыху раскартухаць народ. Але калі я чытаю, як адукаваныя людзі, а часам і таленавітыя літаратары ўсур''ёз абмяркоўваюць новых кандыдатаў на народных пісьменьнікаў, то мне робіцца сумна. Гэта азначае, што з часу перабудовы мала што перамянілася ня толькі ва ўладным, але і ў незалежніцкім беларускім дыскурсе. Такая дыскусія хутчэй пасуе "Советской Белоруссии", чым "Нашай ніве".
Статус народнага пісьменьніка, як вядома, прыдумалі камуністы. Тады, дарэчы, ён быў з розных прычынаў да месца. Па-першае, камуністычная ідэалёгія выдавала сябе за ідэалёгію народу і пісьменьнік вызнаваўся яе галоўным ідэолягам. Па-другое, на тую пару кніга яшчэ сапраўды досыць шырока чыталася, скажам, раманы Шамякіна выдаваліся мільённымі накладамі, прынамсі на расейскай мове.
А што мы маем цяпер? Перадусім заўважым, што беларуская літаратура сама па сабе ня толькі не народная, а проста маргінальная зьява. І нават найбольш папулярных яе аўтараў, скажам, Адама Глёбуса, чытае некалькі тысячаў чалавек.
Вельмі паказальным было першае апытаньне ў "Нашай ніве". Тады ў лідэрах кандыдатаў у народныя пісьменьнікі апынуўся Алесь Разанаў. Я з гэтага добра пасьмяяўся. З майго гледзішча Алесь Разанаў ці ня самы значны паэт-мэтафізык у сучаснай Эўропе. Але нават сярод элітнага чытача колькасьць яго прыхільнікаў складваецца літаральна з паасобных адзінак. Дык з чаго тут народны? Карацей, давайце ня будзем саромецца перад людзьмі, абмяркоўваючы архаічныя ідэі, якія належаць тым эпохам, зь якімі мы імкнёмся як хутчэй разьвітацца”.
“Самы народны пісьменьнік сёньня – гэта Дэн Браўн”
(Дракахруст: ) “Валяцін пачаў ужо размову пра элітную ці, можна сказаць, высокую літаратуру. Я і прапаную абмеркаваць адносіны паміж гэтай высокай ці элітнай літаратурай і масавай літаратурай. Я памятаю, як на пачатку 1990-х нейкі палітык, спрачаючыся са сваімі ангажаванымі нацыянальна апанэнтамі, сказаў: "Самы народны пісьменьнік Беларусі цяпер – гэта Чэйз". Ён меў на увазе амэрыканскага пісьменьніка-дэтэктыўніка, якога тады ў Беларусі друкавалі велізарнымі накладамі, народ расхопліваў ягоныя кніжкі, як гарачыя піражкі.
Цяпер зьявіліся іншыя народныя пісьменьнікі такога ж кшталту – тая ж Дар''я Данцова і легіён да яе падобных. Як пісаў расейскі пісьменьнік Віктар Пялевін, за савецкім часам высокую літаратурную клясыку насельніцтву ўстаўлялі ў галовы разам з геаграфіяй і грамадазнаўствам. А сёньня чытач – кароль, і чытае, што хоча. І чытае Данцову з Марынінай. У сувязі з гэтым ці не атрымліваецца так, што месца літаратуры яшчэ больш сьціплае, чым падаецца: з аднаго боку, улада са сваімі норавамі, з другога, чытач Марынінай, ён жа народ. А дзе ж месца літаратуры? Спадар Будзінас, Вам слова”.
Аднак, здаецца, чалавецтва па гэтым шляху пойдзе, і рынак будзе вызначаць у жыцьці ўсё, уключаючы і літаратурную папулярнасьць. Я вось цяпер імкнуўся любой цаной напісаць бэстсэлер, каб захапіць чытача. Прыкладам тут можа быць Дастаеўскі, які гэтага ціску рынку не баяўся і, наагул кажучы, пісаў дэтэктывы. Іншая рэч, што гэтыя дэтэктывы ў яго ня надта атрымліваліся, калі казаць аб чысьціні жанру, а атрымлівалася "Злачынства і пакараньне", якое знаходзіла шырокае кола чытачоў.
Расейскі рынак сёньня сапраўды завалены барахлом. Беларускага рынку гэта ня тычыцца – я маю на ўвазе беларускамоўную літаратуру. Разам з танным прадуктам у Расеі выдаецца і вялікая колькасьць сапраўднай літаратуры, якой раней дастаць было немагчыма. Але малымі накладамі. Аднак гэта і натуральна. Мой сябра Анатолі Стрэляны кажа, што гэта было ненармальна, калі добрыя кнігі выдаваліся паўмільённымі накладамі, а літаратурныя часопісы – мільённымі. Сапраўдныя аматары літаратуры заўсёды былі, але іх заўсёды было няшмат.
Я ня згодны з выказанай тут думкай, што сапраўдны літаратар – гэта заўсёды палітык, і што толькі палітыкі рабіліся сапраўднымі літаратарамі. Той жа Пастарнак ня быў палітыкам, што не перашкаджае яму быць калі не народным, то ўсясьветна вядомым пісьменьнікам. Добра, што добрая літаратура існуе, выдаецца, ну а наклады залежаць ад рынку, ад попыту. Калі сёньня выдаецца кніга накладам 3 тысячы, значыць, больш і ня трэба. Было б трэба – выдавалі б больш”.
(Дракахруст: ) “Валянцін, спадар Будзінас казаў пра дыктатуру рынку, якая, можа, больш жорсткая, чым палітычная дыктатура. Вы ўжо апавядалі, як за апошняе стагодзьдзе зьмянілася роля літаратуры. Але, магчыма, і ўнутры самой літаратуры, за кошт "рынкавізацыі" гэтай сфэры, мяняюцца крытэры. Можа быць, і насамрэч сапраўдныя народныя пісьменьнікі – гэта Данцова і Чэйз?”
Вось і спадар Будзінас прадэманстраваў гэта на сваім прыкладзе, сказаўшы, што захацеў напісаць дэтэктыўнае чытво, якое б завабіла чытача. Прыкладаў тут колькі заўгодна: давайце згадаем хаця б Куэлью, Акуніна, Умбэрта Эка. Кожны з гэтых пісьменьнікаў мае інтэлектуальны і мастацкі патэнцыял значна вышэйшы за той, які выяўляе ў сваіх раманах. Але паколькі нікому сёньня іхняе высокае багацьце непатрэбнае, яны шукаюць магчымасьці, як ім стаць нізкімі. На жаль, сучасны сьвет ува ўсіх сваіх праявах імкліва баналізуецца, і пісьменьнік таксама сьпяшаецца стаць банальным”.
Я пачну "валіць" Дастаеўскага. Дастаеўскі напісаў францускі раман па мерках тагачаснага рынку, што для рускага пісьменьніка цалкам нармальна. Яго галоўны герой хацеў быць Напалеонам, а не царом Барысам ці Пятром І. Таму Эўропа гэты раман прачытала.
Сёньня, калі нехта хоча напісаць бэстсэллер, то трэба не ўсялякія Данцовы, Марыніны – трэба пісаць амэрыканскі раман. Бо народныя пісьменьнікі на сёньняшні дзень, якіх чытае народ, – гэта Стывэн Кінг, Джоан Роўлінг і Дэн Браўн. Дэн Браўн на сёньняшні дзень – самы народны пісьменьнік. Цяпер узьнік тэрмін "татальная кніга" – гэта кніга, якую прачытвае ўся публіка, што чытае. І вось Браўн і Роўлінг – гэта стваральнікі гэтага новага фэномэну. І ясна, што ён ангельскамоўны, і ясна, у якім аднапалярным сьвеце мы жывем і хто замаўляе ў ім моду.
Што супрацьстаіць Дэну Браўну? Кніга не татальная, але папулярная – гэта ноўтбук. Людзі, якія пішуць адзін аднаму хайку і пішуць свае лірычныя дзёньнікі, гэта на сёньняшні дзень і ёсьць сапраўдныя, сумленныя, бескарысьлівыя пісьменьнікі, якія, на мой погляд, будуць вызначаць дзень заўтрашні. Я лічу, што нармальны пісьменьнік працуе сёньня ў Інтэрнэце, мае сваю старонку, піша тое, што захоча. Усе гэтыя рэгаліі, званьні, статусы нічога не каштуюць у параўнаньні са свабодай слова. Свабода слова існуе ў Інтэрнэце, пісьменьнік на сёньняшні дзень свабодны. А свабоды баіцца толькі нявольнік”.
(Будзінас: ) “Я хацеў бы дадаць да словаў Адама яшчэ адно. Ніхто ж не перашкаджае нам – ніякі рынак і ніякая ўлада. Літаратар, я б сказаў, тэхнічна свабодны чалавек. У яго ёсьць папера, кампутар ці аловак, і ён можа рабіць што заўгодна. Што да яго ўзаемаадносінаў з рынкам, то Булат Акуджава выдатна сказаў, і лепш мы ня скажам: "Зразумела, хочацца і паэтам быць, і жыць добра". Але дагэтуль гэта ні ў кога не атрымлівалася”.
(Дракахруст: ) “Якая роля, якое месца пісьменьніка ў сучасным беларускім грамадзтве? У сьвятле падзеяў гэтага тыдня пытаньне гучыць двухсэнсоўна – адміністрацыя прэзыдэнта адмовіла пісьменьніцкаму саюзу ў арэндзе апошняга маленькага пакойчыка ў Доме літаратара, і пісьменьнікі "вызвалялі памяшканьне", зносячы ў падвал партрэты сваіх знакамітых папярэднікаў.
Парадаксальная сытуацыя: за савецкім часам партыя трымала пісьменьнікаў у строгасьці, але статус майстра слова, прызнаваны і ўладамі, быў вельмі высокі. Варта прыгадаць хаця б словы Сталіна ў тэлефоннай размове з Пастэрнакам. Сталін сказаў пра Мандэльштама, калі той ужо быў амаль сьцёрты ў лягерны пыл: "Але ён жа майстра. Ці сапраўды ён майстра?" І расстраляць маглі, і расстрэльвалі, але сам па сабе статус пісьменьніка, пісьменьніцкага саюзу быў надзвычай высокі. А цяпер не страляюць, дзякаваць Богу, але і стаўленьне – паміж грэблівасьцю і абыякавасьцю. У чым тут прычына? Ва ўладзе ці ў часе? Валянцін Акудовіч, як Вы лічыце?”
В. Акудовіч: “Эпоха дамінаваньня высокай літаратуры ў духоўным быцьці чалавека незваротна прамінула”.
(Акудовіч: ) “У ХІХ стагодзьдзі і нават у першай палове ХХ стагодзьдзя высакаякасны тэкст адыгрываў ролю сьвецкага дагмату. З кнігай было зьвязанае амаль усё духоўнае жыцьцё чалавека. Але сытуацыя радыкальна перамянілася ў постындустрыяльным грамадзтве, калі запанавалі радыё, тэлебачаньне, Інтэрнэт. Кніга хутка страціла ролю сьвецкага сабору, а пісьменьнік – грамадзкага сьвятара, своеасаблівага дэміурга, які сваімі словамі перакладаў таямніцы быцьця на зразумелую людзям мову. Кніг выдаецца ўсё болей, толькі ў ЗША штомесяц каля 4 тысяч літаратурна-мастацкіх. А месца для літаратуры ў жыцьці сучаснага чалавека застаецца ўсё меней.
Адпаведна драбнее і роля пісьменьніка. Калі раней ён быў побач з уладарамі сьвету як той, хто ўладарыць над душамі людзей, дык цяпер пісьменьнік пры ўладарах выконвае хіба што функцыю блазна. Яму нічога не застаецца, акрамя як забаўляць чытача, а калі ня будзе забаўляць, дык і ня будзе гэтага чытача мець. Нам нікуды не падзецца ад канстатацыі, што эпоха дамінаваньня высокай літаратуры ў духоўным быцьці чалавека незваротна прамінула, як незваротна прамінулі эпохі рыцараў ці караблёў зь ветразямі. Яны й сёньня прысутнічаюць у нашым жыцьці, але не як рэальная і неабходная справа, але толькі як забава”.
(Дракахруст: ) “Адам Глёбус, шмат хто кажа, што сёньняшняя беларуская ўлада вярнула Беларусь у савецкае мінулае. Але асаблівасьцю гэтага мінулага быў якраз той самы высокі статус савецкага пісьменьніка. Можа, Аркадзь Куляшоў і шчыра пісаў: "Я хачу, каб называўся камуністам сын мой, і таксама сынаў сын", – але ў любым выпадку камуністам гэта было патрэбна. А калі б цяпер зьявіўся паэт, які б напісаў: "Лукашысты – гэта слова, як са сталі", – дык непатрэбна гэта Лукашэнку. І гэта пры тым, што нейкі савецкі контур ён сапраўды аднаўляе. А чаму такая зьмена?”
А. Глёбус: “Ленін пазначаў у анкеце, што ён літаратар, а Троцкі пісаў раманы. Мусаліні з Гітлерам таксама кнігі пісалі. І Чэрчыль – ляўрэат Нобэлеўскай прэміі менавіта па літаратуры”.
(Глёбус: ) “Па-першае, я ня згодны з усімі сваімі папярэднікамі. Я ня ведаю, пра якіх пісьменьнікаў ідзе гаворка. Я акрэсьлю пісьменьнікаў прозьвішчамі. Калі мы возьмем ХХ стагодзьдзе, то роля літаратара, пісьменьніка – вышэй не бывае. Ленін і Троцкі – гэта пісьменьнікі. Ленін пазначаў у анкеце, што ён літаратар, а Троцкі пісаў раманы. Мусаліні з Гітлерам таксама кнігі пісалі. І Чэрчыль – ляўрэат Нобэлеўскай прэміі менавіта па літаратуры. Паэт Мао Цзэ Дун выдаваў свае кнігі – цытатнікі – накладам 3 мільярды. А якую ролю адыгрываў у палітыцы і ў грамадзкім жыцьці паэт Караль Вайтыла? Той, хто скажа, што роля Яна Паўла ІІ замалая, той моцна памыляецца. Таму я лічу, што роля пісьменьніка ў грамадзтве вельмі вялікая, нават завышаная ў ХХ стагодзьдзі.
Калі казаць пра дзень сучасны ва ўсясьветнай палітыцы, то пісьменьнікаў хапае. Проста пра якасьць гэтых пісьменьнікаў можна гаварыць асобна. Можна прыгадаць пра "Зялёную кнігу" Кадафі, дзе напісана, што жанчына – гэта не чалавек, ці пра Ніязава, Ругову, Яндарбіева. Якасьць іх твораў розная, але казаць, што іх роля малая ці заніжаная – гэта цалкам няправільна.Мне асабіста бліжэйшы чэскі драматург Гавэл, чым чачэнскі паэт Яндарбіеў, але гэта асабістае. Што да беларускай сытуацыі, то ніводная прэзыдэнцкая кампанія не абышлася без паэта Зянона. І пры тым гэта рэальная сіла, за ім стаяць рэальныя людзі, і ён рэальны паэт. Пра якасьць яго вершаў я ня буду гаварыць, але яго роля ў жыцьці краіны значна большая, чым Куляшова і шмат якіх іншых піянэрскіх і камсамольскіх паэтаў. Лукашэнка, наколькі я памятаю, ляўрэат прэміі Шолахава за сваю публіцыстыку і выступленьні. Статус беларускага пісьменьніка на сёньняшні дзень значна падвысіўся”.
(Дракахруст: ) “Яўген Будзінас, мы пачулі тэзу ад Валянціна, антытэзу – ад Адама, за вамі – сынтэз”.
Я. Будзінас: “Калі я апынуўся ў прымальні Ціцянкова, я адчуў, што да ўлады прыйшлі людзі, якія наагул нічога не чыталі“.
(Будзінас: ) “Мне не хацелася б падсумоўваць, але некаторыя меркаваньні на гэты конт у мяне ёсьць. Зразумела, пісьменьнікі – гэта велізарная палітычная сіла, незалежна ад таго, наўпрост яны палітыкі ці ўскосна. Ленін меў рацыю: не бывае беспартыйнай літаратуры, хочаш ты ці ня хочаш, ты ў пэўным лягеры. Сталін выдатна ведаў тагачасную савецкую літаратуру, кантактаваў зь літаратарамі – гэта якраз ад разуменьня важнасьці. Былі адшчапенцы – і Пастэрнак, і Мандэльштам, але і зь імі былі вымушаныя лічыцца.
У нас у эпоху Лукашэнкі неяк адразу так атрымалася, што на гэтую ўладу пісьменьнікі не захацелі працаваць, прычым нават тыя, якія выдатна прыслугоўвалі савецкай уладзе. Прычым тая ўлада была зусім ня больш дэмакратычная, чым сучасны рыжым. Чаму так адбылося? Хутчэй за ўсё таму, што яны, па вялікім рахунку, былі Лукашэнку непатрэбныя. Тут было, відаць, асабістае – адны людзі зь дзяцінства любяць чытаць, іншыя чыталі толькі вершы Быкава. Гэтае адчужэньне новай улады ад літаратуры асабіста я адчуў адразу. Я за савецкім часам займаўся дзелавой публіцыстыкай, і гаспадарчыя кіраўнікі нас чыталі і прозьвішча правільна вымаўлялі. А калі я апынуўся ў прымальні Ціцянкова, я адчуў, што да ўлады прыйшлі людзі, якія наагул нічога не чыталі. Але нельга сказаць, што ў Лукашэнкі гэта аказалася вечным. Ён нарэшце зразумеў, што гэта яму трэба, і ў нас цяпер хапае пісьменьнікаў, у якіх не адбіраюць будынкаў, створаны новы саюз, які гатовы працягваць гэтую частку традыцыі літаратуры і аддана служыць ідэям улады. Мяркую, у іх і з памяшканьнямі будзе ўсё у парадку, і з падтрымкай, і з прэміямі.
А наагул кажучы, калі слова пісьменьнік разумець так, як мы прызвычаіліся зь дзяцінства, то пісьменьнік, мастак павінен быць як мага далей ад улады. Лепш за ўсё – нават у апазыцыі. Я ня маю на ўвазе нашу цяперашнюю апазыцыю, з якой бы лепш дачыненьняў ня мець, бо яна дыскрэдытавала сябе за апошняе дзесяцігодзьдзе”.
Ці трэба даваць званьне народнага пісьменьніка?
(Дракахруст: ) “Я падхаплю тэму, якую пачаў спадар Будзінас, – пра два саюзы пісьменьнікаў. Нядаўна газэта "Наша ніва" зьвярнула ўвагу на тое, што ўжо шмат гадоў у Беларусі нікому не даюць званьня народнага пісьменьніка, дарэчы, не даюць як тым літаратарам, якімі ўлада не задаволеная, гэтак і тым, якімі ўлада задаволеная. Газэта ставіць пытаньне, у чым тут прычына: ці то годных няма, ці то ўлада кепская, ці няма ў грамадзтве такога месца – народны пісьменьнік? Раней было, а цяпер няма. Адам, як бы Вы адказалі на пытаньне газэты?”
А. Глёбус: ”Калі казаць пра народных пісьменьнікаў Беларусі больш глыбока, то іх у нас два – Колас і Купала. Больш і ня трэба”.
(Глёбус: ) “Не даюць таксама і герояў Савецкага Саюзу і Сацыялістычнай Працы, якога давалі Быкаву, не даюць ленінскіх і сталінскіх прэміяў, шмат чаго не даюць. І дзякаваць Богу, што цяпер не даюць гэтага званьня. Я лічыў яго заўсёды крышку абразьлівым, бо пісьменьнікі, якія пісалі па-руску і былі імпэрскімі пісьменьнікамі – імпэрыі СССР, не атрымлівалі званьня народнага пісьменьніка Расеі. А гэта такое грэблівае стаўленьне да літаратараў з ускраін.Калі гаварыць пра рускіх пісьменьнікаў, то народным пісьменьнікам можна лічыць паэта Кальцова: "Раззудись плечо, размахнись рука...” Такога вось кшталту. Можна сказаць, што Ясенін народны, са сваім гармонікам – такі апошні паэт вёскі. Калі казаць пра народных пісьменьнікаў Беларусі больш глыбока, то іх у нас два – Колас і Купала. Больш і ня трэба. І я лічу добра, што гэтага званьня няма”.
(Дракахруст: ) “Спадар Будзінас, у мяне такое ўражаньне, што Адам занадта сфакусаваўся на назьве – народны пісьменьнік. Але я ў дадзеным выпадку насамрэч пытаўся не пра ўласна гэтае званьне, а пра зноў жа ролю ў грамадзтве, пра тое, што раней называлася "ўладальнік думаў". Роля ўладальніка думаў, на Ваш погляд, за пісьменьнікам захавалася?”
Я. Будзінас: “У маім новым рамане галоўны герой гаворыць, што палітыка – гэта задворкі розуму, і што яму надакучыла ўсё жыцьцё жыць на гэтых задворках”.
(Будзінас: ) “Не, мне тут блізкая пазыцыя Адама. Усё ж хто народны, павінны быў бы вызначаць народ. Калі кажуць пра Ясеніна, зразумела, што ён народны. Сталін лічыў Мандэльштама майстрам, але нікому б не прыйшла ў галаву думка лічыць яго народным, нават калі б ён жыў у Беларусі і пісаў бы па-беларуску. Іншая рэч, што гэтае званьне, як і іншыя савецкія званьні – заслужаны, ганаровы і гэтак далей, – гэта было сымбалем уладнага прызнаньня. Калі вы сталі ў позу адносна ўлады, то недарэчы прэтэндаваць на тое, што ўлада пачне вам выказваць афіцыйнае прызнаньне. А што да тых, хто стаў у іншую позу, то для афіцыйнага прызнаньня патрэбнае яшчэ і майстэрства, і талент. Нешта я такіх ня бачу сярод тых, хто пайшоў цяпер у нагу з уладай. А наагул мне здаецца, што ня клопат пісьменьніка пра гэта непакоіцца. Паўтаруся, пісьменьнік павінен быць як мага далей ад любой улады, бо любая ўлада прыгнятае чалавека. Я вось быў вымушаны займацца палітыкай, але адышоў ад гэтага. Апошняе, што напісаў, гэта раман пра каханьне. Там у мяне галоўны герой гаворыць, што палітыка – гэта задворкі розуму, і што яму надакучыла ўсё жыцьцё жыць на гэтых задворках”.
(Дракахруст: ) “Валянцін, а якія вашы адказы на гэтыя пытаньні: чаму цяпер не даюць званьня народнага пісьменьніка, ці варта яго даваць і ці ёсьць каму?”
В. Акудовіч : “Беларуская літаратура сама па сабе ня толькі не народная, а проста маргінальная зьява. І нават найбольш папулярных яе аўтараў, скажам, Адама Глёбуса, чытае некалькі тысячаў чалавек“.
(Акудовіч: ) “Перш чым адказаць на гэтыя пытаньні, я прашу дазволу на невялікую рэпліку на словы Адама Глёбуса. Пералік тых аўтараў, якімі ён падмацоўваў значнасьць літаратуры, цалкам тычыцца палітыкаў. І гэта азначае, што якраз маю рацыю хутчэй я”.(Глёбус: ) “Вядома, што Вы маеце рацыю“.
(Акудовіч: ) “Тое, што яны пісалі як літаратары, ня мела б ніякага значэньня, калі б яны ня сталі выбітнымі палітыкамі. Інакш кажучы, літаратура сама па сабе ўжо ня ёсьць тым значным інструмэнтам у жыцьці сучаснага чалавека, якая толькі сваім патэнцыялам нешта мяняе, ладзіць і рухае наперад.
А цяпер уласна да дыскусіі ў "Нашай ніве", якая мяне добра засмуціла. З гледзішча журналістыкі гэта, магчыма, і неблагая ідэя, каб крыху раскартухаць народ. Але калі я чытаю, як адукаваныя людзі, а часам і таленавітыя літаратары ўсур''ёз абмяркоўваюць новых кандыдатаў на народных пісьменьнікаў, то мне робіцца сумна. Гэта азначае, што з часу перабудовы мала што перамянілася ня толькі ва ўладным, але і ў незалежніцкім беларускім дыскурсе. Такая дыскусія хутчэй пасуе "Советской Белоруссии", чым "Нашай ніве".
Статус народнага пісьменьніка, як вядома, прыдумалі камуністы. Тады, дарэчы, ён быў з розных прычынаў да месца. Па-першае, камуністычная ідэалёгія выдавала сябе за ідэалёгію народу і пісьменьнік вызнаваўся яе галоўным ідэолягам. Па-другое, на тую пару кніга яшчэ сапраўды досыць шырока чыталася, скажам, раманы Шамякіна выдаваліся мільённымі накладамі, прынамсі на расейскай мове.
А што мы маем цяпер? Перадусім заўважым, што беларуская літаратура сама па сабе ня толькі не народная, а проста маргінальная зьява. І нават найбольш папулярных яе аўтараў, скажам, Адама Глёбуса, чытае некалькі тысячаў чалавек.
Вельмі паказальным было першае апытаньне ў "Нашай ніве". Тады ў лідэрах кандыдатаў у народныя пісьменьнікі апынуўся Алесь Разанаў. Я з гэтага добра пасьмяяўся. З майго гледзішча Алесь Разанаў ці ня самы значны паэт-мэтафізык у сучаснай Эўропе. Але нават сярод элітнага чытача колькасьць яго прыхільнікаў складваецца літаральна з паасобных адзінак. Дык з чаго тут народны? Карацей, давайце ня будзем саромецца перад людзьмі, абмяркоўваючы архаічныя ідэі, якія належаць тым эпохам, зь якімі мы імкнёмся як хутчэй разьвітацца”.
“Самы народны пісьменьнік сёньня – гэта Дэн Браўн”
(Дракахруст: ) “Валяцін пачаў ужо размову пра элітную ці, можна сказаць, высокую літаратуру. Я і прапаную абмеркаваць адносіны паміж гэтай высокай ці элітнай літаратурай і масавай літаратурай. Я памятаю, як на пачатку 1990-х нейкі палітык, спрачаючыся са сваімі ангажаванымі нацыянальна апанэнтамі, сказаў: "Самы народны пісьменьнік Беларусі цяпер – гэта Чэйз". Ён меў на увазе амэрыканскага пісьменьніка-дэтэктыўніка, якога тады ў Беларусі друкавалі велізарнымі накладамі, народ расхопліваў ягоныя кніжкі, як гарачыя піражкі.
Цяпер зьявіліся іншыя народныя пісьменьнікі такога ж кшталту – тая ж Дар''я Данцова і легіён да яе падобных. Як пісаў расейскі пісьменьнік Віктар Пялевін, за савецкім часам высокую літаратурную клясыку насельніцтву ўстаўлялі ў галовы разам з геаграфіяй і грамадазнаўствам. А сёньня чытач – кароль, і чытае, што хоча. І чытае Данцову з Марынінай. У сувязі з гэтым ці не атрымліваецца так, што месца літаратуры яшчэ больш сьціплае, чым падаецца: з аднаго боку, улада са сваімі норавамі, з другога, чытач Марынінай, ён жа народ. А дзе ж месца літаратуры? Спадар Будзінас, Вам слова”.
Я. Будзінас: “Калі сёньня выдаецца кніга накладам 3 тысячы, значыць, больш і ня трэба. Было б трэба – выдавалі б больш”.
(Будзінас: ) “Кажучы гэта, вы, Юры, не ўжылі слова рынак. Гэта з Чэйза якраз у нас і пачалося. Я тады займаўся выдавецкай працай, і мае канкурэнты мяне абышлі тым, што пачалі выдаваць том за томам Чэйза і някепска на гэтым зарабілі. Пасьля таго, як мы адышлі ад абавязковага накіданьня літаратурных густаў у школьных праграмах, на авансцэну выйшаў рынак. Я б не сказаў, што мне гэта падабаецца, і для мастацтва гэта ня меншая бяда, чым улада і ідэалёгія, але з гэтым нічога ня зробіш.Аднак, здаецца, чалавецтва па гэтым шляху пойдзе, і рынак будзе вызначаць у жыцьці ўсё, уключаючы і літаратурную папулярнасьць. Я вось цяпер імкнуўся любой цаной напісаць бэстсэлер, каб захапіць чытача. Прыкладам тут можа быць Дастаеўскі, які гэтага ціску рынку не баяўся і, наагул кажучы, пісаў дэтэктывы. Іншая рэч, што гэтыя дэтэктывы ў яго ня надта атрымліваліся, калі казаць аб чысьціні жанру, а атрымлівалася "Злачынства і пакараньне", якое знаходзіла шырокае кола чытачоў.
Расейскі рынак сёньня сапраўды завалены барахлом. Беларускага рынку гэта ня тычыцца – я маю на ўвазе беларускамоўную літаратуру. Разам з танным прадуктам у Расеі выдаецца і вялікая колькасьць сапраўднай літаратуры, якой раней дастаць было немагчыма. Але малымі накладамі. Аднак гэта і натуральна. Мой сябра Анатолі Стрэляны кажа, што гэта было ненармальна, калі добрыя кнігі выдаваліся паўмільённымі накладамі, а літаратурныя часопісы – мільённымі. Сапраўдныя аматары літаратуры заўсёды былі, але іх заўсёды было няшмат.
Я ня згодны з выказанай тут думкай, што сапраўдны літаратар – гэта заўсёды палітык, і што толькі палітыкі рабіліся сапраўднымі літаратарамі. Той жа Пастарнак ня быў палітыкам, што не перашкаджае яму быць калі не народным, то ўсясьветна вядомым пісьменьнікам. Добра, што добрая літаратура існуе, выдаецца, ну а наклады залежаць ад рынку, ад попыту. Калі сёньня выдаецца кніга накладам 3 тысячы, значыць, больш і ня трэба. Было б трэба – выдавалі б больш”.
(Дракахруст: ) “Валянцін, спадар Будзінас казаў пра дыктатуру рынку, якая, можа, больш жорсткая, чым палітычная дыктатура. Вы ўжо апавядалі, як за апошняе стагодзьдзе зьмянілася роля літаратуры. Але, магчыма, і ўнутры самой літаратуры, за кошт "рынкавізацыі" гэтай сфэры, мяняюцца крытэры. Можа быць, і насамрэч сапраўдныя народныя пісьменьнікі – гэта Данцова і Чэйз?”
В. Акудовіч: “Сёньня пісьменьнік з высокім патэнцыялам утойвае яго, ён імкнецца быць ніжэйшым за самога сябе і дзеля гэтага становіцца на калені перад чытачом”.
(Акудовіч: ) “Ува ўсе ранейшыя эпохі існавала літаратура сакральная і літаратура прафанная. Але ўва ўсе тыя эпохі за сапраўдную літаратуру лічылася толькі высокая сакральная літаратура. Тады кожны пісьменьнік імкнуўся да гэтай вышыні, уставаў на дыбкі, каб быць вышэйшым за самога сябе. А потым здарылася неймавернае. Сёньня пісьменьнік з высокім патэнцыялам утойвае яго, ён імкнецца быць ніжэйшым за самога сябе і дзеля гэтага становіцца на калені перад чытачом. Вось і спадар Будзінас прадэманстраваў гэта на сваім прыкладзе, сказаўшы, што захацеў напісаць дэтэктыўнае чытво, якое б завабіла чытача. Прыкладаў тут колькі заўгодна: давайце згадаем хаця б Куэлью, Акуніна, Умбэрта Эка. Кожны з гэтых пісьменьнікаў мае інтэлектуальны і мастацкі патэнцыял значна вышэйшы за той, які выяўляе ў сваіх раманах. Але паколькі нікому сёньня іхняе высокае багацьце непатрэбнае, яны шукаюць магчымасьці, як ім стаць нізкімі. На жаль, сучасны сьвет ува ўсіх сваіх праявах імкліва баналізуецца, і пісьменьнік таксама сьпяшаецца стаць банальным”.
А. Глёбус: “Цяпер узьнік тэрмін "татальная кніга" – гэта кніга, якую прачытвае ўся публіка, што чытае. І вось Браўн і Роўлінг – гэта стваральнікі гэтага новага фэномэну”.
(Глёбус: ) “Паводле адукацыі я мастак-манумэнталіст. Я заўсёды ведаў, чым адрозьніваецца манумэнтальнае прапагандысцкае мастацтва станковое ад мастацтва інтымнага, чым адрозьніваецца лірычны верш ад пляката. Калі ў пляката ёсьць наклад і грошы, то ў лірычнага верша няма ані грошай, ані накладу. Я пачну "валіць" Дастаеўскага. Дастаеўскі напісаў францускі раман па мерках тагачаснага рынку, што для рускага пісьменьніка цалкам нармальна. Яго галоўны герой хацеў быць Напалеонам, а не царом Барысам ці Пятром І. Таму Эўропа гэты раман прачытала.
Сёньня, калі нехта хоча напісаць бэстсэллер, то трэба не ўсялякія Данцовы, Марыніны – трэба пісаць амэрыканскі раман. Бо народныя пісьменьнікі на сёньняшні дзень, якіх чытае народ, – гэта Стывэн Кінг, Джоан Роўлінг і Дэн Браўн. Дэн Браўн на сёньняшні дзень – самы народны пісьменьнік. Цяпер узьнік тэрмін "татальная кніга" – гэта кніга, якую прачытвае ўся публіка, што чытае. І вось Браўн і Роўлінг – гэта стваральнікі гэтага новага фэномэну. І ясна, што ён ангельскамоўны, і ясна, у якім аднапалярным сьвеце мы жывем і хто замаўляе ў ім моду.
Што супрацьстаіць Дэну Браўну? Кніга не татальная, але папулярная – гэта ноўтбук. Людзі, якія пішуць адзін аднаму хайку і пішуць свае лірычныя дзёньнікі, гэта на сёньняшні дзень і ёсьць сапраўдныя, сумленныя, бескарысьлівыя пісьменьнікі, якія, на мой погляд, будуць вызначаць дзень заўтрашні. Я лічу, што нармальны пісьменьнік працуе сёньня ў Інтэрнэце, мае сваю старонку, піша тое, што захоча. Усе гэтыя рэгаліі, званьні, статусы нічога не каштуюць у параўнаньні са свабодай слова. Свабода слова існуе ў Інтэрнэце, пісьменьнік на сёньняшні дзень свабодны. А свабоды баіцца толькі нявольнік”.
(Будзінас: ) “Я хацеў бы дадаць да словаў Адама яшчэ адно. Ніхто ж не перашкаджае нам – ніякі рынак і ніякая ўлада. Літаратар, я б сказаў, тэхнічна свабодны чалавек. У яго ёсьць папера, кампутар ці аловак, і ён можа рабіць што заўгодна. Што да яго ўзаемаадносінаў з рынкам, то Булат Акуджава выдатна сказаў, і лепш мы ня скажам: "Зразумела, хочацца і паэтам быць, і жыць добра". Але дагэтуль гэта ні ў кога не атрымлівалася”.
