Вёска Выверы — вялікае паселішча каля станцыі Крыніца. Старыя дарэвалюцыйныя хаты суседзяць з калгаснымі дамамі сямідзясятых і дачнымі катэджамі маладэчанцаў.
Некалі тут, на старавіленскім тракце, стаяла вялікая карчма, якую абмінаў рэдкі падарожнік. Яна згарэла ў 1914 годзе. Сёньня яе традыцыі працягвае вялікая прыгожая кавярня на тым самым месцы. Ні царквы, ні клюбу ў Выверах няма.
Неўзабавае Выверам прысвояць статус аграгарадка. Ды галоўная цікавостка гэтай вёскі — старыя жыхары. Якія памятаюць Беларусь без калгасаў, адчуваюць роднае слова, а таксама ведаюць цану сваёй зямлі. Іхныя развагі пра жыцьцё, як правіла, наколькі простыя, настолькі й глыбокія.
Васіль Завадзкі, патомны жыхар вёскі, глядзіць на будучыню аграгарадкоў зь вялікім скепсісам.
Завадзкі: “Колькі ў Выверах пабудавалі гэтых домікаў, усе папрыяжджалі, а дзеці ніхто не пайшоў у калгас. Усе — хто ў Маладэчне, хто ў Менску. Адны старыя засталіся. Столькі ўжо хат набудавалі. Колькі зямлі заставілі гэтымі хатамі. І такая ж карціна будзе ў далейшым”.
Карэспандэнт: “А чаму не ідуць у сельскую гаспадарку працаваць?”
Завадзкі: “Трэба і рана ўстаць, і позна легчы, і ў гэтым гаўне, і сваю гаспадарку трымаць. Цяжка, накладна”.
Калісьці дзяды Васіля, як многія тутэйшыя людзі, ехалі на заробкі ў Амэрыку. Каб пасьля цяжкай працы на заводах і шахтах вярнуцца ў свае Выверы з адной мэтай — купіць сваю зямлю.
Завадзкі: “Зарабілі грошы, купілі тут хутар. У генэраліхі Ярэўскай”.
Карэспандэнт: “Сваю зямлю”.
Завадзкі: “Ну, так. Зямля ж была карміцелькай”.
Карэспандэнт: “А чаму цяпер ніхто ня хоча браць зямлю?”
Завадзкі: “У 1990 годзе, як была перастройка, каб яны ў той час разагналі гэтыя калгасы, людзі, можа быць, гэтую зямлю і хапанулі б. У той час цяга была... Коні купляць. Нейкі быў пад’ём аднаасобнай гаспадаркі. А пасьля стала ўсё затухаць, людзі пачалі старэць, коней пазбывалі, каровы таксама пазбывалі... Інтарэсу да жыцьця ў чалавека няма. Цяга да жыцьця была”.
Карэспандэнт: “Цяга да жыцьця — яна з генаў бярэцца, ці з выхаваньня?”
Завадзкі: “Калі ўперад было нешта сваё, дык чалавек да нечага імкнуўся. Ён хацеў багацець. А цяпер усё роўна. Малако здай за трыста рублёў літар”.
Выкладчыца беларускай мовы Яўгенія Костачка — адна зь нямногіх, хто чакае таго аграгарадка. Яна ўскладае на яго надзеі культурніцкага пляну.
Костачка: “Няма клюбу. Калісьці такі вялікі Палац культуры будавалі. Усё зруйнавалі. Пасьля перабудовы”.
Карэспандэнт: “І куды езьдзяць?”
Костачка: “У Мясату едуць, у горад. У бар ходзяць. Так і бавяць час”.
Карэспандэнт: “Традыцыя карчмы не замірае...”
Костачка: “Хацелася, каб у вёсцы была і бібліятэка. Няма бібліятэкі, каб была каналізацыя. А то газ ёсьць, а каналізацыі... Мыцца — трэба вады шкадаваць. Таму, што цяжка яе выкачаць. Няма такіх умоваў. Але ж мы спадзяемся, што гэта ўсё будзе з часам”.
Пэнсіянэрка і былая выкладчыца матэматыкі Соф’я Васількова жыве, напэўна, у самым унікальным месцы Вывераў. На месцы яе сядзібы колісь стаяў панскі двор. Ад былой раскошы Соф’і застаўся старадаўні склеп — глыбокі, абкладзены вялікімі камянямі, з шырокімі, няроўнымі прыступкамі. Часам спадарыня Соф’я знаходзіць там манэты ўсіх эпохаў, якія прашумелі над Беларусьсю, ад алтынаў Расейскай імпэрыі да літоўскіх грошаў.
Наша размова нечакана пачалася з імя Каліноўскага. Старая настаўніца лічыць, што на гэтае імя на дзяржаўным тэлебачаньні накладзенае табу.
Карэспандэнт: “Табу на імя Каліноўскага няма”.
Васількова: “Ёсьць. Плошчу ж не назвалі Каліноўскага”.
Карэспандэнт: “А адкуль вы ведаеце пра плошчу Каліноўскага?”
Васількова: “А як жа? Я ім вельмі спачувала”.
Карэспандэнт: “А сюды зьвесткі даходзілі пра Плошчу?”
Васількова: “Хто хацеў, таму даходзілі”.
Карэспандэнт: “А пра што? Праз “Свабоду”, праз радыё?”
Васількова: “У асноўным. Трэба, каб усе зналі, чаму ў нас усё закрываюць. Чаму мы ўсе павінны думаць так, як адзін? Я супраць гэтага. Хай людзі самі думаюць. Што ў іх, галоваў няма?”
Карэспандэнт: “Што гавораць пра нафту і газ?”
Васількова: “Перажываюць. Што будзе цяжка, усё падаражае. Але што з гэтым зробіш?”
Карэспандэнт: “А на чыім баку стаяць?”
Васількова: “Гавораць: “Трэба было раней думаць”.
Карэспандэнт: “Якая разумная выснова”.
Васількова: “Вочы раскрываюцца. Нават тут у нас, на вёсцы, старэнькія бабкі, яны ўжо таксама, у краме я стаяла, пачынаюць разважаць: “Па сваіх грашах трэба жыць”. Вы не чакалі такога?”
Карэспандэнт: “Не чакаў”.
Васількова: “Прачынаецца народ. Ён правільна думае”.
Карэспандэнт: “Не заўсёды ён правільна думае. У 1994-м ён не заўсёды правільна думаў. У 1995-м”.
Васількова: “Ён думаў правільна, але няправільна рабіў”.
Калісьці да вайны добры кавалак калгаснай зямлі належаў сям’і Васільковых. Дзед спадарыні Соф’і, як герой Коласавай “Новай зямлі”, хадзіў у Вільню ў Зямельны банк. Тыя дакумэнты старая Соф’я захоўвае як сямейную рэліквію. Хоць насамрэч гэтыя дакумэнты маглі б набыць сапраўдную моц для вяртаньня нарабаванага. Але пра рэстытуцыю чамусьці маўчаць усе нашы палітыкі.
Васількова: “Босы сто трыццаць кілямэтраў прайшоў. Начаваў там. Боты праз плячо нес, каб не растаптаць жа. Прыйшоў у Вільню, там ужо абуўся і пайшоў у банк. У мяне многа дакумэнтаў, нейкіх даведак. Яны плацілі й плацілі падаткі гэтыя. Ляжаць гэтыя дакумэнты. Вось якая цяга была, каб стаць гаспадаром”.
Колькі апошнім часам зь дзяржаўных рупараў прыходзілася чуць пра “адно акно”. Гэта беларускае ноў-хаў у барацьбе зь бюракратызмам, узор людзкага стаўленьня да простага чалавека. Мая наступная суразмоўца, сялянка Галіна, распавяла мне, як яна брала хуткі крэдыт на газыфікацыю.
Галіна: “Наш сельсавет так работаў, што “прыхадзіце заўтра, пазваніце заўтра”. Мы нічога ня знаем, нічога ня ведаем. Карацей, я набегалася вось так, а на дакумэнтах напісалі, што са мной працавалі ў “адно акно”. Я б адмовілася, бо мне ўжо не хапала сіл хадзіць па гэтыя дакумэнты. Выбары калі былі, 19 сакавіка? А крэдыт мы атрымаліў 4 лістапада”.
Карэспандэнт: “А што такое “адно акно”? Яны вас папрасілі?”
Галіна: “Гэта ў банку кажуць: “Вы тут напішыце, што з вамі працавалі ў “адно акно”. Я кажу: “Вы ж цудоўна ведаеце, што гэта не было “адно акно”. — “Ну, нас так забавязалі напісаць. І мы напісалі”. Я кажу: “А што, калі мы не напішам? Я таксама вельмі прынцыповая жанчына”. — “Ну, — кажуць, — можа, мы вам грошай тады не дадзім”.
Палкоўнік у адстаўцы Пётар Бірнацкі пасьля доўгіх бадзяньняў па сібірскіх гарнізонах і службы ў Менску вярнуўся на радзіму.
Карэспандэнт: “З гораду Менску палкоўнік у адстаўцы пераяжджае ў вёску Выверы?”
Бірнацкі: “Малая радзіма. Такі настаў час, што афіцэр запасу мог працаваць вартаўніком, на падачы. Падай-прынясі. Зь дзяцінства я прывык да такой работы, як цяпер. Таму ўсё ідзе па замкнутым коле. Пачынаў з гэтага і скончыў”.
Карэспандэнт: “А чам расейцы розьняцца ад беларусаў? Ёсьць адрозьненьне?”
Бірнацкі: “Ёсьць. Але тое, што я думаю, я не хацеў бы гаварыць. Адрозьненьні вялікія...”
Карэспандэнт: “Не на карысьць беларусаў?”
Бірнацкі: “Не на карысьць. Яшчэ Сувораў, як паставіў іх на калені, народ стаіць на каленях і ня можа падняцца. Былі Касьцюшка, Каліноўскі. Народ тады яшчэ меў нейкі запал, каб пазбавіцца ад расейскага прыгнёту, але ня здолеў гэтага зрабіць”.
Карэспандэнт: “А цяпер вы бачыце гэты запал у моладзі?”
Бірнацкі: “Ёсьць, але ў невялікай колькасьці, працэнтаў дзесяць-адзінаццаць”.
Карэспандэнт: “Няўжо дзесяць працэнтаў — гэта мала?”
Бірнацкі: “Гэта мала. Хаця бы пад пяцьдзясят было. Вы зразумелі мяне?”
Я зразумеў старога палкоўніка. Сапраўды, гэтага мала, каб ісьці на штурм. Але ж цалкам дастаткова, каб утрымліваць захоплены пляцдарм да падыходу сьвежых сілаў. Пытаньне — ці хутка падыдуць.
Некалі тут, на старавіленскім тракце, стаяла вялікая карчма, якую абмінаў рэдкі падарожнік. Яна згарэла ў 1914 годзе. Сёньня яе традыцыі працягвае вялікая прыгожая кавярня на тым самым месцы. Ні царквы, ні клюбу ў Выверах няма.
Неўзабавае Выверам прысвояць статус аграгарадка. Ды галоўная цікавостка гэтай вёскі — старыя жыхары. Якія памятаюць Беларусь без калгасаў, адчуваюць роднае слова, а таксама ведаюць цану сваёй зямлі. Іхныя развагі пра жыцьцё, як правіла, наколькі простыя, настолькі й глыбокія.
Васіль Завадзкі, патомны жыхар вёскі, глядзіць на будучыню аграгарадкоў зь вялікім скепсісам.
Завадзкі: “Колькі ў Выверах пабудавалі гэтых домікаў, усе папрыяжджалі, а дзеці ніхто не пайшоў у калгас. Усе — хто ў Маладэчне, хто ў Менску. Адны старыя засталіся. Столькі ўжо хат набудавалі. Колькі зямлі заставілі гэтымі хатамі. І такая ж карціна будзе ў далейшым”.
Карэспандэнт: “А чаму не ідуць у сельскую гаспадарку працаваць?”
Завадзкі: “Трэба і рана ўстаць, і позна легчы, і ў гэтым гаўне, і сваю гаспадарку трымаць. Цяжка, накладна”.
Калісьці дзяды Васіля, як многія тутэйшыя людзі, ехалі на заробкі ў Амэрыку. Каб пасьля цяжкай працы на заводах і шахтах вярнуцца ў свае Выверы з адной мэтай — купіць сваю зямлю.
Завадзкі: “Зарабілі грошы, купілі тут хутар. У генэраліхі Ярэўскай”.
Карэспандэнт: “Сваю зямлю”.
Завадзкі: “Ну, так. Зямля ж была карміцелькай”.
Карэспандэнт: “А чаму цяпер ніхто ня хоча браць зямлю?”
Завадзкі: “У 1990 годзе, як была перастройка, каб яны ў той час разагналі гэтыя калгасы, людзі, можа быць, гэтую зямлю і хапанулі б. У той час цяга была... Коні купляць. Нейкі быў пад’ём аднаасобнай гаспадаркі. А пасьля стала ўсё затухаць, людзі пачалі старэць, коней пазбывалі, каровы таксама пазбывалі... Інтарэсу да жыцьця ў чалавека няма. Цяга да жыцьця была”.
Карэспандэнт: “Цяга да жыцьця — яна з генаў бярэцца, ці з выхаваньня?”
Завадзкі: “Калі ўперад было нешта сваё, дык чалавек да нечага імкнуўся. Ён хацеў багацець. А цяпер усё роўна. Малако здай за трыста рублёў літар”.
Выкладчыца беларускай мовы Яўгенія Костачка — адна зь нямногіх, хто чакае таго аграгарадка. Яна ўскладае на яго надзеі культурніцкага пляну.
Костачка: “Няма клюбу. Калісьці такі вялікі Палац культуры будавалі. Усё зруйнавалі. Пасьля перабудовы”.
Карэспандэнт: “І куды езьдзяць?”
Костачка: “У Мясату едуць, у горад. У бар ходзяць. Так і бавяць час”.
Карэспандэнт: “Традыцыя карчмы не замірае...”
Костачка: “Хацелася, каб у вёсцы была і бібліятэка. Няма бібліятэкі, каб была каналізацыя. А то газ ёсьць, а каналізацыі... Мыцца — трэба вады шкадаваць. Таму, што цяжка яе выкачаць. Няма такіх умоваў. Але ж мы спадзяемся, што гэта ўсё будзе з часам”.
Пэнсіянэрка і былая выкладчыца матэматыкі Соф’я Васількова жыве, напэўна, у самым унікальным месцы Вывераў. На месцы яе сядзібы колісь стаяў панскі двор. Ад былой раскошы Соф’і застаўся старадаўні склеп — глыбокі, абкладзены вялікімі камянямі, з шырокімі, няроўнымі прыступкамі. Часам спадарыня Соф’я знаходзіць там манэты ўсіх эпохаў, якія прашумелі над Беларусьсю, ад алтынаў Расейскай імпэрыі да літоўскіх грошаў.
Наша размова нечакана пачалася з імя Каліноўскага. Старая настаўніца лічыць, што на гэтае імя на дзяржаўным тэлебачаньні накладзенае табу.
Карэспандэнт: “Табу на імя Каліноўскага няма”.
Васількова: “Ёсьць. Плошчу ж не назвалі Каліноўскага”.
Карэспандэнт: “А адкуль вы ведаеце пра плошчу Каліноўскага?”
Васількова: “А як жа? Я ім вельмі спачувала”.
Карэспандэнт: “А сюды зьвесткі даходзілі пра Плошчу?”
Васількова: “Хто хацеў, таму даходзілі”.
Карэспандэнт: “А пра што? Праз “Свабоду”, праз радыё?”
Васількова: “У асноўным. Трэба, каб усе зналі, чаму ў нас усё закрываюць. Чаму мы ўсе павінны думаць так, як адзін? Я супраць гэтага. Хай людзі самі думаюць. Што ў іх, галоваў няма?”
Карэспандэнт: “Што гавораць пра нафту і газ?”
Васількова: “Перажываюць. Што будзе цяжка, усё падаражае. Але што з гэтым зробіш?”
Карэспандэнт: “А на чыім баку стаяць?”
Васількова: “Гавораць: “Трэба было раней думаць”.
Карэспандэнт: “Якая разумная выснова”.
Васількова: “Вочы раскрываюцца. Нават тут у нас, на вёсцы, старэнькія бабкі, яны ўжо таксама, у краме я стаяла, пачынаюць разважаць: “Па сваіх грашах трэба жыць”. Вы не чакалі такога?”
Карэспандэнт: “Не чакаў”.
Васількова: “Прачынаецца народ. Ён правільна думае”.
Карэспандэнт: “Не заўсёды ён правільна думае. У 1994-м ён не заўсёды правільна думаў. У 1995-м”.
Васількова: “Ён думаў правільна, але няправільна рабіў”.
Калісьці да вайны добры кавалак калгаснай зямлі належаў сям’і Васільковых. Дзед спадарыні Соф’і, як герой Коласавай “Новай зямлі”, хадзіў у Вільню ў Зямельны банк. Тыя дакумэнты старая Соф’я захоўвае як сямейную рэліквію. Хоць насамрэч гэтыя дакумэнты маглі б набыць сапраўдную моц для вяртаньня нарабаванага. Але пра рэстытуцыю чамусьці маўчаць усе нашы палітыкі.
Васількова: “Босы сто трыццаць кілямэтраў прайшоў. Начаваў там. Боты праз плячо нес, каб не растаптаць жа. Прыйшоў у Вільню, там ужо абуўся і пайшоў у банк. У мяне многа дакумэнтаў, нейкіх даведак. Яны плацілі й плацілі падаткі гэтыя. Ляжаць гэтыя дакумэнты. Вось якая цяга была, каб стаць гаспадаром”.
Колькі апошнім часам зь дзяржаўных рупараў прыходзілася чуць пра “адно акно”. Гэта беларускае ноў-хаў у барацьбе зь бюракратызмам, узор людзкага стаўленьня да простага чалавека. Мая наступная суразмоўца, сялянка Галіна, распавяла мне, як яна брала хуткі крэдыт на газыфікацыю.
Галіна: “Наш сельсавет так работаў, што “прыхадзіце заўтра, пазваніце заўтра”. Мы нічога ня знаем, нічога ня ведаем. Карацей, я набегалася вось так, а на дакумэнтах напісалі, што са мной працавалі ў “адно акно”. Я б адмовілася, бо мне ўжо не хапала сіл хадзіць па гэтыя дакумэнты. Выбары калі былі, 19 сакавіка? А крэдыт мы атрымаліў 4 лістапада”.
Карэспандэнт: “А што такое “адно акно”? Яны вас папрасілі?”
Галіна: “Гэта ў банку кажуць: “Вы тут напішыце, што з вамі працавалі ў “адно акно”. Я кажу: “Вы ж цудоўна ведаеце, што гэта не было “адно акно”. — “Ну, нас так забавязалі напісаць. І мы напісалі”. Я кажу: “А што, калі мы не напішам? Я таксама вельмі прынцыповая жанчына”. — “Ну, — кажуць, — можа, мы вам грошай тады не дадзім”.
Палкоўнік у адстаўцы Пётар Бірнацкі пасьля доўгіх бадзяньняў па сібірскіх гарнізонах і службы ў Менску вярнуўся на радзіму.
Карэспандэнт: “З гораду Менску палкоўнік у адстаўцы пераяжджае ў вёску Выверы?”
Бірнацкі: “Малая радзіма. Такі настаў час, што афіцэр запасу мог працаваць вартаўніком, на падачы. Падай-прынясі. Зь дзяцінства я прывык да такой работы, як цяпер. Таму ўсё ідзе па замкнутым коле. Пачынаў з гэтага і скончыў”.
Карэспандэнт: “А чам расейцы розьняцца ад беларусаў? Ёсьць адрозьненьне?”
Бірнацкі: “Ёсьць. Але тое, што я думаю, я не хацеў бы гаварыць. Адрозьненьні вялікія...”
Карэспандэнт: “Не на карысьць беларусаў?”
Бірнацкі: “Не на карысьць. Яшчэ Сувораў, як паставіў іх на калені, народ стаіць на каленях і ня можа падняцца. Былі Касьцюшка, Каліноўскі. Народ тады яшчэ меў нейкі запал, каб пазбавіцца ад расейскага прыгнёту, але ня здолеў гэтага зрабіць”.
Карэспандэнт: “А цяпер вы бачыце гэты запал у моладзі?”
Бірнацкі: “Ёсьць, але ў невялікай колькасьці, працэнтаў дзесяць-адзінаццаць”.
Карэспандэнт: “Няўжо дзесяць працэнтаў — гэта мала?”
Бірнацкі: “Гэта мала. Хаця бы пад пяцьдзясят было. Вы зразумелі мяне?”
Я зразумеў старога палкоўніка. Сапраўды, гэтага мала, каб ісьці на штурм. Але ж цалкам дастаткова, каб утрымліваць захоплены пляцдарм да падыходу сьвежых сілаў. Пытаньне — ці хутка падыдуць.
