АЎТАР І ТВОР
РЫГОР БАРАДУЛІН: “ПРАЗЬ БІБЛІЮ І ПАЭЗІЮ НАЦЫЯ ВЕРНЕЦЦА ДА САМОЙ СЯБЕ”
Менская рымска-каталіцкая парафія сьвятога Сымона і сьвятой Алены зрабіла чарговы падарунак аматарам беларускай паэзіі — выдала анталёгію перакладаў Рыгора Барадуліна з клясычнай усходняй паэзіі. У кнігу “Гуканьне паэзіі Ўсходу” ўвайшлі творы 70-ці японскіх, кітайскіх, карэйскіх і віетнамскіх паэтаў. Радасная навіна пра выхад кнігі застала паэта ў больніцы, але ён ласкава пагадзіўся адказаць на пытаньні Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Спадар Рыгор, як вы сябе адчуваеце?”
Рыгор Барадулін: “Выхад кнігі — гэта як сьвята, як эліксір. Увогуле, я ўсё жыцьцё трымаўся, і асабліва цяпер стараюся трымацца запавету Васіля Быкава, які гаварыў: “Толькі праца ратуе”. Калі нічога не раблю, я хворы. А калі раблю — забываюся на ўсе хваробы. Тут, у больніцы, я праходжу агляд, “рамонт”, як аўтамабіль на станцыі тэхнічнага абслугоўваньня”.
Скобла: “Дык вы і ў больніцы працягваеце пісаць?”
Барадулін: “Выношваю ў галаве, але не запісваю. Разумееце — тры чалавекі ў палаце… Але чытаю, думаю, стараюся быць у форме”.
Скобла: “Вы свае перастварэньні з усходняй паэзіі называеце не пераклады, а пазыкі. Чаму?”
Барадулін: “Пераклады робяцца з арыгіналу, а я ж ні японскай, ні кітайскай ня ведаю. Сапраўдны пераклад — вялікая адказнасьць. А я стараўся захаваць думку і вобраз”. Таму і назваў “пазыкі”.
Скобла: “Ду Фу жыў 1 300 гадоў таму ў старажытным Кітаі. Басё — 500 гадоў таму ў сярэднявечнай Японіі. І па часе далёка, і ў геаграфічным вымярэньні. Чаму вы вырашылі перакладаць падвойна аддаленых ад Беларусі і ад ХХІ стагодзьдзя паэтаў?”
Барадулін: “У мяне захавалася анталёгія японскай паэзіі 1956 году, калісьці выпадкова купіў — пераклады Гітовіча на расейскую. Паэзія Ўсходу ратавала мяне ад афіцыёзнага вершаваньня, яна была для мяне як глыток сьвежага паветра. Гэта вечная паэзія. А я імкнуўся да вечнай паэзіі ўсё жыцьцё. Хацеў выдаць свае пазыкі асобным разьдзелам у пятым томе Збору твораў. Але пяты том мне “абрэзалі”, ён увогуле ня выйшаў. А кніга “Гуканьне паэзіі Ўсходу” пабачыла сьвет дзякуючы найперш ксяндзу-магістру Ўладзіславу Завальнюку і Але Сакалоўскай — пры падтрымцы сьвятога касьцёлу. Я цяпер думаю — гэта ж грэба было, каб мяне, народжанага ў праваслаўнай сям’і, у 1935 годзе ксьціў ксёндз… Думаю, невыпадкова я атрымаў і багаславеньне Папы Рымскага Яна Паўла ІІ. Цікава было чуць з вуснаў Папы выдатную беларускую мову.
А паэзія ўсходняя і паэзія эўрапейская толькі на першы погляд далёкія адна ад другой. Яны, хоць і маюць свой калярыт, у многім падобныя. Цікавая дэталь. Быў такі беларускі паэт Сымон Блатун, таленавіты, ён рана памёр. У яго быў верш, дзе ён параўноўваў вясёлку з абручом. І раптам я знайшоў той самы вобраз у кітайскага паэта. Так што паэты ўсіх кантынэнтаў бачаць па-свойму, але падобна”.
Скобла: “Паэты Ўсходу карысталіся пераважна кароткімі формамі — хоку (трохрадкоўі) і танку (пяцірадкоўі). Як вам удалося ўтрымаць сваю фантазію ў гэткіх надзвычай ляканічных формах?”
Барадулін: “Стараўся, як мог. Я яшчэ й таму вызначыў жанр як пазыкі, каб на выпадак чаго мець пэўныя скідкі ад патрабавальнага чытача. А ўвогуле я пры перакладах імкнуся, каб верш натуральна загучаў па-беларуску. Так, як быццам гэта па-беларуску напісана. Атрымаўся “беларускі ўсход” — я ж родам з паўночнага ўсходу Беларусі, выходзіць —таксама паэт усходні”
Скобла: “Сёньня і беларускія паэты спрабуюць пісаць у форме хоку і танку. Ці лічыце вы плённым гэты шлях?”
Барадулін: “Хай пішуць. Як у нас на Ўшаччыне гаварылі: “Вольнаму — воля, шалёнаму — поле, спасённаму — рай”. Разумееце, дужа адказна называць свае трохрадкоўі “хоку”. У нас часам у “хокутворчасьці” даходзіць да абсурду: “Я сяджу за сталом, п’ю каву, па столі паўзе муха, а ў мяне добры настрой”. Вось такія хоку
атрымліваюцца. Галоўнае, каб не дайсьці да парадыйнасьці. Ды хай спрабуюць, можа, у некага ўдасца. Але я лічу, што калі працаваць у форме хоку, то трэба старацца хоць трошкі вывучыць японскую мову. Там жа кожны гук на сваім месцы. А так атрымліваецца: бачыць вока — ды далёка хоку”.
Скобла: “Ex oriente lux (сьвятло з Усходу) — ёсьць гэткае лацінскае мудраслоўе. А чым для вас прыцягальны Ўсход апрача паэзіі?”
Барадулін: “Усход для мяне прыцягальны сваёй паэзіяй і Бібліяй. Таму што Біблія таксама ж з Усходу. Калі чытаеш Біблію і ўсходнюю паэзію, адчуваеш першароднасьць сьвету, маладзееш пачуцьцямі. Увогуле, паэзія вяртае нас да першароднасьці, ня зьнішчанай прагрэсам і цывілізацыяй. А праз паэзію, праз Біблію нацыя вернецца да самой сябе”.
З УСХОДНЯЙ ПАЭЗІІ. ПАЗЫКІ РЫГОРА БАРАДУЛІНА
ВАН ВЭЙ (701—761)
АЛЬТАНКА ЛЯ ВОЗЕРА
Я рады госьця сустрэць, Туман разаслаць дываном. На плыткім прыплыў чаўне Да мяне, як з забытых вякоў. I вось на тэрасе зь ім Мы гутарым за віном. А лотасы расьцьвілі З усіх чатырох бакоў.
ЖАРТАМА ПІШУ ПРА ГОРНУЮ СКАЛУ
Прыбегшы здалёк, Ручаёк скалу цішыні зварухне. Чаму так свой смутак Хачу я ўтапіць у віне? Ды ведае вецер, Што значыць настрой для паэта, Пяшчотай апалай лістоты Ахінае ўпотай мяне.
ЖЫЦЬЦЁ Ў ГАРАХ
Весьнічкі зачыняю, Стрымліваючы дрыготку. Наўкол грувасьцяцца горы. Закот дазалочвае лісьце. Дрэвы поруч са мной Прытулілі птушак чародку. А людзі наведаць забыліся — Не так, як было калісьці! Бамбук як быццам прыпудраны, Яго атачылі травы, I лотас убор губляе — Красавацца ня мае намеру. Міргае вогнішча змроку Налева ад пераправы: Там зборшчык рачных арэхаў Вярнуўся й гатуе вячэру.
ЛІ БО (701—762)
БАЎЛЮ НОЧ ЗЬ СЯБРАМ
Забудзем сум, вітаючы развагу, — Сто чарак не спатоляць нашу смагу. А ноч бяседай поўная, як вока, Пры гэткай поўні ходзіць сон далёка, Пакуль ня здасца нам з апошняй кропляй Зямля — пасьцеляй, неба — коўдрай цёплай.
АПЯВАЮ ГРАНАТАВАЕ ДРЭВА, ШТО РАСЬЦЕ ПАД УСХОДНІМ ВАКНОМ МАЁЙ СУСЕДКІ
У суседкі маёй пад усходнім вакном, Бач, гранаты гараць незагойным агнём. У зялёнай вадзе адаб''ецца карал, Ды з гранатам ягоны ня зроўніцца шал. Да галінаў духмяных, да п’яных пацех I чароўныя птушкі лятуць на начлег. Як хацеў бы я стаць хоць галінкай адной, Каб даткнуцца да шатаў суседкі маёй. I зачынены дзьверы. Запята вакно. I надзеі няма. А гляджу ўсё адно.
ДУ ФУ (712—770)
ЗАПІСАЎ СВАЕ ДУМКІ ПАДЧАС ВАНДРАВАНЬНЯ ЎНОЧЫ
Калі ж бы літаратура Хоць трохі мне стала падмогай. Вызваліла б ад службы — Вечнай пагоні за хлебам. Сёння ж маё становішча Падобна сваёй трывогай Да чайкі, якая мітаецца Спаміж зямлёю і небам.
ОНО-НО КОМАЦІ (ІХ ст.)
ГЛЯДЖУ НА ВІШНЁВЫ ЦЬВЕТ У ЧАСІНУ ДОЎГІХ ДАЖДЖОЎ
Распусьціўся дарэмна I счэзнуў вішнёвы цьвет,— О, век мой нядоўгі! А ўсё ж Ня зводжу павек, гляджу Позіркам доўгім, як дождж.
* * * Самоты жыцьцю дадае спадман. Што нам, сьмяротным, чакаць ад долі? Што застаецца? Блакітны туман Над прысакам неачахлым у полі.
САЙГЁ (1118—1190)
СМУГА НА МАРСКІМ УЗЬБЯРЭЖЖЫ
На беразе мора, Дзе саляварні курэюць, Далеч стала для цемры сховам, Быццам счубіліся Дым з туманом вясновым.
САЛАЎІ ПАД ДАЖДЖОМ
Плачуць бяз просыху Пад вясновым дажджом Салаўі, абсеўшы галіны. Крапліны ў бамбукавым гушчары. Магчыма, сьлязіны?
ЛІТПРАЦЭС
ПАВАЛ КАСЬЦЮКЕВІЧ: “У БЕЛАРУСІ Я ПІШУ ПРА ІЗРАІЛЬ, А Ў ІЗРАІЛІ ПРА БЕЛАРУСЬ”
“Кіроўца аўтобуса, які хацеў стаць Богам”. Кнігу пад такім назовам, якая днямі зьявілася ў недзяржаўным выдавецтве “Логвінаў”, прэзэнтавала першага лютага амбасада Ізраілю ў Беларусі. Гэта першы пераклад сучаснай ізраільскай прозы зь іўрыту на беларускую. Зь перакладчыкам Паўлам Касьцюкевічам на прэзэнтацыі сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Касьцюкевіч, дазвольце пачаць нашую гаворку з пытаньня пра аўтара перакладзенай вамі кнігі. У анатацыі да менскага выданьня “Кіроўцы аўтобуса, які хацеў стаць Богам” напісана, што Этгар Керэт — адзін з самых чытэльных сёньня ў сьвеце ізраільскіх пісьменьнікаў, і што ягоны бацька паходзіць з Баранавічаў. А што яшчэ цікавае для беларускіх чытачоў вы можаце сказаць пра гэтага, амаль зусім невядомага ім пісьменьніка?”
Павал Касьцюкевіч: “Я магу сказаць, што гэта прадстаўнік новай хвалі ўсёй сусьветнай літаратуры, і яго
часта называюць белым клоўнам сусьветнай літаратуры. Яшчэ ён здымае фільмы. Як і ўсе сучасныя пісьменьнікі, апошнім часам ён падаўся здымаць фільмы, і я спадзяюся, што мы неўзабаве ўбачым некаторыя зь іх”.
Аксак: “Але нарадзіўся ён у Ізраілі, так?”
Касьцюкевіч: “Так, але ягоны бацька нарадзіўся ў Баранавічах і вольна чытае па-беларуску, па-польску і па-расейску. Я спадзяюся, што бацька зможа ацаніць узровень майго перакладу”.
Аксак: “А ці прыяжджаў ён сюды?”
Касьцюкевіч: “Не, пакуль што. Ведаеце, у Ізраілі такая праблема, што людзі, якія нарадзіліся ў нас у Беларусі, кажуць, што нарадзіліся або ў Польшчы, або ў Расеі. Гэта неяк размыта там і шмат, у якіх даведніках пішацца, што ён нарадзіўся ў Польшчы або ў Расеі, хаця мне дакладна вядома, што бацька Этгара Керэта нарадзіўся ў Баранавічах”.
Аксак: “У сваёй прадмове да кнігі вы пішаце пра сваё знаёмства з Керэтам і ягоную рэакцыю на вашае паведамленьне, што пераклалі ягоныя творы і ляціце іх выдаваць: “Ваў, няўжо, вельмі прыемна, а што за краіна?” Што вы яму сказалі пра Беларусь?
Касьцюкевіч: “Я думаю, што чытачам трэба набыць кніжку і, спадзяюся, ім будзе цікава, што там напісана, што я ўмясьціў у расповед чалавеку зь іншай культуры, запіхнуў, можна так сказаць, пра тое, што такое Беларусь. Беларусь, вядома, з майго асабістага гледзішча”.
Аксак: “Ваш пераклад Этгара Керэта — першая кніга сучаснага ізральскага пісьменьніка па-беларуску. Але, выглядае, што і вы — першы сучасны беларускі перакладчык зь іўрыту? Як вам, карэннаму мянчуку, далося авалодваньне мовай, якую ня так і даўно перавынайшаў для габрэяў яшчэ адзін наш слынны зямляк Элізэр Бэн-Егуда, які нарадзіўся і вырас за трыццаць кілямэтраў ад Полацку?”
Касьцюкевіч: “Я магу сказаць, што іўрыт — не такая складаная мова, таму што, прынамсі, у сынтаксысе, то бок пабудове сказу, вельмі шмат чаго ўзята з эўрапейскіх моваў, у тым ліку зь беларускай пры пасяродку ідышу. І таму ў прынцыпе яна даволі лёгкая. Трэба вывучыць проста лексыку, усё астатняе прыходзіць. Яе значна лягчэй вывучаць за ангельскую”.
Аксак: “Колькі часу вы патрацілі на авалоданьне іўрытам да такой ступені, каб рабіць зь яе літаратурныя пераклады?”
Касьцюкевіч: “Гэта доўгі працэс. Я не магу сказаць, што я сядзеў з падручнікамі, гэта — частка майго жыцьця. Першыя словы, якія я вывучыў на іўрыце, гэта: туды-сюды, давай, праца і гэтак далей. Вывучаеш зь цягам часу, пачынаеш жыць у гэтай мове. Трэба жыць у Ізраілі, каб вывучыць добра іўрыт. Вось і ўсё”.
Аксак: “Чытачы “Нашай Нівы” ведаюць вас ня толькі як перакладчыка, але і як аўтара цікавых апавяданьняў? Што і на якой мове пішацца нашаніўцу Паўлу Касьцюкевічу ў Ізраілі?”
Касьцюкевіч: “Пасьля прыезду зь Беларусі пішацца пра Беларусь, а ў Беларусі пішацца пра Ізраіль. Вось такі парадокс заўсёды. Відаць, у чалавека моцнае пачуцьцё настальгіі, і таму неяк хочацца пісаць пра тое, чаго ў цябе цяпер няма, пра тое, што ты не трымаеш у руках. А пішу шмат на якіх мовах. Я працую ў рэклямным бізнэсе і пішу на іўрыце і па-расейску. Такая праца. Канечне, для душы пішу па-беларуску, тут няма ніякіх сумненьняў”.
Аксак: “Я і мела на ўвазе — для душы. А ці зьбіраецесе вы выдаваць сваю кніжку па-беларуску тут і на іўрыце там?”
Касьцюкевіч: “Пакуль што я ня думаў пра гэта, мяне больш цікавяць пераклады. Я такі фанатычны перакладчык. Мне што падабаецца, я тое і перакладаю, а пераклад бярэ шмат часу і таму яго ў мяне пакуль хапае толькі на пераклады. Акрамя іўрыту я перакладаю яшчэ з амэрыканскага варыянту ангельскае мовы. Пераклаў на беларускую адзін з раманаў Курта Вонэгута і дбаю пакуль пра яго выданьне”.
Аксак: “А каго зь ізраільскіх пісьменьнікаў вы яшчэ перакладаеце на беларускую?”
Касьцюкевіч: “Калі чытачы “Нашай Нівы” уважліва чыталі адно з маіх апавяданьняў, то я там ледзь не пабіў пісьменьніка Ўзі Вайля, зь якім сустракаўся наконт перакладу. І я спадзяюся, што другая кніжка ізраільскага пісьменьніка, якая выйдзе ў Беларусі, гэта будзе кніжка Ўзі Вайля. Я спадзяюся, што ў нас зь ім атрымаецца гэты супольны праект”.
Аксак: “Зноў з дапамогай ізраільскай амбасады ў Менску?”
Касьцюкевіч: “З дапамогай ізраільскай амбасады ў Менску і з Боскай дапамогай”.
Аксак: “Як на вашую думку, ці быў сярод прысутных на сёньняшняй прэзэнтацыі хоць адзін чалавек, які чытае і разумее на іўрыце, апрача, вядома, спадара амбасадара?”
Касьцюкевіч: “Ня ведаю. Я перакладаў на беларускую, і мяне больш хвалявала, ці разумеюць тут па-беларуску. І я спадзяюся, што разумеюць”.
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА
РАМАН ПРА БЕЛАРУСКУЮ ТВОРЧУЮ ІНТЭЛІГЕНЦЫЮ
Кляўс Ман. Мэфіста. Раман аб адной кар’еры. Выдавец Зьміцер Колас. Сэрыя “Літаратурная скарбонка”. 392 стар.
Зміцер Колас, выдавец і перакладчык, распачаў удалую кніжную сэрыю “Літаратурная скарбонка” — для тых, хто хоча чытаць сусьветную клясыку на сваёй мове.
На маім асобніку кнігі Кляўса Мана рукой перакладчыка пазначана: “пра нашу творчую інтэлігенцыю”. Васіль Сёмуха мае рацыю — кніга гэтая цяпер больш актуальная для нас, чым для немцаў. Супрацоўнічаць ці не супрацоўнічаць з уладай? Выглядае, што гэтае, ці не галоўнае пытаньне эўрапейскай інтэлігенцыі ХХ стагодзьдзя, сёньня цікавіць адно беларусаў.
На думку Кляўса Мана, таленавітага сына куды больш вядомага Томаса Мана, прыстасавальніцтва і ідэйны канфармізм непазьбежна абарочваюцца стратай таленту. Менавіта пра гэта адзін з самых вядомых яго раманаў, напісаны ў злавесным 1936-м. “Мэфіста: гісторыя адной кар’еры” — апавядае пра жыцьцё Гендрыка Гёфгена, пасьпяховага актора, рэжысэра і інтэнданта сталічнага тэатру. Гёфген здраджвае ўласнаму таленту дзеля кар’еры, статусу і грошай. Дарогаю кампрамісаў са сваім сумленьнем ён прыходзіць да саўдзелу ў злачынствах фашысцкага рэжыму і становіцца творчым банкрутам.
“Ён быў растурзаны і ўзбуджаны. Моцныя аплядысмэнты не заглушалі думкі пра тое, што ён банкрут, што ён не адбыўся, зь яго нічога ня выйшла. Добра і важна, што прыхільнасьць таўстуна, за якую ён так дрыжэў, зноў заваяваная. Але нават і гэты значны і важны вынік вечара ня мог суцешыць і адцягнуць яго ад думак пра фіяска. Яго высокія запатрабаваньні — лепшы бок яго славалюбства — не задаволеныя. “У мяне не атрымаўся Гамлет, — думаў ён скрушліва. — Газэты пачнуць запэўніваць, быццам бы я да мозгу касьцей дацкі прынц. Але гэта мана. Я быў фальшывы, я быў кепскі — на такую самакрытыку мяне яшчэ стачыць. Калі я ўспамінаю той пусты голас, якім я дэклямаваў “быць альбо ня быць…”, — усё ўва мне сьцінаецца…”
Ні ў 1949-м, калі выдаўцы, адмовіліся друкаваць раман, і аўтар скончыў жыцьцё самагубствам; ні ў 1969-м, калі твор быў забаронены да распаўсюду на тэрыторыі ФРГ, як абразьлівы для памяці вялікага актора, які быў
прататыпам галоўнага героя; ні ў 1981-м, калі вугорскі рэжысэр Іштван Сабо зьняў свой бліскучы фільм “Мэфіста”, нікому і ў галаву б не прыйшло ўспрыняць вобраз прыслугача рэжыму як станоўчы. А сёньня манаўскі Гёфген — герой школьных сачыненьняў на тэму “мой любімы пэрсанаж”.
Дык што здарылася? Што зьмянілася ў сьвядомасьці сучасьніка? Няўжо мы сталі цаніць прафэсіяналізм вышэй за маральныя якасьці? Ці ўсё-ткі гісторыя навучыла, што любая ўлада заўсёды будзе прыкупляць лепшых, творчых, яркіх… Ня толькі, каб павышаць свой аўтарытэт за кошт творцаў, але і каб дзяліць іх, а значыць — уладарыць… Ці нам прыдаўся горкі досьвед мінулага, адбіты ў падвоенай трагедыі аўтара і літаратурнага прататыпу, якія ў рэальным жыцьці стаялі на супрацьлеглых пазыцыях, а памерлі аднолькава — ад перадазоўкі снатворнага?
Раман Мана — хутчэй пераствораны, чым перакладзены Сёмухам, — гэта ня столькі раман-біяграфія, колькі раман-роздум. Развага над фатумным лёсам творчай інтэлігенцыі. Яго варта прачытаць з-за многіх прычынаў. З-за беларускай мовы, настолькі сакавітай, што цяжка ўпэўніць сябе, што дзеяньне адбываецца ў Нямеччыне. (Віват перакладчыку!) З-за тагога рэдкага псыхалягізму, які, па-сутнасьці, зьнік зь сёньняшняй літаратуры. Псыхалягізму, які выдае ў Мане апантанага фрэйдыста. З-за асоб, цені якіх так ці інакш адбіліся ў “Мэфіста”. Самога Кляўса Мана, маральна рэабілітаванага толькі ў наш паліткарэктны час, калі нікому няма справы ні да жыдоўскіх каранёў, ні да гомасэксуалізму. Густафа Грундгенса, нямецкай тэатральнай легенды, якога Барыс Пастэрнак называў “божественным”, а Ман — вартым жалю. З-за другой нямецкай легенды — Готфрыда Бэна, чый вобраз мы таксама знойдзем у гэтым незвычайным рамане пад іменем Пэльца. І калі для Мана дыскусія на тэму — быць ці ня быць, служыць ці не служыць, скончылася ў 1949-м, то яго героі прадаўжалі палемізаваць зь ім да канца ўласнага жыцьця, шукаючы апраўданьня ўжо перад мёртвым аўтарам.
Так, незадоўга да сьмерці больш чым пасьпяховы Готфрыд Бэн у аўтабіяграфічным творы “Двайное жыцьцё” вяртаецца да ліста Кляўса Мана, адасланага яму чвэрць стагодзьдзя таму.
“Сёньня высьвятляецца адна амаль непазьбежная заканамернасьць: занадта моцная схільнасьць да ірацыяналізму вядзе да палітычнай рэакцыйнасьці, калі ня быць проста па-д’ябальску асьцярожным.Спачатку шырокі жэст супраць “цывілізацыі” — жэст, наколькі я разумею, прыцягальны для людзей духоўных; пасьля незаўважна апраўдваецца культ сілы, а пасьля ўжо недалёка і да Адольфа Гітлера. Ці не адбылося так, як сказаў днямі адзін пісьменьнік: “Проста Бэні так раззлаваўся на спадара НН, што зрабіўся нацыстам.” Я цудоўна разумею, што ёсьць тысяча прычынаў злавацца на спадара НН, але ж ні да такой ступені, каб здраджваць духоўнасьці наогул. Ні НН, ні ММ не змаглі б мяне завесьці так далёка. Наадварот, тады, як ЛЛ сёньня шукае шляхі і сродкі, каб падстрыгчыся троху пад фашыста, — і можа “нацыя” заўтра ў яго зойме месца, якое ўчора займала “клясавая сьвядомасьць” — я разумею цяпер як ніколі ясна і дакладна, дзе маё месца”.
Гэты ліст зусім маладога — дваццацісямігадовага — Кляўса Мана падымае архіважныя пытаньні, ускрываючы крыніцы, лёгіку і мэханізм рэнегацтва. Менавіта гэтыя пытаньні і лягуць пазьней у ідэйную аснову “Мэфіста”, рамана, які варта разглядаць ня толькі як мастацкі твор. Перадусім, “гісторыя адной кар’еры” — гэта інтрадукцыя да сапраўднай трагедыі, як заўсёды дасканала напісанай самім жыцьцём.
РЫГОР БАРАДУЛІН: “ПРАЗЬ БІБЛІЮ І ПАЭЗІЮ НАЦЫЯ ВЕРНЕЦЦА ДА САМОЙ СЯБЕ”
Менская рымска-каталіцкая парафія сьвятога Сымона і сьвятой Алены зрабіла чарговы падарунак аматарам беларускай паэзіі — выдала анталёгію перакладаў Рыгора Барадуліна з клясычнай усходняй паэзіі. У кнігу “Гуканьне паэзіі Ўсходу” ўвайшлі творы 70-ці японскіх, кітайскіх, карэйскіх і віетнамскіх паэтаў. Радасная навіна пра выхад кнігі застала паэта ў больніцы, але ён ласкава пагадзіўся адказаць на пытаньні Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Спадар Рыгор, як вы сябе адчуваеце?”
Рыгор Барадулін: “Выхад кнігі — гэта як сьвята, як эліксір. Увогуле, я ўсё жыцьцё трымаўся, і асабліва цяпер стараюся трымацца запавету Васіля Быкава, які гаварыў: “Толькі праца ратуе”. Калі нічога не раблю, я хворы. А калі раблю — забываюся на ўсе хваробы. Тут, у больніцы, я праходжу агляд, “рамонт”, як аўтамабіль на станцыі тэхнічнага абслугоўваньня”.
Скобла: “Дык вы і ў больніцы працягваеце пісаць?”
Барадулін: “Выношваю ў галаве, але не запісваю. Разумееце — тры чалавекі ў палаце… Але чытаю, думаю, стараюся быць у форме”.
Скобла: “Вы свае перастварэньні з усходняй паэзіі называеце не пераклады, а пазыкі. Чаму?”
Барадулін: “Пераклады робяцца з арыгіналу, а я ж ні японскай, ні кітайскай ня ведаю. Сапраўдны пераклад — вялікая адказнасьць. А я стараўся захаваць думку і вобраз”. Таму і назваў “пазыкі”.
Скобла: “Ду Фу жыў 1 300 гадоў таму ў старажытным Кітаі. Басё — 500 гадоў таму ў сярэднявечнай Японіі. І па часе далёка, і ў геаграфічным вымярэньні. Чаму вы вырашылі перакладаць падвойна аддаленых ад Беларусі і ад ХХІ стагодзьдзя паэтаў?”
Барадулін: “У мяне захавалася анталёгія японскай паэзіі 1956 году, калісьці выпадкова купіў — пераклады Гітовіча на расейскую. Паэзія Ўсходу ратавала мяне ад афіцыёзнага вершаваньня, яна была для мяне як глыток сьвежага паветра. Гэта вечная паэзія. А я імкнуўся да вечнай паэзіі ўсё жыцьцё. Хацеў выдаць свае пазыкі асобным разьдзелам у пятым томе Збору твораў. Але пяты том мне “абрэзалі”, ён увогуле ня выйшаў. А кніга “Гуканьне паэзіі Ўсходу” пабачыла сьвет дзякуючы найперш ксяндзу-магістру Ўладзіславу Завальнюку і Але Сакалоўскай — пры падтрымцы сьвятога касьцёлу. Я цяпер думаю — гэта ж грэба было, каб мяне, народжанага ў праваслаўнай сям’і, у 1935 годзе ксьціў ксёндз… Думаю, невыпадкова я атрымаў і багаславеньне Папы Рымскага Яна Паўла ІІ. Цікава было чуць з вуснаў Папы выдатную беларускую мову.
А паэзія ўсходняя і паэзія эўрапейская толькі на першы погляд далёкія адна ад другой. Яны, хоць і маюць свой калярыт, у многім падобныя. Цікавая дэталь. Быў такі беларускі паэт Сымон Блатун, таленавіты, ён рана памёр. У яго быў верш, дзе ён параўноўваў вясёлку з абручом. І раптам я знайшоў той самы вобраз у кітайскага паэта. Так што паэты ўсіх кантынэнтаў бачаць па-свойму, але падобна”.
Скобла: “Паэты Ўсходу карысталіся пераважна кароткімі формамі — хоку (трохрадкоўі) і танку (пяцірадкоўі). Як вам удалося ўтрымаць сваю фантазію ў гэткіх надзвычай ляканічных формах?”
Барадулін: “Стараўся, як мог. Я яшчэ й таму вызначыў жанр як пазыкі, каб на выпадак чаго мець пэўныя скідкі ад патрабавальнага чытача. А ўвогуле я пры перакладах імкнуся, каб верш натуральна загучаў па-беларуску. Так, як быццам гэта па-беларуску напісана. Атрымаўся “беларускі ўсход” — я ж родам з паўночнага ўсходу Беларусі, выходзіць —таксама паэт усходні”
Скобла: “Сёньня і беларускія паэты спрабуюць пісаць у форме хоку і танку. Ці лічыце вы плённым гэты шлях?”
Барадулін: “Хай пішуць. Як у нас на Ўшаччыне гаварылі: “Вольнаму — воля, шалёнаму — поле, спасённаму — рай”. Разумееце, дужа адказна называць свае трохрадкоўі “хоку”. У нас часам у “хокутворчасьці” даходзіць да абсурду: “Я сяджу за сталом, п’ю каву, па столі паўзе муха, а ў мяне добры настрой”. Вось такія хоку
атрымліваюцца. Галоўнае, каб не дайсьці да парадыйнасьці. Ды хай спрабуюць, можа, у некага ўдасца. Але я лічу, што калі працаваць у форме хоку, то трэба старацца хоць трошкі вывучыць японскую мову. Там жа кожны гук на сваім месцы. А так атрымліваецца: бачыць вока — ды далёка хоку”.Скобла: “Ex oriente lux (сьвятло з Усходу) — ёсьць гэткае лацінскае мудраслоўе. А чым для вас прыцягальны Ўсход апрача паэзіі?”
Барадулін: “Усход для мяне прыцягальны сваёй паэзіяй і Бібліяй. Таму што Біблія таксама ж з Усходу. Калі чытаеш Біблію і ўсходнюю паэзію, адчуваеш першароднасьць сьвету, маладзееш пачуцьцямі. Увогуле, паэзія вяртае нас да першароднасьці, ня зьнішчанай прагрэсам і цывілізацыяй. А праз паэзію, праз Біблію нацыя вернецца да самой сябе”.
З УСХОДНЯЙ ПАЭЗІІ. ПАЗЫКІ РЫГОРА БАРАДУЛІНА
ВАН ВЭЙ (701—761)
АЛЬТАНКА ЛЯ ВОЗЕРА
Я рады госьця сустрэць, Туман разаслаць дываном. На плыткім прыплыў чаўне Да мяне, як з забытых вякоў. I вось на тэрасе зь ім Мы гутарым за віном. А лотасы расьцьвілі З усіх чатырох бакоў.
ЖАРТАМА ПІШУ ПРА ГОРНУЮ СКАЛУ
Прыбегшы здалёк, Ручаёк скалу цішыні зварухне. Чаму так свой смутак Хачу я ўтапіць у віне? Ды ведае вецер, Што значыць настрой для паэта, Пяшчотай апалай лістоты Ахінае ўпотай мяне.
ЖЫЦЬЦЁ Ў ГАРАХ
Весьнічкі зачыняю, Стрымліваючы дрыготку. Наўкол грувасьцяцца горы. Закот дазалочвае лісьце. Дрэвы поруч са мной Прытулілі птушак чародку. А людзі наведаць забыліся — Не так, як было калісьці! Бамбук як быццам прыпудраны, Яго атачылі травы, I лотас убор губляе — Красавацца ня мае намеру. Міргае вогнішча змроку Налева ад пераправы: Там зборшчык рачных арэхаў Вярнуўся й гатуе вячэру.
ЛІ БО (701—762)
БАЎЛЮ НОЧ ЗЬ СЯБРАМ
Забудзем сум, вітаючы развагу, — Сто чарак не спатоляць нашу смагу. А ноч бяседай поўная, як вока, Пры гэткай поўні ходзіць сон далёка, Пакуль ня здасца нам з апошняй кропляй Зямля — пасьцеляй, неба — коўдрай цёплай.
АПЯВАЮ ГРАНАТАВАЕ ДРЭВА, ШТО РАСЬЦЕ ПАД УСХОДНІМ ВАКНОМ МАЁЙ СУСЕДКІ
У суседкі маёй пад усходнім вакном, Бач, гранаты гараць незагойным агнём. У зялёнай вадзе адаб''ецца карал, Ды з гранатам ягоны ня зроўніцца шал. Да галінаў духмяных, да п’яных пацех I чароўныя птушкі лятуць на начлег. Як хацеў бы я стаць хоць галінкай адной, Каб даткнуцца да шатаў суседкі маёй. I зачынены дзьверы. Запята вакно. I надзеі няма. А гляджу ўсё адно.
ДУ ФУ (712—770)
ЗАПІСАЎ СВАЕ ДУМКІ ПАДЧАС ВАНДРАВАНЬНЯ ЎНОЧЫ
Калі ж бы літаратура Хоць трохі мне стала падмогай. Вызваліла б ад службы — Вечнай пагоні за хлебам. Сёння ж маё становішча Падобна сваёй трывогай Да чайкі, якая мітаецца Спаміж зямлёю і небам.
ОНО-НО КОМАЦІ (ІХ ст.)
ГЛЯДЖУ НА ВІШНЁВЫ ЦЬВЕТ У ЧАСІНУ ДОЎГІХ ДАЖДЖОЎ
Распусьціўся дарэмна I счэзнуў вішнёвы цьвет,— О, век мой нядоўгі! А ўсё ж Ня зводжу павек, гляджу Позіркам доўгім, як дождж.
* * * Самоты жыцьцю дадае спадман. Што нам, сьмяротным, чакаць ад долі? Што застаецца? Блакітны туман Над прысакам неачахлым у полі.
САЙГЁ (1118—1190)
СМУГА НА МАРСКІМ УЗЬБЯРЭЖЖЫ
На беразе мора, Дзе саляварні курэюць, Далеч стала для цемры сховам, Быццам счубіліся Дым з туманом вясновым.
САЛАЎІ ПАД ДАЖДЖОМ
Плачуць бяз просыху Пад вясновым дажджом Салаўі, абсеўшы галіны. Крапліны ў бамбукавым гушчары. Магчыма, сьлязіны?
ЛІТПРАЦЭС
ПАВАЛ КАСЬЦЮКЕВІЧ: “У БЕЛАРУСІ Я ПІШУ ПРА ІЗРАІЛЬ, А Ў ІЗРАІЛІ ПРА БЕЛАРУСЬ”
“Кіроўца аўтобуса, які хацеў стаць Богам”. Кнігу пад такім назовам, якая днямі зьявілася ў недзяржаўным выдавецтве “Логвінаў”, прэзэнтавала першага лютага амбасада Ізраілю ў Беларусі. Гэта першы пераклад сучаснай ізраільскай прозы зь іўрыту на беларускую. Зь перакладчыкам Паўлам Касьцюкевічам на прэзэнтацыі сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Касьцюкевіч, дазвольце пачаць нашую гаворку з пытаньня пра аўтара перакладзенай вамі кнігі. У анатацыі да менскага выданьня “Кіроўцы аўтобуса, які хацеў стаць Богам” напісана, што Этгар Керэт — адзін з самых чытэльных сёньня ў сьвеце ізраільскіх пісьменьнікаў, і што ягоны бацька паходзіць з Баранавічаў. А што яшчэ цікавае для беларускіх чытачоў вы можаце сказаць пра гэтага, амаль зусім невядомага ім пісьменьніка?”
Павал Касьцюкевіч: “Я магу сказаць, што гэта прадстаўнік новай хвалі ўсёй сусьветнай літаратуры, і яго
часта называюць белым клоўнам сусьветнай літаратуры. Яшчэ ён здымае фільмы. Як і ўсе сучасныя пісьменьнікі, апошнім часам ён падаўся здымаць фільмы, і я спадзяюся, што мы неўзабаве ўбачым некаторыя зь іх”.Аксак: “Але нарадзіўся ён у Ізраілі, так?”
Касьцюкевіч: “Так, але ягоны бацька нарадзіўся ў Баранавічах і вольна чытае па-беларуску, па-польску і па-расейску. Я спадзяюся, што бацька зможа ацаніць узровень майго перакладу”.
Аксак: “А ці прыяжджаў ён сюды?”
Касьцюкевіч: “Не, пакуль што. Ведаеце, у Ізраілі такая праблема, што людзі, якія нарадзіліся ў нас у Беларусі, кажуць, што нарадзіліся або ў Польшчы, або ў Расеі. Гэта неяк размыта там і шмат, у якіх даведніках пішацца, што ён нарадзіўся ў Польшчы або ў Расеі, хаця мне дакладна вядома, што бацька Этгара Керэта нарадзіўся ў Баранавічах”.
Аксак: “У сваёй прадмове да кнігі вы пішаце пра сваё знаёмства з Керэтам і ягоную рэакцыю на вашае паведамленьне, што пераклалі ягоныя творы і ляціце іх выдаваць: “Ваў, няўжо, вельмі прыемна, а што за краіна?” Што вы яму сказалі пра Беларусь?
Касьцюкевіч: “Я думаю, што чытачам трэба набыць кніжку і, спадзяюся, ім будзе цікава, што там напісана, што я ўмясьціў у расповед чалавеку зь іншай культуры, запіхнуў, можна так сказаць, пра тое, што такое Беларусь. Беларусь, вядома, з майго асабістага гледзішча”.
Аксак: “Ваш пераклад Этгара Керэта — першая кніга сучаснага ізральскага пісьменьніка па-беларуску. Але, выглядае, што і вы — першы сучасны беларускі перакладчык зь іўрыту? Як вам, карэннаму мянчуку, далося авалодваньне мовай, якую ня так і даўно перавынайшаў для габрэяў яшчэ адзін наш слынны зямляк Элізэр Бэн-Егуда, які нарадзіўся і вырас за трыццаць кілямэтраў ад Полацку?”
Касьцюкевіч: “Я магу сказаць, што іўрыт — не такая складаная мова, таму што, прынамсі, у сынтаксысе, то бок пабудове сказу, вельмі шмат чаго ўзята з эўрапейскіх моваў, у тым ліку зь беларускай пры пасяродку ідышу. І таму ў прынцыпе яна даволі лёгкая. Трэба вывучыць проста лексыку, усё астатняе прыходзіць. Яе значна лягчэй вывучаць за ангельскую”.
Аксак: “Колькі часу вы патрацілі на авалоданьне іўрытам да такой ступені, каб рабіць зь яе літаратурныя пераклады?”
Касьцюкевіч: “Гэта доўгі працэс. Я не магу сказаць, што я сядзеў з падручнікамі, гэта — частка майго жыцьця. Першыя словы, якія я вывучыў на іўрыце, гэта: туды-сюды, давай, праца і гэтак далей. Вывучаеш зь цягам часу, пачынаеш жыць у гэтай мове. Трэба жыць у Ізраілі, каб вывучыць добра іўрыт. Вось і ўсё”.
Аксак: “Чытачы “Нашай Нівы” ведаюць вас ня толькі як перакладчыка, але і як аўтара цікавых апавяданьняў? Што і на якой мове пішацца нашаніўцу Паўлу Касьцюкевічу ў Ізраілі?”
Касьцюкевіч: “Пасьля прыезду зь Беларусі пішацца пра Беларусь, а ў Беларусі пішацца пра Ізраіль. Вось такі парадокс заўсёды. Відаць, у чалавека моцнае пачуцьцё настальгіі, і таму неяк хочацца пісаць пра тое, чаго ў цябе цяпер няма, пра тое, што ты не трымаеш у руках. А пішу шмат на якіх мовах. Я працую ў рэклямным бізнэсе і пішу на іўрыце і па-расейску. Такая праца. Канечне, для душы пішу па-беларуску, тут няма ніякіх сумненьняў”.
Аксак: “Я і мела на ўвазе — для душы. А ці зьбіраецесе вы выдаваць сваю кніжку па-беларуску тут і на іўрыце там?”
Касьцюкевіч: “Пакуль што я ня думаў пра гэта, мяне больш цікавяць пераклады. Я такі фанатычны перакладчык. Мне што падабаецца, я тое і перакладаю, а пераклад бярэ шмат часу і таму яго ў мяне пакуль хапае толькі на пераклады. Акрамя іўрыту я перакладаю яшчэ з амэрыканскага варыянту ангельскае мовы. Пераклаў на беларускую адзін з раманаў Курта Вонэгута і дбаю пакуль пра яго выданьне”.
Аксак: “А каго зь ізраільскіх пісьменьнікаў вы яшчэ перакладаеце на беларускую?”
Касьцюкевіч: “Калі чытачы “Нашай Нівы” уважліва чыталі адно з маіх апавяданьняў, то я там ледзь не пабіў пісьменьніка Ўзі Вайля, зь якім сустракаўся наконт перакладу. І я спадзяюся, што другая кніжка ізраільскага пісьменьніка, якая выйдзе ў Беларусі, гэта будзе кніжка Ўзі Вайля. Я спадзяюся, што ў нас зь ім атрымаецца гэты супольны праект”.
Аксак: “Зноў з дапамогай ізраільскай амбасады ў Менску?”
Касьцюкевіч: “З дапамогай ізраільскай амбасады ў Менску і з Боскай дапамогай”.
Аксак: “Як на вашую думку, ці быў сярод прысутных на сёньняшняй прэзэнтацыі хоць адзін чалавек, які чытае і разумее на іўрыце, апрача, вядома, спадара амбасадара?”
Касьцюкевіч: “Ня ведаю. Я перакладаў на беларускую, і мяне больш хвалявала, ці разумеюць тут па-беларуску. І я спадзяюся, што разумеюць”.
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА
РАМАН ПРА БЕЛАРУСКУЮ ТВОРЧУЮ ІНТЭЛІГЕНЦЫЮ
Кляўс Ман. Мэфіста. Раман аб адной кар’еры. Выдавец Зьміцер Колас. Сэрыя “Літаратурная скарбонка”. 392 стар.
Зміцер Колас, выдавец і перакладчык, распачаў удалую кніжную сэрыю “Літаратурная скарбонка” — для тых, хто хоча чытаць сусьветную клясыку на сваёй мове.
На маім асобніку кнігі Кляўса Мана рукой перакладчыка пазначана: “пра нашу творчую інтэлігенцыю”. Васіль Сёмуха мае рацыю — кніга гэтая цяпер больш актуальная для нас, чым для немцаў. Супрацоўнічаць ці не супрацоўнічаць з уладай? Выглядае, што гэтае, ці не галоўнае пытаньне эўрапейскай інтэлігенцыі ХХ стагодзьдзя, сёньня цікавіць адно беларусаў.
На думку Кляўса Мана, таленавітага сына куды больш вядомага Томаса Мана, прыстасавальніцтва і ідэйны канфармізм непазьбежна абарочваюцца стратай таленту. Менавіта пра гэта адзін з самых вядомых яго раманаў, напісаны ў злавесным 1936-м. “Мэфіста: гісторыя адной кар’еры” — апавядае пра жыцьцё Гендрыка Гёфгена, пасьпяховага актора, рэжысэра і інтэнданта сталічнага тэатру. Гёфген здраджвае ўласнаму таленту дзеля кар’еры, статусу і грошай. Дарогаю кампрамісаў са сваім сумленьнем ён прыходзіць да саўдзелу ў злачынствах фашысцкага рэжыму і становіцца творчым банкрутам.
“Ён быў растурзаны і ўзбуджаны. Моцныя аплядысмэнты не заглушалі думкі пра тое, што ён банкрут, што ён не адбыўся, зь яго нічога ня выйшла. Добра і важна, што прыхільнасьць таўстуна, за якую ён так дрыжэў, зноў заваяваная. Але нават і гэты значны і важны вынік вечара ня мог суцешыць і адцягнуць яго ад думак пра фіяска. Яго высокія запатрабаваньні — лепшы бок яго славалюбства — не задаволеныя. “У мяне не атрымаўся Гамлет, — думаў ён скрушліва. — Газэты пачнуць запэўніваць, быццам бы я да мозгу касьцей дацкі прынц. Але гэта мана. Я быў фальшывы, я быў кепскі — на такую самакрытыку мяне яшчэ стачыць. Калі я ўспамінаю той пусты голас, якім я дэклямаваў “быць альбо ня быць…”, — усё ўва мне сьцінаецца…”
Ні ў 1949-м, калі выдаўцы, адмовіліся друкаваць раман, і аўтар скончыў жыцьцё самагубствам; ні ў 1969-м, калі твор быў забаронены да распаўсюду на тэрыторыі ФРГ, як абразьлівы для памяці вялікага актора, які быў
прататыпам галоўнага героя; ні ў 1981-м, калі вугорскі рэжысэр Іштван Сабо зьняў свой бліскучы фільм “Мэфіста”, нікому і ў галаву б не прыйшло ўспрыняць вобраз прыслугача рэжыму як станоўчы. А сёньня манаўскі Гёфген — герой школьных сачыненьняў на тэму “мой любімы пэрсанаж”. Дык што здарылася? Што зьмянілася ў сьвядомасьці сучасьніка? Няўжо мы сталі цаніць прафэсіяналізм вышэй за маральныя якасьці? Ці ўсё-ткі гісторыя навучыла, што любая ўлада заўсёды будзе прыкупляць лепшых, творчых, яркіх… Ня толькі, каб павышаць свой аўтарытэт за кошт творцаў, але і каб дзяліць іх, а значыць — уладарыць… Ці нам прыдаўся горкі досьвед мінулага, адбіты ў падвоенай трагедыі аўтара і літаратурнага прататыпу, якія ў рэальным жыцьці стаялі на супрацьлеглых пазыцыях, а памерлі аднолькава — ад перадазоўкі снатворнага?
Раман Мана — хутчэй пераствораны, чым перакладзены Сёмухам, — гэта ня столькі раман-біяграфія, колькі раман-роздум. Развага над фатумным лёсам творчай інтэлігенцыі. Яго варта прачытаць з-за многіх прычынаў. З-за беларускай мовы, настолькі сакавітай, што цяжка ўпэўніць сябе, што дзеяньне адбываецца ў Нямеччыне. (Віват перакладчыку!) З-за тагога рэдкага псыхалягізму, які, па-сутнасьці, зьнік зь сёньняшняй літаратуры. Псыхалягізму, які выдае ў Мане апантанага фрэйдыста. З-за асоб, цені якіх так ці інакш адбіліся ў “Мэфіста”. Самога Кляўса Мана, маральна рэабілітаванага толькі ў наш паліткарэктны час, калі нікому няма справы ні да жыдоўскіх каранёў, ні да гомасэксуалізму. Густафа Грундгенса, нямецкай тэатральнай легенды, якога Барыс Пастэрнак называў “божественным”, а Ман — вартым жалю. З-за другой нямецкай легенды — Готфрыда Бэна, чый вобраз мы таксама знойдзем у гэтым незвычайным рамане пад іменем Пэльца. І калі для Мана дыскусія на тэму — быць ці ня быць, служыць ці не служыць, скончылася ў 1949-м, то яго героі прадаўжалі палемізаваць зь ім да канца ўласнага жыцьця, шукаючы апраўданьня ўжо перад мёртвым аўтарам.
Так, незадоўга да сьмерці больш чым пасьпяховы Готфрыд Бэн у аўтабіяграфічным творы “Двайное жыцьцё” вяртаецца да ліста Кляўса Мана, адасланага яму чвэрць стагодзьдзя таму.
“Сёньня высьвятляецца адна амаль непазьбежная заканамернасьць: занадта моцная схільнасьць да ірацыяналізму вядзе да палітычнай рэакцыйнасьці, калі ня быць проста па-д’ябальску асьцярожным.Спачатку шырокі жэст супраць “цывілізацыі” — жэст, наколькі я разумею, прыцягальны для людзей духоўных; пасьля незаўважна апраўдваецца культ сілы, а пасьля ўжо недалёка і да Адольфа Гітлера. Ці не адбылося так, як сказаў днямі адзін пісьменьнік: “Проста Бэні так раззлаваўся на спадара НН, што зрабіўся нацыстам.” Я цудоўна разумею, што ёсьць тысяча прычынаў злавацца на спадара НН, але ж ні да такой ступені, каб здраджваць духоўнасьці наогул. Ні НН, ні ММ не змаглі б мяне завесьці так далёка. Наадварот, тады, як ЛЛ сёньня шукае шляхі і сродкі, каб падстрыгчыся троху пад фашыста, — і можа “нацыя” заўтра ў яго зойме месца, якое ўчора займала “клясавая сьвядомасьць” — я разумею цяпер як ніколі ясна і дакладна, дзе маё месца”.
Гэты ліст зусім маладога — дваццацісямігадовага — Кляўса Мана падымае архіважныя пытаньні, ускрываючы крыніцы, лёгіку і мэханізм рэнегацтва. Менавіта гэтыя пытаньні і лягуць пазьней у ідэйную аснову “Мэфіста”, рамана, які варта разглядаць ня толькі як мастацкі твор. Перадусім, “гісторыя адной кар’еры” — гэта інтрадукцыя да сапраўднай трагедыі, як заўсёды дасканала напісанай самім жыцьцём.
