Чытаем або чуем: „Натоўп ад стэлы рушыў у бок палацу Незалежнасьці“. Ці правільна ўжытае слова? Што такое натоўп?
Сьцісла:
- У слоўніку два значэньні слова натоўп: 1) ‘Вялікае, звычайна хаатычнае, зборышча’. 2) ‘Звычайныя людзі ў процілегласьць героям’. Абодва крыўдныя.
- Расейскае слова „толпа“ любіць БТ: „Беснующаяся толпа“.
- А беларускае слова грамадá — і пра вялікую групу людзей, і пра супольнасьць жыхароў або вернікаў.
- Усе ведаюць Купалава: а хто там ідзе / У агромністай такой грамадзе? — Беларусы. Грамадá — сьвядомы народ, суб'ект гісторыі.
- Іншыя сынонімы — гурт, купа, гурма, сьціжма — не пасуюць велічнаму беларускаму рушэньню.
- Праверыць, якое слова пасуе, можна зваротам. „Шаноўны натоўп!“ — немагчыма сказаць.
- Натуральныя звароты — Шаноўная грамадá! Дарагія людзі! Беларускі народзе!
Натоўп? Ён як зьяўляецца, так і рассыпаецца
Натоўп ад натоўпіцца (калі некуды набіваецца мноства людзей). Расейскае слова „толпа“ этымалягічна таго ж кораня.
Натоўп, як правіла, зьяўляецца і рассыпаецца выпадкова:
Натоўп пасажыраў рассыпаўся ў розных кірунках — да аўтобуса, у памяшканьне вакзалу, на стаянку таксі, у багажню. (В. Быкаў)
Вялікі тлумачальны слоўнік апісвае толькі два значэньні слова натоўп:
1) ‘Вялікае, звычайна хаатычнае, зборышча людзей’. 2) ‘Звычайныя людзі ў процілегласьць героям, у адрозьненьне ад выдатных асобаў’.
Ніводнае не пасуе ўдзельнікам беларускіх пратэстаў. А другое нават абражае.
Затое БТ штодня ўжывае расейскі адпаведнік гэтага слова — „толпа“. З такімі прыметнікамі і ў такім кантэксьце:
Беснующаяся толпа
Агрессивная толпа
Кто и зачем заставляет толпу плясать под свою дудку?
Невыпадкова. Нехарошае слова ахлякратыя, якім апісваюць прымітыўны папулізм і бясчынства, акурат і азначае ‘ўладу натоўпу’, ὄχλος па-старажытнагрэцку. Дэмакратыя ж — улада народу, прычым сьвядомага сваіх правоў і адказнасьці.
Песьні накшталт „Адзіноты ў натоўпе“ (Вульляна Паўловіч і гурт Atesta) падказваюць эмацыйна-вобразны кантэкст слова: натоўп не яднае, а разьядноўвае.
Блізкі значэньнем сынонім да слова натоўп — тлум. І гэтае слова мае ня надта пазытыўныя пачатныя значэньні: ‘адурэньне, замарачэньне’; ‘гоман, сумятня’ — адсюль выраз затлуміць мазгі. У трэцім значэньні — ‘шумлівы натоўп людзей’. Слова таксама не пасуе велічным беларускім падзеям нашага часу.
Хай пазнáюць усе грамадý!
Грамадá — слова мнагазначнае. У большасьці славянскіх моваў яно цяпер азначае найперш супольнасьць, сход. У паўднёваславянскіх мовах і ў расейскай слова „громада“ пераважна захавала архаічнае значэньне, яно пра нешта вялікае — гару, каменьне, кучу, адсюль расейскі прыметнік громадный.
Грамадой па-беларуску правільна называць і вялікую групу людзей, і канкрэтную супольнасьць сельскіх жыхароў або вернікаў. Так і спрадвеку было ў нашай мове, няма патрэбы браць з расейскай „абшчыну“. У самой расейскай „община“ -- царкоўнаславянізм (як і ўсё гняздо — „общий“, „общество“, падобных словаў у беларускай мове няма). На жаль, гэтай „абшчынай“ поўныя школьныя падручнікі гісторыі БССРаўскай традыцыі, у якіх даўно пара мяняць тэрміналёгію.
Але слова грамадá ўсё адно чуў кожны сучасны беларус з школьнай адукацыяй — прычым не ў бытавым значэньні натоўпу, а ва ўзьнёслым кантэксьце — народу:
А хто там ідзе, а хто там ідзе
У агромністай такой грамадзе?
— Беларусы.
Праграмны верш Янкі Купалы, напісаны ў 1905–1907-м, сьцьвердзіў волю беларускага народу да вяртаньня сабе гістарычнай і палітычнай суб’ектнасьці.
У Купалы ў грамаду зьбіраецца, усьвядоміўшы сваю праўду, народ. Цікава, як перакладалі беларускую грамадý на розныя мовы.
А хто там іде, а хто там іде,
Яка то громада велика гуде?
(пераклад Максіма Рыльскага)
Слова захаваў Казімеж Анджэй Яворскі:
A kto tam idzie przez lasy i bagno,
kto idzie taką ogromną gromadą?
У перакладзе Максіма Горкага грамада заменена банальнай толпой:
А кто там идет по болотам и лесам
Огромной такою толпой?
Але гэта не недагляд Горкага: адэкватна перакласьці Купалаву грамаду на расейскую складана. Ян Станкевіч у сваім фундамэнтальным слоўніку дае адпаведнікі грамадзе ў чатырох значэньнях: ‘толпа; община; мир (сельская община); общество'. Але відавочна: у вершы — не „толпа“, не выпадковая чарга па матэрыяльныя даброты. І цягам больш як стагодзьдзя менавіта значэньне народу, грамадзтва стала асноўным для грамады. Яшчэ адзін мэтафарычны верш Купалы:
Няхай прыйдзе канец
на сівец, на званец,—
Хай пазнаюць усе грамаду!
(Касцам. 1908; сівец і званец — малапажыўная трава)
У Купалавай паэзіі гэта пасьлядоўна высокае слова: аглядаю сьвятую дубоў грамаду; зорак грамада...
У Бярынды (1627) сойм тлумачыцца як ‘грамадá людзей’. Значыць, вякамі грамада — суб’ект дэмакратыі:
Паноў паслоў абралі з таго кола альбо грамады сваея (1597, пра Берасьцейскі сабор)
Значэньне грамады як супольнасьці, а не дэструктыўнага тлуму, бачым і ў клясычнай „Нашай ніве“:
Дэпутат падышоў да грамады выбаршчыкоў и, узлезшы на бочку, зирнуў на их мутным вокам (актуальная цытата з 1908 году)
Там жа — сялянская грамада, валасная грамада, збройныя грамады.
Першай нацыянальнай палітычнай партыяй у нас была Беларуская рэвалюцыйная грамада (1902). Пазьней — Беларуская сялянска-работніцкая грамада на чале з Браніславам Тарашкевічам у Заходняй Беларусі. Ёсьць і сучасныя супольнасьці — Беларуская каталіцкая грамада, партыя Народная грамада. Грамада — аднадумцы, людзі, паяднаныя каштоўнасьцямі.
Аднакаранёвыя словы — грамадзтва, грамадзянін, грамадзянка. Яны пра адказных за сваю грамаду, супольнасьць, краіну і народ.
Гурт, купа, гурма, сьціжма
Ёсьць яшчэ сынонімы для збору людзей. Яны адрозьніваюцца значэньнем, напрыклад колькасным.
Гурт — гэта пра групу людзей, меншую за грамаду (а таксама пра чараду ці статак). Слова за апошнія сорак гадоў нечакана набыло новае значэньне — музычны ансамбль, група. І добра.
Кýпа — калі пра людзей, то блізкая значэньнем да гурту. Запамінаецца дзякуючы прымаўцы Калі робіш у кýпе, не баліць у пýпе.
Гурмá — гэтаксама азначае ‘група, гурт’.
Сьцíжма — пра вялікае мноства: і людзей, і, напрыклад, камароў. Слоўнік лічыць слова размоўным. Але калі яно пра людзей, то на вачах аднаго пакаленьня слова перайшло ў нэўтральны і нават паэтычны стыль — дзякуючы перакладу „Песьні пра зубра“ Міколы Гусоўскага, які крэатыўна зрабіў з лацінскай Язэп Семяжон:
Неяк у Рыме пры сьціжме людзей незьлічонай
Сьведкам відовішча быў я — бою быкоў на арэне.
Але наўрад ці тыя гледачы карыды былі паяднаныя высокай ідэяй.
Шаноўная грамадá!
Даволі проста праверыць, якое слова пасуе да збору сьвядомых людзей, а якое не пасуе, — зьвярнуўшыся да іх.
„Шаноўны натоўп!“ — немагчыма так сказаць ні ў якім разе.
Выдатныя і натуральныя звароты —
Шаноўная грамадá!
Дарагія людзі!
І ўрэшце —
Беларускі народзе!
