У выдавецтве «Кнігазбор» выйшла новая кніга Вінцэся Мудрова «Восень у Вільні». Кніга выдадзеная ў якасьці ўзнагароды аўтару за трэцяе месца ў конкурсе Літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройця ў 2018 годзе.
Зборнік складаюць 10 апавяданьняў рознай тэматыкі, сярод якіх вылучаецца навэля «Восень у Вільні».
У гэтым творы прыхільнікі прозы Вінцэся Мудрова ня знойдуць звыклае гіроніі і пацьвельваньня аўтара са сваіх герояў. Многія пэрсанажы аповеду — людзі зь вядомымі ў даваеннай Вільні прозьвішчамі, лёсы якіх крута перамельваюцца рэальнымі падзеямі 1939 году.
Аповед вядзецца ад першай асобы, якою аўтар абраў хлопчыка-падлетка са спаконвечнае беларускае сям’і. На ягоных вачах за некалькі месяцаў гіне віленская беларуская эліта і дашчэнту бурыцца звыклы парадак рэчаў і лад жыцьця.
Пачалася Другая ўсясьветная вайна.
Спачатку ў родны горад пад націскам прыходзіць разьбітае немцамі польскае войска.
Я прачынаюся ў апраметнай цемры і наструньваю слых. Пад вокнамі, скаланаючы паветра пошчакам конскіх капытоў, едзе брычка, а праз хвіліну па бруку цяжка грукоча хурманка. Неўзабаве хурманка спыняецца і хтосьці сіпата гукае:
— Н-но, кур-рва!
Міма нас каторы дзень запар возяць параненых жаўнераў.
У пакоі холадна. На дыбачках, пацепваючыся ўсім целам, падбягаю да акна, адсоўваю старую коўдру, якую бацька называе мудрагелістым словам «сьвятломаскіроўка».
Пад узьдзеяньнем убачанага і пачутага ў дзіцячай галаве пачынаюць зьяўляцца зусім не дзіцячыя пытаньні.
«Няўжо сюды прыйдуць немцы?» — з гэтай думкай углядаюся ў рачное прадоньне. І на якую халеру сюды пруцца? Чаму ім не сядзіцца ў сваёй Нямеччыне? І што зьменіцца пасьля іх прыходу? А што тут можа зьмяніцца? Гэтак жа будзе плыць па Віленцы сухая лістота, гэтак жа будзе шумець пад ветрам Бэрнардынскі сад, і Гедымінаву вежу гэтак жа, як зараз, будзе ахутваць прывідная смуга. Зрэшты, сёе-тое зьменіцца. На вежы залунае сьцяг са свастыкай, на тумбе перад нашым домам зьявяцца нямецкія плякаты, а на рагу Дамініканскай і Ўнівэрсытэцкай будзе тарахцець не дзьвюхвежавая танкетка, а грымець вялізны танк з 50-мілімэтровай гарматай. Мая маці баіцца немцаў і штовечар, перад тым як класьціся спаць, жагнаецца і шапоча: «Божухна, каб яны спрахлі!» А вось дзядзька Янка, да якога іду, той немцам нібыта і рады. Таго дня, як швабы напалі на Гдыню, прыбег да нас, узрушана хадзіў вакол стала, паліў цыгарэту за цыгарэтай і казаў, што беларусам трэба адразу ж выявіць ініцыятыву і дамагчыся ад немцаў адчыненьня нацыянальнага ўнівэрсытэту. А яшчэ казаў, што, магчыма, удасца стварыць беларускую аўтаномію ці нават незалежную Заходнебеларускую рэспубліку. Я потым спытваў бацьку, што такое аўтаномія, але той адмахнуўся і наказаў, каб я ня лез у дарослыя размовы.
А вось дзядзька Янка ўсяляк падахвочвае хлапца да сур’ёзных размоваў і справаў, падсоўваючы беларускія кніжкі.
— На, пачытай. Тарас Гушча... ён жа Якуб Колас. Прадаўся, на жаль, бальшавікам.
«У глыбі Палесься», — бягуць па вокладцы няроўныя літары. З насьцярожлівай павольнасьцю пхаю кніжку пад кашулю. Маці ня любіць беларускіх кніг. Кажа, што празь іх нашай сям’і няма жыцьця, бо яны ў Менску надрукаваныя, а там сядзяць камуністы. Так што кніжку і чытаць ня буду, прыхаваю дзе-небудзь, а потым вярну ўладальніку.
Сябрук зьдзекліва ставіцца да беларускіх кніжак нашага героя, але той раптам, мо ўпершыню, пачынае адкрыта адстойваць свой гонар.
— А вам кніжкі саветы прысылаюць?
— Разуй буркалы. Бачыш, на вокладцы напісана: «Віленскае выдавецтва Клецкіна».
Рыдз мыліць вуснамі, спрабуючы прачытаць надпіс, і вяртае кнігу.
— Чакаеце, калі сюды бальшавікі прыйдуць?
Мяне як халадзёнкай аблівае. Мой бацька і дзядзька Янка ніколі не казалі, што чакаюць бальшавікоў. Дзядзька Янка наагул іх ненавідзіць. Удыхнуўшы паветра, б’ю Рыдза кніжкай па галаве і, адчыніўшы дзьверы, бягу па лесьвіцы, пераскокваючы праз тры прыступкі.
Нечаканыя госьці самі зьяўляюцца ў Вільні.
Хтосьці нецярпліва і ўпарта стукае ў дзьверы.
— Паліцыя, — шапоча маці.
— Адчыніце! Свае! — гучыць за дзьвярыма знаёмы голас.
— Здарылася што? — у голасе бацькавым гучыць трывога.
— Здарылася, браток, — дзядзька Янка ўвальваецца ў хату, плюхаецца на крэсла, зморана пераводзіць дых. — Саветы ідуць.
— Як ідуць? Куды? — маці спалохана жагнаецца.
— Куды-куды... да нас, вядома, — дзядзька Янка сёрбае гарбаты з матчынага кубка. — Раніцою перадалі: «Савецкі ўрад даў загад Чырвонай арміі перайсьці мяжу ды ўзяць пад ахову жыцьцё і маёмасьць насельніцтва Заходняй Беларусі».
— А можа, да нас ня дойдуць? — маці дрыжачымі рукамі падлівае зь імбрыка гарбаты, і тая праліваецца на абрус.
Як жа... ня дойдуць. Ад Радашкавічаў да Вільні рукой дастаць. Так што сустракайце дарагіх гасьцей".
Няпрошаныя госьці вельмі хутка ўтвараюць у горадзе атмасфэру страху, рэпрэсіяў, голаду і холаду. Зьнікаюць хлеб і дровы, людзі і чалавечнасьць.
«На тумбе чырванее вялікі плякат са Сталінам, які паказвае рукой на дом цёткі Юстыны.
— А я ня ведала, што пан Сталін такі высокі, — уражана лапоча па-моднаму апраненая цётка. Яна штодня прыходзіць чытаць сьвежыя газэты.
— Ды які там высокі. Ён маленькі да рабаціністы, — папраўляе на галаве капялюш укормлены бамбіза.
— Параіў бы пану сьцішыцца, — уторкваецца ў размову мужчына ў вайсковым мундуры са сьлядамі аддзёртых пагонаў на плячах. — Пачуюць падсабачнікі — вомігам рукі скруцяць.
— А што я такога сказаў? — бамбіза мелькам азіраецца.
— У НКВД растлумачаць. Мой сусед вякнуў нешта пра Сталіна — таго ж дня апынуўся на рагу Міцкевіча і Ахвярнай, — чалавек у мундуры стрымана кашляе ў жменю.
За малым часам улада ў горадзе зноў мяняецца.
— Пачуў Пан Бог нашы малітвы! — цётчын голас дрыжыць, хрыпіць і зрываецца, а жалобная хустка зьбілася на патыліцу. — Нас Літве перадаюць!
— Якой Літве?
— Ковенскай, якой жа яшчэ.
— Усю Польшчу?!
— Ды не, адну Вільню.
Праз колькі тыдняў саветы адступаюць.
...Ноччу нас абуджае няўцямны гуд і жалезны ляскат. Мы з маці падаёмся да акна. На перакрыжаваньні, у кволым месячным сьвятле, ідуць вайсковыя шыхты, а за імі кратаецца, ляскаючы гусеніцамі, танк.
— Ці не літоўцы аб’явіліся? — шапоча маці.
Танк савецкі, і я трасу галавой.
— Людзей пахапалі, заводы скралі і ўпрочкі падаліся, — маці са стогнам кладзецца на ложак.
— А чаму саветы ноччу зьяжджаюць? — я праводжу танк неадрыўным позіркам.
— А зладзеі ўсё па цёмнаму робяць, — маці адварочваецца да сьцяны і здушана плача.
Вяртаецца са змушаных хованак бацька.
— Лабас! — кажа бацька, і я няўцямна лыпаю вачыма. — Прывітаньне па-літоўску. Прывыкай да гэтай мовы.
Хлапчук зьбянтэжаны, разгублены. Ён зноў і зноў шукае адказы на свае ўжо амаль дарослыя пытаньні.
Ну і дзіва, — я неадрыўна пазіраю на столь, — было места польскім, потым прыйшлі саветы і стала савецкім, цяпер жа, невядома адкуль, прыйшлі літоўцы... А дзе беларусы? Чаму яны не ідуць? Бацька зь дзядзькам Янкам кажуць, што беларусы — сялянская нацыя і што гарады захапілі іншыя народы. А чаму ж тады ў Лаварышках сяляне хоць і размаўляюць «па-простаму», але сябе палякамі называюць? «Прывязі ў Лаварышкі беларускага ксяндза ды адчыні беларускую школку, а тады і спытвай у тамтэйшага люду нацыянальнасьць», — сказаў аднойчы дзядзька Янка.
Горад перажывае бясконцыя мітынгі і сутычкі з новай уладай, габрэйскія пагромы і адчайныя спробы карэнных месьцічаў давесьці сваё спаконвечнае права называць Вільню роднай. Стаўшы ахвярай гэтай калатнечы, герой твора канчаткова ўсьведамляе сваю спадчынную прыналежнасьць да гэтага крывіцкага гораду.
— Кім естэсь? — бабулька падцягвае ражкі белай хусткі. Яна ўжо гамоніць па-польску.
Мне цяжка нешта сказаць, бо не магу адкрыць рота. І ўсё ж, глынуўшы цёплай крыві, шапяляю:
— Беларус.
— А дзе-етухна ты мая, — сьпеўна і зноўку «простай мовай» азываецца бабуля. — У мяне ж зяць беларус. Усё бегаў з улёткамі ды нейкіх школ дамагаўся. І ў Лукішкі патрапіў. А перад самай вайной ва Ўронкі перавялі. Так і згінуў недзе...
Навэля «Восень у Вільні» — гэта гісторыя беларускай драмы ў горадзе на Вяльлі ў 1939 годзе. І прачытаць аднайменную кнігу Вінцэся Мудрова варта ўжо хаця б дзеля аднаго гэтага твору.
