Паэт, якога праклялі сучасьнікі. 20 фактаў пра Ўладзімера Клішэвіча

12 сакавіка спаўняецца 105 гадоў адной з самых трагічных асобаў беларускага эмігранцкага Парнаса Ўладзімеру Клішэвічу.

Ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў, чалавек, які не знайшоў паразуменьня са сваімі таварышамі ў Амэрыцы, яркі, таленавіты паэт, які дзеля магчымасьці друкавацца і выдавацца дазваляў савецкай прапагандзе выкарыстоўваць сваё імя ў патрэбных ёй мэтах, наіўны і ў нейкай ступені безабаронны — Уладзімер Клішэвіч варты таго, каб пра яго самотную супярэчлівую асобу зьнялі фільм альбо паставілі спэктакль.

​1. Лічыў, што эмігранты асуджаюць сябе на выміраньне

«Той, хто адарваўся ад сваёй Радзімы, асуджае сябе на паступовае духоўнае выміраньне. У чужой краіне нашы дзеці яшчэ гавораць на роднай мове, а ўнукі падпадаюць пад поўную асыміляцыю. Які б волат творчага духу сам па сабе ні быў, але калі ён адарваны ад роднай зямлі, ад свайго народу, ён паступова вычэрпвае самога сябе і ідзе да заняпаду. Такую шматгадовую эвалюцыю я перанёс на самім сабе» (У. Клішэвіч. Сьняцца дні мне залатыя. Менск, 1973).

2. Яго раздражняў Лос-Анджэлес

«Каміны цыбукі як уздымуць, / Цемрай горад закрыюць увесь. / І зьбіраецца гэтулькі дыму — / Хоць сякеру ў паветры павесь» (У. Клішэвіч. Сьняцца дні мне залатыя. Менск, 1973).

3. Іранізаваў са здаровага ладу жыцьця

«Хай Эскулапы нас бязбожна асудзілі,
А ўсё ж я сьмела запытаў бы іх:
А хіба ж тыя, што тытун курылі,
Жылі на сьвеце меней за другіх
І як прыемна у бяседзе блізкай
Глядзець на дымны воблакаў клубок,
Як пасьля чаркі сіняватай нізкай
Ад папяросы ўецца тоненькі дымок»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр, 1964).

4. Аўтар першай у гісторыі паэмы пра рэпрэсіі ў Савецкай Беларусі

У прадмове адзначалася, што «...аўтар намаляваў велічную і праўдзівую панараму беларускага сялянскага жыцьця ў эпоху царскага рэжыму, рэвалюцыяў, нэпу, калектывізацыі ды наагул усяе сталінскае пары, з яе нечувана-дзікім тэрорам ды безустаннымі расстрэламі нявінных людзей» (Ул. Клішэвіч. Васіль Каліна. Лёндан, 1965).

5. З пагардай выказваўся пра Максіма Горкага

«Зевс большевитского литературного Олимпа М. Горький вместе с другими подхалимами постарались строительство Беломорского канала показать в розовых красках, сознательно обходя молчанием то, что этот канал построен на костях тысячи заключенных, которые погибли от тяжелой работы и голода»

(Ул. Клишэвич. На Колыме (Воспоминания ссыльного). / Воспоминания. Ул. Клишэвич. На Колыме. Н. Гапанович. В Бамлаге. М. Сяднев. Клятва перед Тасканом. Койданава — Амма, 1998).

6. На прыкладзе Рыма прадракаў непазьбежную сьмерць кожнай імпэрыі

«Магутны Рым у прошлым велічава / Ішоў за Грэцыяй далёка ззаду. / Стварыў нашчадкам ён клясычнасьць права, / Клясычна сам прыйшоў да заняпаду»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр, 1964).

7. За год да арышту прадбачыў сваё зьняволеньне

У 1935 годзе паэт склаў такія радкі:

«Хваляваньні й нямая трывога
Назаўсёды кудысьці сплылі.
Абарвецца мая на зямлі
Камяністая хутка дарога.
Застываюць ужо мае крокі.
Сіл у целе амаль што няма.
Замяце хутка сьнегам зіма
Шлях трывожны і шлях адзінокі»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр, 1964).

​8. Паказаў у вершах пакуты рэпрэсаваных пісьменьнікаў

У вершы «Менская турма» чытаем:

«Пад дзікі крык нямых разлучын
Там Цішка Гартны быў замучан.
Таўклі чырвоным каты ботам
Алеся Звонака й Чарота.
Спаткаў таксама лёс свой чорны
За кратамі паэт Кляшторны...»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр. 1964).

9. Абураўся, калі яго друкавалі разам з Лужанінам

У лісьце да Юркі Віцьбіча (канец 1949 — пачатак 1950 г.) Уладзімер Клішэвіч пісаў:

«А што за пераклічка з М. Лужанінам? Бачу „Дзьве вясны“. Гэта ня верш, а вяроўка, намыленая вяроўка ката на шыю беларускага народу. Лужанін быў у Нямеччыне, а пасьля езьдзіў, прапагандаваў і бласлаўляў НКВД у змаганьні зь беларускімі партызанамі. Каб ня быць галаслоўным, дасылаю Вам пра Лужаніна выразку з газэты „Новое русское слово“. Не хачу друкавацца там, дзе друкуюцца каты беларускага народу (М. Лужанін)»

(Л. Юрэвіч. Уладзімер Клішэвіч або Вернікі і Нэафіт. / Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997).

10. Яму не падабалася філязофія Льва Талстога

«Твары ты ў сэрцы сваім Бога,
Не забівай жывых нікога,
Не супраціўся злу насільлем
(...)
Гучыць мараль такая зьдзекам
Ды ад яе кідае ў млосьць,
Калі ня маем чалавека,
Затое людзі ў сьвеце ёсьць...»

(Ул. Клішэвіч. Васіль Каліна. Лёндан, 1965).

​11. Яго параўноўвалі зь Лермантавым і Грыбаедавым

Міхась Кавыль пісаў: «Я радуюся за цябе, за твой посьпех. У паэме «Васіль Каліна» /.../ ты мне нагадаў расейскага Лермантава зь ягоным «На смерть поэта» ды Грыбаедава зь ягоным «Горе от ума», дзе Чацкі гнеўна абвінавачвае: «А судзьдзі хто?»

(Л. Юрэвіч. Уладзімер Клішэвіч або Вернікі і Нэафіт. / Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997).

12. Лічыў, што паэт ад даносаў ня зможа ўратавацца ня толькі ў «сталінскім», але і ў «капіталістычным раі»

У адным зь вершаў іранічна адзначаў:

«Кусаюць крытыкі як восы.
Як можаш толькі уцякай,
З кусаньнем зьвязаны даносы,
Даносы льюцца цераз край.
Аднолькава па ўсёй зямлі.
І дзе б паэты ні былі,
За імі пільна сочыць вока...»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр, 1964).

13. Пакутаваў ад цяжкай працы ў Брукліне

«Праца на фабрыцы ў Брукліне была цяжкая. Не заставалася часу на чытаньне кніг, знаёмства з горадам. Калі выпадае час і калі бывае натхненьне, а ў Амэрыцы, трэба сказаць, рэдка бываюць натхненьні, бо за працай сьвету божага ня бачу, тады я перакладаю сваё натхненьне ў словы — пішу верш. Прачытаю яго разоў два-тры, а пасьля падшываю ў свой „Збор твораў“»

(Зь ліста Ўладзімера Клішэвіча да Юркі Віцьбіча ад 28 сьнежня 1949 году) (Л. Юрэвіч. Уладзімер Клішэвіч або Вернікі і Нэафіт. / Архіўная кніга. Нью-Ёрк. 1997).

​14. Напачатку 30-х пісаў, што Менск спаралізаваны страхам

«У Менску страх быў небывалы,
Крывёй замучаных давіла:
То Ігнатоўскага магіла,
То нож у печанях Купалы.
(...)
Ды што я думак не зьвяжу...
А што калі б церазь мяжу
Да Польшчы ціха даць бы драла...»

(Ул. Клішэвіч. Васіль Каліна. Лёндан, 1965).

15. Марыў, каб Смаленск вярнуўся ў Беларусь

Пра гэта пісаў у паэме «Васіль Каліна»:

«Я пра Смаленск пішу каротка,
Ты сам падумай і разваж.
Смаленск! Ты слава нашых продкаў,
Смаленск! Ты сёньня гонар наш.
Падняць павінен тое ўнук,
Што ў дзеда высьлізнула з рук...»

(Ул. Клішэвіч. Васіль Каліна. Лёндан, 1965).

16. Сачанка ня мог апраўдаць, што Клішэвіч не пайшоў змагацца супраць нацыстаў

«Цяжка ды і немагчыма зразумець, а тым больш апраўдаць тое, чаму замест таго, каб змагацца з акупантамі, ён пайшоў да іх служыць — пачаў супрацоўнічаць у рэдакцыі „Газэты Случчыны“. У 1943 г. у складзе беларускай дэлегацыі наведаў Германію»

(Б. Сачанка. Сьняцца сны аб Беларусі. Менск, 1990).

​17. Яго заўчасную сьмерць лічылі невыпадковай

«Яго рэзка атакавалі (...) за намер вярнуцца ў БССР. (...) Удалося мне пачуць выказваньні двух беларусаў зь Беларусі і Амэрыкі, якія прыпісвалі заўчасную сьмерць Уладзімера Клішэвіча злачыннаму дзеяньню „нямецкіх паслугачоў“, „агентаў КДБ“»

(Алесь Барскі. Уладзімер Клішэвіч — паэт рэфлексійны. // Ніва. № 18, 1994).

18. Захапляўся мужнасьцю Чарвякова, які не пабаяўся ўчыніць самагубства

«Чакала тое ж Чарвякова,
Ён чуў пра йголкі і агонь.
З адвагай цьвёрдаю, бяз слова,
Цаляе куляю у скронь»

(Ул. Клішэвіч. Васіль Каліна. Лёндан, 1965).

19. Творчая нерэалізаванасьць і зайздрасьць «бліжніх»

Пра сваё жаданьне «ўхапіць паэтычную славу» прызнаваўся Масею Сяднёву:

«Таму жыць на зямлі нецікава,
Хочаш вер, а ня хочаш — ня вер.
Міма нас праляцела слава,
Як з-пад рук паляўнічага зьвер»

(Ул. Клішэвіч. Далячынь. Саўт-Рывэр, 1964).

У прадмове да сваёй «савецкай» кнігі «Сьняцца дні мне залатыя» пісаў:

«У мінулым годзе я наведаў Радзіму. Сустрэча са сваімі людзьмі, з роднай сталіцай — Менскам была маім другім нараджэньнем. Чулыя сяброўскія адносіны, цеплыня і шчырасьць даюць чалавеку ўпэўненасьць, бадзёры настрой, аптымізм, замілаванасьць да жыцьця. І ён, прыгнечаны зьнявагай і пагардай, адчувае сябе сапраўдным чалавекам, а ня нейкім мэханічным прыдаткам да варштату або да мятлы. З табой размаўляюць як з роўным, а не шушукаюцца за вуглом і не паказваюць за тваёй сьпінай язык. Мастацкае высоўваньне языка на свайго „бліжняга“ вельмі пашырана за мяжою сярод нацыяналістаў»

(У. Клішэвіч. Сьняцца дні мне залатыя. Менск, 1973).

​20. У нэкралёгу на Ўладзімера Хадыку напрарочыў сабе лёс

«Уладзімер Хадыка належаў да тых беларускіх пісьменьнікаў, якія былі праз увесь час у няміласьці. Колькі вылілася памыяў, бруднай лаянкі на галаву гэтага таленавітага, з чыстым сумленьнем паэта! Колькі разоў „крытыкі“ Бэндэ і іншыя адводзілі сваю душу, мяшаючы яго з гразёю, труцячы ягонае асабістае жыцьцё. А за што?»

(Уладзімер Клішэвіч. Памяці паэта Ўладзімера Хадыкі. / На суд гісторыі. Менск, 1994).