Пра Алексюка я пачуў першы раз ад Зоські Верас, вельмі даўно. Яна выказвалася аб ім з дыстанцыі, адчувалася, што, бадай, не любіла. Нічога дзіўнага. Не любілі яго многія. Шчыры патрыёт, ён зрабіўся пэрсонай нон грата ў Заходняй Беларусі.
Гімназіст Аляксюк — адзін з заснавальнікаў Гарадзенскага гуртка беларускай моладзі (1909). Некалькі год дасылаў у «Нашу Ніву» разгорнутыя карэспандэнцыі з Горадні.
Чарнякевіч называе яго першым сьвядомым беларускім гарадзенцам. У лісьце ў віленскае небеларускае выданьне ў 1909 годзе Аляксюк напісаў адваротны адрас: Горадня, Беларусь. Ён быў першым, хто зьмясьціў Горадню ў Беларусі, кажа гісторык.
У 1915-м узначаліць гарадзенскае прадстаўніцтва Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. Дзейнічаў у шчыльнай сувязі зь літоўскімі арганізацыямі на беларуска-літоўскім памежжы, у тым ліку ў Друскеніках. Ажаніўся зь літоўкай.
Вайна — у Горадню, Аляксюк — у Менск. Далучыўся да стварэньня беларускага асяродку. Побач зь ім Максім Багдановіч у «Беларускай хатцы», Аркадзь Смоліч, Фабіян Шантыр.
1917 год, Лютаўская рэвалюцыя. Першыя беларускія мітынгі: Аляксюк удзельнічае. Ён жа ў дэлегацыі, якая хоча прапанаваць Часоваму ўраду свой праект. Сустрэча з князем Львовым, размова пра неабходнасьць стварэньня беларускай аўтаноміі. Яго актыўнасьць «зашкальвае», кажа гісторык. Ён быў першым прадстаўніком беларусаў у гарадзкой радзе Менску, спрачаўся з Фрунзэ. Спрэчкі, канфлікты — ягоная стыхія, ніколі не ўхіляўся.
Павал Аляксюк сыходзіцца з Раманам Скірмунтам. Апынаецца ў Беларускай вайсковай радзе. У той жа час пра яго можна было ўжо гаварыць як пра чалавека, «схільнага да авантурызму і палітычнага ашуканства». Аляксюк едзе па грошы да ўкраінскай рады ў Кіеў. Іх называюць часам першай беларускай дзяржаўнай пазыкай. Куды яны зьніклі — дакладна невядома.
Надалей будуць іншыя сытуацыі, калі Аляксюк атрымоўвае вялікія грошы на пэўную дзейнасьць, і яны застаюцца ў ягоных руках. Першы кіраўнік ураду Язэп Варонка жыў у Менску на кватэры ў Алексюка. Аднойчы афіцыйныя блянкі і пячатку ў Варонкі выкралі. Аляксюк «пазычыў» іх у кватаранта, каб зрабіць спробу дапамагчы Скірмунту ўзначаліць урад.
У 1919 годзе ён вяртаецца ў Горадню. Разам са Смолічам правёў першы мітынг на беларускай мове. Луцкевіч прызначае яго неафіцыйна кіраваць Гарадзенскай губэрняй БНР. Аляксюк узначальвае Цэнтральную беларускую раду Гарадзеншчыны.
Пасьля захопу палякамі Горадні і ад’езду ў Парыж Луцкевіча Аляксюк заставаўся ў горадзе прадстаўніком БНР. У яго руках была частка другой украінскай пазыкі. Разам з Тарашкевічам яны сустракаюцца з кіраўніком польскай дэфэнзывы ў Вільні. Алексюку былі прапанаваныя грошы, каб склікаць беларускі зьезд і выкарыстаць яго для плянаў Пілсудзкага. Ён грошы ўзяў. Зьезд у Вільні праваліўся. Алексюка палічылі здраднікам. У беларускай прэсе ён — адмоўны герой.
У 1921 годзе зьехаў у правінцыю, у Наваградак, дзе пражыў дзесяць год. Магчыма таму, што ў польскіх уладаў адзін час была думка стварыць у Наваградзкім ваяводзтве беларускую «рэзэрвацыю». Аляксюк атрымае юрыдычную адукацыю, стане адвакатам, узначаліць арганізацыю ТБШ. Будзе ўдзельнічаць у палітычным жыцьці на мясцовым ўзроўні. Можна лічыць: беларускае жыцьцё ў гэтым горадзе існавала таксама дзякуючы яму, Алексюку.
Яго сьляды губляюцца ў 1956 годзе ў цэнтральнай Польшчы, дзе ён працаваў натарыюсам у невялікім мястэчку. Зьнік зь беларускага далягляду, захаваў жыцьцё…
«Беларуская крыніца» называла яго «беларускім вырадкам», Цярэшчанка — «мярзаўцам». Дуж-Душэўскі і Цьвікевіч лічылі авантурыстам. Адзін з кіраўнікоў польскіх спэцслужбаў напіша: «Усе беларусы лічаць яго вельмі здольным дзеячом, але разам з тым —шантажыстам і злодзеем».
Андрэй Чарнякевіч ня любіць ярлыкоў і хацеў высьветліць — якім насамрэч чалавекам быў Алексюк, «бацька беларускіх палянафілаў», як яго назвалі ў даваенным друку. Называць вуліцу ягоным імем ці вешаць памятную шыльду гісторык не прапануе. Хаця такая думка не здаецца недарэчнай некаторым гарадзенцам. Ён тварыў беларускае жыцьцё ў горадзе, змагаўся за Беларусь, у яго былі несумненныя заслугі. І гэта больш прыдатнае імя для вуліцы ў Горадні, чым, напрыклад, Урыцкі, галоўны піцерскі чэкіст, па вуліцы якога я хаджу амаль кожны дзень.
Мне спадабалася, як адзін з гісторыкаў, прачытаўшы «Чужога сярод чужых», разважыў: жыцьцё палітычнае заўсёды «паласатае». У беларускім руху ўсе былі здраднікі адзін аднаго, усе ў розныя бакі глядзелі, калі беларуская ідэя не знаходзіла падтрымкі, а яны так і не змаглі аб’яднацца. Пераканаўча. Ну, а тут пад руку трапіўся казёл ахвярны, Аляксюк Павал. Хаця грошы, што ўмеў здабыць, перш ішлі на беларускую справу. Чарнякевіч дапускае, што й Булак-Булаховічу дапамагаў. Але й сябе ня крыўдзіў, вядомая рэч.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.