Ад пачатку Другой сусьветнай вайны прайшло роўна 78 гадоў. Вайна была ня толькі трагедыяй мільёнаў людзей, але і сутыкненьнем розных сацыяльна-палітычных сыстэм і мадэляў лідэрства. У апошнія гады гісторыкі і публіцысты зноў больш увагі надаюць таму, як прымаліся рашэньні кіраўнікамі ваюючых дзяржаваў, што аказвала ўплыў на іх у вырашальныя моманты глябальнага канфлікту. А паколькі і дэмакратычныя лідэры, і таталітарныя правадыры — ня больш чым людзі, можна меркаваць, што істотным для зыходу ваеннай апэрацыі або дыпляматычных перамоваў магло апынуцца нават тое, наколькі псыхалягічна ўраўнаважаны і проста цьвярозы быў у вырашальны момант прэзыдэнт, прэмʼер, генэральны сакратар або фюрэр.
у нацысцкай Германіі да канца 30-х гадоў фактычна паўстала сыстэма масавай наркатызацыі насельніцтва
Летась у Германіі выйшла кніга журналіста Нормана Олера «Трэці рэйх на наркотыках», якая нарабіла шмат шуму і была адразу ж перакладзеная на некалькі моваў. Олер, які раскапаў нямала ўнікальных архіўных матэрыялаў, сьцьвярджае, што ў нацысцкай Германіі да канца 30-х гадоў фактычна паўстала сыстэма масавай наркатызацыі насельніцтва. Яе галоўнай прычынай стала распаўсюджваньне пэрвіціна (на жаргоне спажыўцоў наркотыкаў яго часта называюць «вінт») — наркатычнага рэчыва, сынтэзаванага на прадпрыемствах нямецкай фірмы Temmler ў 1937 годзе. Пэрвіцін, які валодае моцным псыхастымулятыўным дзеяньнем, паступіў у вольны продаж і вельмі хутка набыў велізарную папулярнасьць. У 1939 годзе, калі стала ясна, што насельніцтва імкліва «падсаджваецца» на таблеткі, якія пазбаўляюць ад стомы і якія прыносяць эўфарыю, але да іх хутка прывыкаюць, рэйхсміністар аховы здароўя распарадзіўся выдаваць пэрвіцін толькі па рэцэптах.
Норман Олер прадстаўляе сваю кнігу ў эфіры BBC.
Выключэньне, аднак, склала армія, для патрэбаў якой толькі ў 1940 годзе прадпрыемствы кампаніі Temmler вырабілі 35 мільёнаў таблетак пэрвіціна. Яго давалі вайскоўцам падчас баявых апэрацый і марш-кідкоў, якія патрабавалі асаблівай вытрымкі: прыняўшы дозу, чалавек мог ня спаць некалькі дзён і ня адчуваў стомленасьці. Норман Олер ў сваёй кнізе нават сьцьвярджае, што «наркотыкі зрабілі магчымым ўварваньне ў Францыю» у траўні-чэрвені 1940 году. Паводле яго, у вырашальны момант прарыву фронту ў Ардэны немцы ня спалі тры дні і тры ночы запар і зрабілі саперніку сюрпрыз, зьявіўшыся там, дзе іх зусім не чакалі. Пад дзеяньнем пэрвіціна знаходзіліся ня толькі ніжнія чыны, але і камандзіры на перадавой — у тым ліку будучы легендарны фэльдмаршал Эрвін Ромэль. Первіцін выкарыстоўваўся пазьней і на Ўсходнім фронце — праўда, па меры таго як вайна зацягвалася, а фірма Temmler сутыкалася з цяжкасьцямі (некаторыя яе прадпрыемствы былі разбураны ў выніку бамбаваньняў нямецкіх гарадоў), забесьпячэньне салдат «цуд-таблеткамі» пагаршалася. Захаваліся, напрыклад, лісты з фронту будучага ляўрэата Нобэлеўскай прэміі па літаратуры Генрыха Бёля, які прасіў бацькоў даслаць яму пару ўпаковак пэрвіціна, каб лягчэй пераносіўся недахоп сну.
Первіцін выкарыстоўваўся пазьней і на Ўсходнім фронце
У сьнежні 1941 году Гітлер запрасіў на вячэру ў сваю баварскага рэзыдэнцыю юнага караля Румыніі Міхая і яго маці, каралеву Алену. Паводле запісу ў дзёньніку каралеўскага адʼютанта, разьвітваючыся з гасьцямі, нацысцкі правадыр падарыў Алене архідэю і «невялікую слоічак з таблеткамі пэрвіціна — цудоўнага сродку, без якога, паводле яго слоў, ён не абыходзіцца». У гэты час, як сьцьвярджае Олер, Гітлер пры актыўным садзейнічаньні свайго асабістага лекара Тэадора Марэла ўжо ўстаў на шлях, які да 1944 году фактычна зрабіў яго таксыкаманам.
Прааналізаваўшы захаваныя запісы Марэла, Олер прыйшоў да высновы, што, пачаўшы з пэрвіціна і бяскрыўдных вітамінных інʼекцый, гэты ня надта кваліфікаваны лекар перавёў свайго «пацыента А» на дзіўныя выцяжкі з унутраных органаў сьвіней і іншых жывёл, а затым пазнаёміў Гітлера з «цуд- прэпаратам »- юкадалам (іншая назва — Аксікадан), роднасным гераіну.
Інʼекцыі юкадала дапамагалі Гітлеру пазбавіцца ад хранічных боляў у страўніку і ўводзілі яго ў эўфарычны стан. Прымаў нацысцкі правадыр і лекі на аснове какаіну — асабліва пасьля таго, як у выніку замаху ў ліпені 1944 года ў яго ўзьніклі праблемы са слыхам. Трэба заўважыць, што ў першай палове ХХ стагодзьдзя стаўленьне мэдыкаў да прэпаратаў, якія зьмяшчаюць наркотыкі, было куды больш лібэральным, чым цяпер, і яны прадпісвалі іх пацыентам з цалкам банальных прычынах. Але і на гэтым фоне апісаныя Олерам сэрыі інʼекцый, якія Гітлер атрымліваў ад Марэла, выходзяць за межы ўсякіх нормаў. Такім чынам, Трэці рэйх вёў вайну пад кіраўніцтвам ня толькі расісцкага фанатыка, але і наркамана?
Прафэсійныя гісторыкі ставяцца да высноў аўтара кнігі «Трэці рэйх на наркотыках» зь некаторым скептыцызмам. Дагмар Герцаг з Нью-Йоркскага ўнівэрсытэту адзначае, што, напрыклад, «ці былі пастаўкі пэрвіціна ў войска толькі дадатковым фактарам, ці ж яны — істотнае тлумачэньне посьпеху бліцкрыгу ^[ў Францыі^], застаецца адкрытым пытаньнем». Гэтак жа, хоць «ілюзіі Гітлера аб ходзе вайны дзякуючы наркотыкаў маглі быць перабольшанымі», ні яго асноўныя палітыка-ідэалягічныя прадстаўленьні, ні мэтады кіраўніцтва арміяй і дзяржавай ня зьведалі ў пачатку 40-х ніякіх кардынальных зьмен, якія можна было б прыпісаць нястомным працам доктара Марэла. «Пэрвіцін дазваляў чалавеку функцыянаваць пры дыктатуры. Гэта быў нацыянал-сацыялізм у выглядзе пілюлі», — піша Олер. Такія размашыстыя высновы прымушаюць быць скептычным і рэдактара расейскай вэрсіі «Трэцяга рэйху на наркотыках», гісторыка Канстанціна Залескага: «Ні ў якім разе нельга гэтую кнігу прымаць 100% на веру, што цяпер усё даказана. Нічога падобнага. Там ёсьць з чым паспрачацца. Мэтай яго кнігі было ня напісаньне навуковай працы, гэта значыць дасьледаваньне праблемы, а мэтай яго кнігі была сэнсацыя ».
Пэрвіцін дазваляў чалавеку функцыянаваць пры дыктатуры. Гэта быў нацыянал-сацыялізм у выглядзе пілюлі», — піша Олер
Пры гэтым аб псыхалягічнай прыродзе дыктатуры (ня толькі гітлераўскай) куды лепш «пэрвіцінавай» вэрсіі кажуць успаміны самога Олера пра свайго дзеда, якімі ён падзяліўся ў адным з інтэрвію. Паводле яго слоў, дзед служыў начальнікам чыгуначнай станцыі ў акупаванай Чэхіі, і праз гэтую станцыю ішлі эшалёны, якія перавозілі габрэяў у канцлягеры. «Ён думаў, што гэта цягнікі з рускімі палоннымі, але, зразумеўшы, што яны едуць з захаду, а не з усходу, і пачуўшы жахлівыя гукі з вагонаў, дзіцячыя галасы, здагадаўся, што адбываецца нешта дзіўнае. ^[Дзед^] казаў, што цягнікі ахоўвалі салдаты СС, ён баяўся і стараўся як мага хутчэй адысьці ў сваю канцылярыю. Ён заўсёды гаварыў, што Гітлер быў не такі ўжо дрэнны. У 80-я гады гэта яшчэ можна было пачуць даволі часта: што, маўляў, многае перабольшана, Гітлер пра самае страшнае з таго, што рабілася, не здагадваўся, затое ён навёў у краіне парадак». Да таго часу пасьля вайны прайшло амаль 40 гадоў, і гэтыя людзі відавочна не знаходзіліся пад узьдзеяньнем пэрвмціна або юкадала. Як і сучасныя сталіністы, «аргумэнтацыя» якіх часам вельмі падобная да той, якую цытуе Олер.
Калі таксыкаманія Гітлера і маштабы наркатызацыі нацысцкай Германіі — тэма адносна сьвежая, то адносіны брытанскага прэмʼер-міністра Ўінстана Чэрчыля з алькаголем — прадмет даўніх дасьледаваньняў і многіх спэкуляцый гісторыкаў і журналістаў. У масавай сьвядомасьці даволі шырока распаўсюджана ўяўленьне аб тым, што Чэрчыль нават у разгар войны «не прасыхае», пачынаючы дзень са шклянкі віскі і працягваючы парай бутэлек шампанскага і бутэлькай брэндзі. У рэчаіснасьці ўсё выглядала складаней. Хоць, на думку гісторыка, які вывучаў гэтую тэму, Рычарда Лэнгуорта, Чэрчыль сапраўды мог і ўмеў моцна выпіць, шмат у чым гаворка ішла пра своеасаблівую піяр-стратэгію — «ён сьвядома хацеў зрабіць уражаньне» бяздоннага«. На самай справе, да прыкладу, знакамітая шклянка віскі, якой прэмʼер пачынаў свой дзень і які яго дзеці называлі «татаў кактэйль», уяўляла сабой вельмі невялікую колькасьць гэтага напою, моцна разьведзенага вадой і якая была падобная, па словах аднаго з біёграфаў палітыка, на «хутчэй паласканьне для рота, чым дозу алькаголю».
Чэрчыль любіў віскі, чырвонае францускае віно кларэт і шампанскае (асабліва маркі Pol Roger — яго вытворцы пасьля сьмерці сэра Ўінстана ў 1965 годзе аздобілі этыкеткі на сваіх бутэльках жалобнай стужкай), але ўмеў адмовіцца ад празьмернасьцяў, калі фінансавыя справы ішлі дрэнна. А гэта зь ім здаралася: доўгія гады, нягледзячы на шляхетнае паходжаньне і выдатную карʼеру, будучы лідэр Брытанскай імпэрыі быў даволі небагатым чалавекам. Адносіны Чэрчыля як з алькаголем, так і з грашыма разглядае фінансіст і гісторык-аматар Дэвід Лаф ў нядаўна выйшла кнізе «Хопіць шампанскага: Чэрчыль і яго грошы» (No More Champagne: Churchill and His Money).
нягледзячы на шляхетнае паходжаньне і выдатную карʼеру, будучы лідэр Брытанскай імпэрыі быў даволі небагатым чалавекам
Прааналізаваўшы мноства фінансавых дакумэнтаў і лістоў Чэрчыля, аўтар усталяваў, што ў жыцьці будучага прэмʼера здараліся моманты, калі яго даўгі за алькаголь дасягалі ў пераліку на сёньняшнія грошы 75 000 даляраў — так было ў 1914 і 1936 гадах. Тады Чэрчыль уводзіў рэжым эканоміі. Зь яго ліста жонцы: «Шампанскага больш не купляць. Аж да асаблівых распараджэньняў будзем падаваць да абеду, калі прыйдуць госьці, толькі белае і чырвонае віно, можа быць, віскі з содавай. Цыгар буду паліць ня больш за чатыры ў дзень». Для Чэрчыля зь яго апэтытамі гэта былі сурʼёзныя абмежаваньні, адзначае Лаф.
Зрэшты, пра тое, што сэр Уінстан ня быў клясычным алькаголікам, кажа спосаб, якім ён пазбаўляўся ад даўгоў: актыўная пісьменьніцкая і журналісцкая праца, якая прыносіла Чэрчылю буйныя ганарары. Пісаў жа ён альбо на цьвярозую галаву, альбо не абцяжарваючы сябе празьмернай колькасьцю выпітага. Адзін з лепшых біёграфаў Чэрчыля Рой Джэнкінс адзначае, што прэмʼер валодаў шчасьлівай уласьцівасьцю моцна не пʼянець нават пасьля вельмі вялікай колькасьці выпітага. Больш за тое, пʼяніц, якія губляюць кантроль над сабой, Чэрчыль трываць не мог, заяўляючы: «Мяне выхавалі ў пагардзе да людзей, якія дазваляюць сабе напівацца». Тым ня менш на некаторых высокапастаўленых сабутэльнікаў застольныя здольнасьці брытанскага лідэра наводзілі страх. Так, па ўспамінах Элеаноры Рузвэльт, яе муж, прэзыдэнт ЗША Франклін Д. Рузвэльт, напярэдадні сустрэчы з Чэрчылем за абедам або вячэрай стараўся добра выспацца і адпачыць. Пры гэтым сам Рузвэльт зусім ня быў непітушчым. Праўда, ён усё жыцьцё заставаўся прыхільнікам двух напояў — марціні і джыну.
Рузвэльт усё жыцьцё заставаўся прыхільнікам двух напояў — марціні і джыну
Пасьля фарміраваньня антыгітлераўскай кааліцыі заходнім лідэрам давялося сутыкнуцца са Сталіным — няпростым партнэрам ня толькі ў палітычных, але і ў алькагольных пытаньнях. Аб звычках Сталіна як пітуна захаваліся даволі супярэчлівыя зьвесткі. У мэмуарах Мікіты Хрушчова гаворыцца, што калі яшчэ ў 30-я гады савецкі правадыр выпіваў вельмі ўмерана, то пазьней, падчас вайны і асабліва пасьля яе, у апошнія гады жыцьця Сталін усё больш актыўна прыкладваўся да бутэлькі. Іншыя набліжаныя дыктатара — Вячаслаў Молатаў або Анастас Мікаян — гэтага не пацьвярджаюць, зьвяртаючы ўвагу на тое, што Сталін нярэдка піў грузінскае віно не з куфляў, а з каньячных чарак, спэцыяльна, каб не напівацца. Але амаль усе мэмуарысты сыходзяцца на тым, што Сталін любіў напаіць астатніх. Магчыма, каб пазабаўляцца, але, зыходзячы з таго, што вядома аб характары савецкага правадыра, — хутчэй для таго, каб зразумець, што ў галаве асобаў, якім алькаголь разьвязваў язык.
Як бы там ні было, сваіх заходніх партнэраў савецкі дыктатар, мяркуючы па ўсім, перапіваў. Так здарылася і падчас першага візыту Чэрчыля ў Маскву ў жніўні 1942 году, і на Тэгеранскай канфэрэнцыі ў сьнежні 1943-го. Пры гэтым Сталін любіў прадстаўляць лідэрам саюзьнікам да гэтага часу не знаёмыя ім савецкія алькагольныя напоі. На Чэрчыля вырабіў уражаньне армянскі каньяк (Сталін потым падарыў яму некаторую колькасьць гэтага напою, па адных зьвестках — некалькі бутэлек, па іншых — некалькі скрынь), на Рузвэльта — грузінскія і крымскія віны. Зрэшты, у Крыме, на Ялцінскай канфэрэнцыі ў пачатку 1945 года прэзыдэнту ЗША было ўжо не да застольля: Рузвэльт быў цяжка хворы і памёр праз два месяцы, не дажыўшы некалькіх тыдняў да перамогі над Германіяй і некалькіх месяцаў — над Японіяй.
Якое ваеннае і палітычнае значэньне мелі застольныя зносіны ўдзельнікаў «вялікай тройкі»? Безумоўна, яно дазволіла ім скласьці лепшыя ўяўленьні адзін ад аднаго і хоць бы збольшага зблізіцца — у тым ліку і пад уплывам алькаголю, які, як вядома, нядрэнны пасярэднік пры зносінах. Тым ня менш наўрад ці выпіты каньяк ці віно, колькі б яго ні было, паўплывалі на псыхалягічную аснову адносін заходніх лідэраў да Сталіна і СССР, пра якую ў свой час Ісая Бэрлін пісаў так: «Рузвэльт быў заінтрыгаваны рускім сфінксам, Чэрчыль інстынктыўна адхіснуўся ад свайго саюзьніка і яго непрыемных атрыбутаў. Рузвэльт лічыў, што ён зможа ўлашчы Расею і нават дапамагчы ёй ператварыцца ў вялікае грамадзтва, якое ўразіць чалавецтва^; Чэрчыль ж заставаўся скептыкам ». Сам Чэрчыль у 1943 годзе заяўляў, што ёсьць два Сталіна: «Адзін ставіцца да мяне сардэчна, але другі Сталін — гэта змрочная постаць, зь якой мы павінны лічыцца». Каньяк каньяком, а палітычнай цьвярозасьці брытанскі прэмʼер не губляў.
Залежнасьць Гітлера ад наркатычных прэпаратаў выглядае больш сурʼёзнай рэччу. Норман Олер у сваёй кнізе сьцьвярджае, што ў канцы 1944 — пачатку 1945 года «пашыраная» сьвядомасьць фюрэра ўжо аказвала прамы ўплыў на хаду баявых дзеяньняў — у прыватнасьці, на рашэньне пачаць Ардэнская апэрацыю, гэта, па словах галоўнакамандуючага саюзнымі войскамі генэрала Эйзэнхаўэра, «наступ людзей у роспачы ». Аднак гэта рашэньне, якое, сапраўды, лічылі разумным далёка ня ўсе нямецкія генэралы, не выходзіць за рамкі стылю кіраўніцтва, да якога Гітлер прыйшоў задоўга да таго, як стаў у фізычным сэнсе развалінай, якую падтрымлівалі інʼекцыі доктара Марэла. Як адзначае брытанскі гісторык Лоўрэнс Рыс, гэта было «ручное кіраваньне», пры якім фюрэр дазваляў сабе раз-пораз адсоўваць у бок сваіх генэралаў і міністраў, навязваючы ім сваю волю — часам насуперак здароваму сэнсу і лёгіцы. У гэтых адносінах Гітлер, асабліва на завяршальным этапе вайны, быў супрацьлегласьцю Сталіну, які пасьля жорсткіх паражэньняў 1941-42 гадоў, наадварот, стаў больш актыўна прыслухоўвацца да меркаваньня прафэсійных ваенных і даваць ім больш прастору для самастойных дзеяньняў.
Залежнасьць Гітлера ад наркатычных прэпаратаў выглядае больш сурʼёзнай рэччу
Да таго часу, пакуль існуе гісторыя, людзі будуць спрачацца пра тое, якую ролю адыгрывае ў ёй субʼектыўны фактар, характары людзей, якія прымаюць важнейшыя рашэньні, іх заганы, слабасьці і залежнасьці. Была бы хада Другой сусьветнай вайны іншай, калі б на чале асноўных ваюючых дзяржаў стаялі не немаладыя мужчыны, вядучыя нездаровы лад жыцьця, а бадзёрыя спартыўныя маладжавыя лідэры? Магчыма, у нейкай невялікай ступені. Але наўрад ці гэты фактар апынуўся б вырашальным — у рэшце зыход глябальнага канфлікту вырашалася ў акопах, армейскіх штабах і цэхах ваенных прадпрыемстваў. Ён наўрад ці знаходзіўся на канцы іголкі, якой Марэла ўколваў Гітлеру свой «чароўны» юкадал, або на дне бутэлек, расьпітымі членамі «вялікай тройкі».
Яраслаў Шымаў
