«Гэта плявок у твар», — расейскі гісторык пра стэнд у Катыні аб загінулых у Польшчы чырвонаармейцах

«Разьмяшчэньне інфармацыйнай табліцы ў мэмарыяльным комплексе — гэта дэманстратыўная выхадка Масквы напярэдадні 77-й гадавіны Катынскай трагедыі і 7-й гадавіны катастрофы пад Смаленскам, у якой загінулі 96 чалавек, у тым ліку і прэзыдэнт Польшчы Лех Качыньскі», — лічыць гісторык, супрацоўнік асьветніцкага цэнтру таварыства «Мэмарыял» Мікіта Пятроў.

— Калі польскае МЗС выступіла з досыць мяккай фармулёўкай у дачыненьні да гэтых стэндаў, то незалежныя экспэрты з Варшавы адкрыта кажуць пра тое, што «Расея плюе нам у твар, спэкулюючы на трагедыі ў Катыні».

— Гэта сапраўды плявок у твар. Прырода трагедыі Катыні і катынскага злачынства ніяк не зьвязаная па гістарычнай канве з гібельлю чырвонаармейцаў у польскім палоне. Толькі ў хворым уяўленьні Расейскага ваеннага гістарычнага таварыства і яго кіраўніка могуць суадносіцца гэтыя падзеі. Гэта нязграбная спроба апраўдаць зладзейства. Што тут казаць, калі нават у падручнікі гісторыі трапляе фраза — «злачынства сталінізму ў адказ». Яшчэ адна дэталь. У пачатку красавіка ў Смаленск абавязкова прыяжджаюць польскія дэлегацыі шанаваць памяць загінулых у Катыні, а цяпер ужо і тых, хто загінуў у катастрофе 10 красавіка 2010 году. Вядома ж, іх сустрэнуць гэтыя стэнды.

— Якая была тады матывацыя Сталіна, які прыняў рашэньне расстраляць польскіх афіцэраў?

— У Сталіна людзі зьнішчаліся па сацыяльна-клясавай прыкмеце і збольшага нават нацыянальнай. Польскія афіцэры ўяўлялі сабой эліту той дзяржавы, якую толькі што Сталін разграміў і пра якую ў яго было дакладнае ўяўленьне — ніякай будучыні ў Польшчы ня будзе. Іншая справа, што Сталін да восені 1940 году перадумаў, калі ўбачыў, што ён застаўся з Гітлерам сам-насам і стаў шукаць саюзьнікаў нават сярод палякаў. Ён відавочна пасьпяшаўся з гэтым рашэньнем і, можа быць, сам гэта ўсьвядоміў, але было позна. Расстрэлы адбыліся.

— Пра што канкрэтна распавядаюць гэтыя стэнды, якія стаяць побач з экспанатам-вагонам, прататыпам, у якім перавозілі польскіх салдат і афіцэраў у 1940 годзе?

— Стэнды распавядаюць пра трагічны лёс савецкіх чырвонаармейцаў, якія трапілі ў палон пасьля няўдалага рэйду Чырвонай Арміі на Варшаву ў 1920 годзе. Наступ захлынуўся. Многія тысячы чырвонаармейцаў апынуліся ў польскім палоне. Іх лёс склаўся па-рознаму. Большая частка вярнулася пасьля заключэньня міждзяржаўных дагавораў на радзіму. Але з той прычыны, што яны сядзелі да 1921 году, былі і хваробы, і голад, загінула, па дадзеных Чырвонага Крыжа, парадку 12 тысяч ваеннапалонных. Польскі бок тады перадала сьпісы загінулых. Могілкі гэтыя існуюць у Польшчы да гэтага часу. Яны знаходзяцца пад аховай дзяржавы, і гэтыя магілы захаваны ў належным парадку, як і належыць паводле хрысьціянскіх абрадаў ушанаваньня памяці памерлых. Але гэтае пытаньне тады савецкую ўладу не асоба хвалявала. Частка ваеннапалонных наогул не вярнуліся ў Савецкую Расею, вырашылі застацца за мяжой. І адсюль розьніца ў лічбах.

— У расейскіх зводках фігуруе лічба 157 тысяч палонных, зь іх 75 тысяч не вярнулася. Вы кажаце пра гэтыя лічбы?

— Я кажу пра тых, хто не вярнуўся з палону. Гэта зусім ня значыць, што ўсе яны загінулі. Але цяперашнія гісторыкі гэты факт замоўчваць, разумеючы, што тут ёсьць непрыемныя нам праўда. У рэшце, не ўсім падабаўся савецкі лад. І нават не ўсе, хто быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію, гатовыя былі за яго змагацца. Але зноў жа тыя, хто загінуў тады ў польскім палоне, гэта дасьледаваная трагедыя. Ёсьць сумесная праца расейскіх і польскіх гісторыкаў, зборнік дакумэнтаў, які апавядае пра гэтыя падзеі. Там лічбы даволі ўзважаныя. Тут жа на стэндах фігуруюць лічбы ад 22 да 25 тысяч загінулых, што зьяўляецца хлусьнёй, у рэшце, усе пахаваньні ў Польшчы ўлічаныя і каталягізаваныя. Дадзеныя, якія польскі Чырвоны Крыж прадстаўляў у 1921-1922 гадах, дастаткова вычарпальныя. Ніякіх дадатковых прэтэнзій тады ў 20-я і 30-я гады Савецкая Расея, а з 1922 году СССР, не выстаўлялі палякам.

— Чаму менавіта цяпер зьявілася ініцыятыва Расейскага ваенна-гістарычнага таварыства, якое курыруе міністар культуры Мядзінскі, разьмясьціць гэтыя стэнды каля ўваходу на могілкі?

— Пачну здалёк. Тэма загінулых чырвонаармейцаў у 1920-1921 гадах стала ўзмоцнена пэдалявацца ў постсавецкай Расеі, як нейкі аргумэнт, што, так, вядома, расстралялі палякаў у 1940 годзе. Гэта ж з пункту гледжаньня Міжнароднага права відавочнае злачынства. Расстрэл бяз суду такой колькасьці польскіх афіцэраў, тым больш заўважнай частцы польскай эліты, ня можа быць пакінуты без нейкага канкрэтнага тлумачэньня. Тлумачэньне вядома. Гэта клясавае, дактрынальнае ўяўленьне Сталіна аб тым, хто павінен жыць, а хто не павінен. Тыя, хто настроены супраць рабоча-сялянскай улады, падлягалі зьнішчэньню. Расстрэл польскіх афіцэраў і мірных грамадзян, якія былі арыштаваныя на тэрыторыях, адабраных у Польшчы, гэта была акцыя працягу той чысткі, якая мае назву «Вялікі тэрор». Масавыя арышты і зьнішчэньне людзей па сацыяльна-клясавай прыкмеце. Але як гэта ўсё ў сьвядомасьці нейкіх псэўдапатрыятычных мужоў павінна было трансфармавацца? Ім усяляк хацелася ня тое каб зьменшыць, але хаця б неяк апраўдаць сталінскі тэрор. Адсюль пачаліся спэкуляцыі на тэму — «а вось яны таксама». Вось гэты аргумэнт «а вось яны таксама», на самай справе, не вытрымлівае крытыкі. І нам сталі выдаваць катынскі расстрэл за помсту, за нейкае злачынства сталінізму ў адказ, як пішуць у некаторых падручніках.

— Калі гэтая тэма зноў пачала мусіравацца?

— Гэтая дэмагогія ўздымаецца некаторымі расейскімі гісторыкамі пачынаючы з 1990-1991 году. Ім здаецца, што яны ўраўнаважыць злачынствы сталінізму. З аднаго боку, гэтая подлая лінія, а з другога, вельмі дурная, мы ж выдатна разумеем — расстрэл бяз суду па дырэктыве Палітбюро ніяк ня можа канкураваць зь цяжкімі ўмовамі ўтрыманьня ў палоне, тым больш што і польскае насельніцтва тады таксама галадала.

— Так, але вашы апанэнты скажуць — усё ж 12 тысяч — гэта немалая лічба. Ад чаго загінулі чырвонаармейцы? Тады існавала канвэнцыя аб ваеннапалонных. У іх было нейкае права на жыцьцё.

— Вядома. Ніхто ж ня кажа пра тое, што іх забілі сьвядома. Ніхто ж ніколі ня можа гэтага даказаць і не дакажа з той простай прычыны, што не было ў польскага ўраду ніякіх плянаў забіць гэтых чырвонаармейцаў. Гэта ж абсурд!

— Ад чаго загінулі гэтыя людзі?

— Людзі загінулі ад хваробаў і голаду, самі па сабе паваенныя ўмовы былі цяжкія. Гэта ж абсалютна зразумела. Зь якой прычыны загінулі палонныя чырвонаармейцы ў Сталінградзкім катле? Іх жа бралі немцы ў палон. Вядомыя трагічныя гісторыі некалькіх лягераў, якія былі на тэрыторыі, якую тады займала армія Паўлюса, якіх таксама няма чым было карміць. Гінулі і самі нямецкія вайскоўцы ў Сталінградзкім катле. Гінулі і нашыя ваеннапалонныя, якія ў іх у той момант былі. Што ж тут дзіўнага?! Тое ж самае мы можам казаць і пра паваенную Польшчу. 1920-1921 гады — гэта не гады харчовага дастатку, а тым больш дакладнай і магутнай мэдыцынскай абароны. Хваробы, тыф, голад касілі, вядома, ня толькі ваеннапалонных, але і цывільнае насельніцтва ў акрузе.

— Стэнды анансуюць будаўніцтва выставачнага цэнтру Мэмарыяльнага комплексу Катынь, падмурак якога ўжо закладзены. Што можа спыніць гэтую машыну ідэалягічнага супрацьстаяньня?

— Мы можам гэтую ініцыятыву падвяргаць абсьмейваньню з той простай прычыны, што гэта вельмі па-дурному. Гэта выстаўляе Расею ў недарэчным і, я б нават сказаў, агідным сьвятле. Атрымліваецца, мы ня ў стане прызнаваць учыненыя ў гісторыі нашай краіны злачынствы і ўвесь час спрабуем адвесьці размову ў бок і сказаць, што яшчэ нехта ў чымсьці вінаваты. Мэмарыял «Катынь» — гэта могілкі. Калі вы будзеце вакол выстаўляць шыльды з расповедам пра тое, якая наогул гэтая краіна дрэнная, — гэта ня проста непавага да мёртвых. Могілкі — ня месца агітацыі. Могілкі — месца захаваньня памяці і глыбокай пашаны праху, і ня больш за тое. А тут жа з усяго гэтага робіцца нейкая агідная камэдыя.

— Чаму маўчаць расейскія дыпляматы?

— Я ня ведаю, чаму расейскі МЗС, дарэчы, ня дасьць годнага адказу. Гэта ж выгадна намацаць і выбудаваць добрыя ўзаемаадносіны з Польшчай, тым больш Крэмль любіць, калі ў краінах ЭЗ прыходзяць, скажам, нацыянальна арыентаваныя кіраўнікі і ўрады. Дык вось, горшай мядзьведжай паслугі і аказаць нельга. Атрымліваецца, што Мядзінскі і яго людзі проста тарпэдуюць тую палітыку, якая прынятая нашым МЗС. Зь іншага боку, і МЗС, дарэчы, не чужыя гэтыя аргумэнты, маўляў, мы ня самыя дрэнныя, ёсьць і побач краіны, якія агідныя. Таму нашы злачынствы ўжо быццам бы як і не такія злачынствы. Мне здаецца, што гэта выстаўляе нас ня проста ў дурным, але і вельмі нэгатыўным сьвятле.

— Ці ёсьць гісторыкі ў Расеі, якія працягваюць сьцьвярджаць, што палякаў забілі фашысты?

— Гісторыкаў такіх няма, але ёсьць асобныя асобы, іх адзінкі... Большасьць спэцыялістаў, нават тыя, якія цалкам сымпатызуюць савецкаму мінуламу, прызнаюць, што, так, дакумэнты зь відавочнасьцю сьведчаць аб тым, што польскія афіцэры і ў Катыні, і ў Медным, і ў Пяціхатках (у трох абласьцях, дзе ішлі гэтыя расстрэлы) былі расстраляныя органамі НКУС па рашэньні Палітбюро 5 сакавіка 1940 году.

— У Катынскім мэмарыяле існуе так званая «Даліна сьмерці». Гэта могілкі, дзе ляжаць грамадзяне СССР. Іх называлі ў свой час «ворагамі народа». Могілкі без магіл, зямля, на якой раскопкі не праводзіліся, рэшткі не эксгумаваныя. Знаходзяцца яны за невялікай брамкай. Чаму афіцыйныя ўлады не расьсьледуюць гэтыя злачынствы? Чаму не ўзьведзены на гэтым месцы мэмарыял?

— Гэта і ёсьць тая ілюстрацыя рэальных адносінаў нашай улады і, дарэчы кажучы, нашых грамадзян да Вялікага тэрору. Дарэчы, гэтае пытаньне маглі б ініцыяваць тыя, хто жыве ў Смаленску і хто страціў сваякоў у ходзе «чыстак». На той тэрыторыі больш за 5 тысяч расстраляных у пэрыяд, пачынаючы з 1929 году, калі пачало працаваць прадстаўніцтва ГПУ па Заходняй вобласьці. Потым яно пераўтварылася ва Упраўленьне НКУС па Заходняй вобласьці, а потым і па Смаленскай. Таварыства «Мэмарыял» шматкроць ставіла пытаньне — чаму там няма пайменна таблічак, як гэта зроблена ў катынскім пахаваньні, дзе ўсе імёны загінулых улічаныя? Палякі памятаюць свае ахвяры, палякі гэтыя таблічкі ўстанавілі. Мясцовае кіраўніцтва ўсяляк сыходзіла ад пытаньня — выставіць гэтыя імёны на агульны агляд, каб усе сваякі маглі прыходзіць і шанаваць памяць ахвяр. І казалі так: «Так, так, так. У нас ёсьць у архіве гэтыя дадзеныя, але раптам яны ня там пахаваныя?»

​

— Гэта значыць, прыдумлялі масу адгаворак, толькі б гэтага не рабіць.

— Цалкам дакладна. Мы праяўляем дзіўную індыфэрэнтнасьць з пункту гледжаньня дзяржавы. Не мы, грамадзтва, а дзяржава нават заахвочвае гэтую індыфэрэнтнасьць у адносінах да памяці ахвяраў. Калі мы паглядзім, як гэта зроблена ў мэмарыяле «Медным», дзе таксама расстраляныя палякі ў 1940 году сіламі НКВД, мы ўбачым — там таксама ёсьць масавыя пахаваньні жыхароў Калінінскай вобласьці і гораду Калініна, якія загінулі падчас Вялікага тэрору. Але там грамадзяне самі на дрэвы вешаюць ад сябе шыльды пра сваіх сваякоў, часам з партрэтамі, часам з подпісамі. Гэта так кантрастуе з арганізаваным палякамі мэмарыялам, што нават становіцца крыўдна за нашу краіну. Чаму ж мы сваіх-то грамадзян ні за каго ня лічым?! У той жа час дэмагагічна пачынаем крычаць пра чырвонаармейцаў, якія загінулі ў польскім палоне. Дык там у іх ёсьць магілы і таблічкі! Там іх памяць паважаецца! Мы сваіх грамадзян лічым не за людзей, а за безаблічную масу, якая загінула, як быццам, у выніку стыхійнага бедзтва. Узьнікае пытаньне — хто мы, наогул, такія? Ці можам мы сябе лічыць хрысьціянамі або людзьмі, якія трапятліва і беражліва ставяцца да памяці загінуўшых продкаў?

Мумін Шакіраў