Група дэпутатаў, якія распрацавалі гэтыя дакумэнты, прапануе ўвесьці абмежаваньні на выкарыстаньне любых іншых моў, акрамя ўкраінскай, у публічнай сфэры. Прыняцьце моўных законаў у мінулым суправаджалі палкія дыскусіі і пратэсты. Яны пачаліся і цяпер: з крытыкай законапраектаў у блогах ужо выступілі як расейскамоўныя, гэтак і ўкраінскамоўныя.
Новыя праекты моўных законаў, у адрозьненьне ад іх папярэднікаў, у значнай ступені абапіраюцца на эўрапейскі вопыт. Яны прадугледжваюць увядзеньне нормаў, якія дзейнічаюць у многіх краінах ЭЗ і рэгулююць сфэры выкарыстаньня дзяржаўнай мовы. Украінская мова, згодна з перададзенымі на разгляд Вярхоўнай Рады дакумэнтамі, будзе вызначальнай у СМІ, навуцы, палітыцы, юрыспрудэнцыі, ваеннай справе, справаводзтве, у сфэры гандлю.
Акрамя ўкраінскай, іншыя мовы, у тым ліку беларуская, расцэньваюцца гэтымі законамі як замежныя, то бок мовамі нацыянальных меншасьцяў (за выключэньнем моў карэнных народаў: крымскіх татараў, караімаў, крымчакоў). Пры гэтым, паводле апошняга перапісу насельніцтва, амаль 15 адсоткаў этнічных украінцаў пазначылі ў якасьці роднай рускую мову. Калі прытрымлівацца лёгікі новых праектаў моўных законаў, усяго ва Ўкраіне пражывае 15, 6 мільёны прадстаўнікоў нацыянальных меншасьцяў, амаль 14 мільёнаў зь іх — рускамоўныя (гэта ня толькі этнічныя расейцы, але, напрыклад, беларусы ці малдаване, якія пазначылі падчас перапісу расейскую як родную мову).
Каб атрымаць моўныя правы, прадугледжаныя новым заканадаўствам для нацыянальных меншасьцяў (напрыклад, права на адукацыю на недзяржаўным мове або права атрымліваць праз СМІ інфармацыю на роднай мове і г. д.), будзе неабходна, каб у населеным пункце ня менш за 30 працэнтаў жыхароў падпісалі адпаведную заяву (у выпадку буйных гарадоў гаворка можа ісьці пра збор подпісаў сотняў тысяч чалавек). І нават калі гаворка ідзе пра невялікую вёску, парадак выкарыстаньня недзяржаўнага мовы будзе разглядаць Вярхоўная Рада ў кожным асобным выпадку. Такі працэс можа заняць доўгі час, аднак у законе не прадугледжаны пераходны пэрыяд.
Новае моўнае заканадаўства ўводзіць квоты. Для бібліятэк — ня больш за 50 адсоткаў кніг на замежных мовах. Для тэлерадыёвяшчаньня: ня больш за 10 працэнтаў часу вяшчаньня на замежнай мове —агульнанацыянальныя каналы, ня больш за 20 адсоткаў — рэгіянальныя каналы і ня больш за 50 працэнтаў — грамадзкае тэлерадыёвяшчаньне. Для кінатэатраў — не больш за 10 працэнтаў фільмаў на замежнай мове з субтытрамі. Аўдыёвізуальная прадукцыя ў асноўным павінна дублявацца на ўкраінскую мову — для выкананьня квотаў.
Прадугледжваюцца абмежаваньні і для выдаўцоў. Асноўнай мовай друкаваных выданьняў ва Ўкраіне будзе ўкраінская мова, і толькі 15 працэнтаў накладу можна будзе публікаваць на замежнай мове. Калі выдавецтва захоча надрукаваць кнігу, напрыклад, на расейскай, дык будзе абавязана выдаць тую ж кнігу на ўкраінскай мове, пры гэтым наклад апошняй павінен быць вышэй.
Новыя правілы тычацца і любых публічных выступленьняў на замежнай мове: калі на мітынгу або ў тэлевізійным эфіры гучыць не ўкраінская мова, дык спатрэбіцца забясьпечваць сынхронны пераклад на дзяржаўную мову (у цяперашні час у эфіры ўкраінскамоўных і расейскамоўных каналаў ва Ўкраіне абедзьве мовы выкарыстоўваюцца без перакладу).
Папярэдні і пакуль дзеючы закон, які рэгулюе моўную палітыку, быў прыняты адносна нядаўна, у 2012 годзе. Ён прадугледжваў магчымасьць выкарыстаньня, акрамя дзяржаўнай, рэгіянальнай мовы — там, дзе больш за 10 адсоткаў насельніцтва ня лічаць роднай украінскую. Закон прадугледжваў, што акрамя рускамоўных дадатковыя моўныя правы атрымаюць баўгары, вугорцы, крымскія татары, румыны, аднак прадстаўнікі гэтых нацыянальных суполак крытычна паставіліся да прыняцьця дакумэнта, зьвяртаючы ўвагу, што ён у недастатковай меры ахоўвае правы меншасьцяў.
Пасьля масавых пратэстаў на Эўрамайдане новы ўрад адмовілася адмяняць закон 2012 года, так званы закон Ківалава — Калесьнічэнкі (названы па прозьвішчах дэпутатаў, якія распрацоўваюць яго), праўда, да таго часу, пакуль ня будзе прыняты новы.
З прэзыдэнтам Міжнароднай асацыяцыі украіністаў Міхаэлем Мозэрам, прафэсарам Венскага ўнівэрсытэту, аўтарам дасьледаваньня, прысьвечанага моўнай палітыкі і моўнага дыскурсу ва Ўкраіне ў 2010-2012 гадах, карэспандэнтка расейскай службы нашага радыё Аляксандра Вагнэр гутарыць пра тое, чым дрэнны закон цяперашні і якой павінна быць блізкая да ідэалу моўная палітыка ва Ўкраіне.
— Паколькі вы займаліся моўнай палітыкай, калі прэзыдэнтам быў Віктар Януковіч, не маглі б вы расказаць, чым адрозьнівалася гэтая эпоха ў моўным пляне?
— Перш за ўсё гэта былі спробы ўсталяваць новы моўны парадак, прычым на падставе хлусьні. Гаворка ідзе ня толькі пра моўны закон Ківалава — Калесьнічэнкі 2012 года, але і пра законапраект 2010 года, пададзены на разгляд у першы год праўленьня Януковіча. Моўныя законы былі зьвязаныя ня толькі з украінскім, але і зь міжнародным кантэкстам. Гэта робіцца зразумела, калі мы зьвяртаем увагу, што ўсе яны грунтуюцца на Эўрапейскай хартыі рэгіянальных моў, якую падпісала, але не ратыфікавала ў прыватнасьці Расея.
Прадстаўнікі Расейскай фэдэрацыі пастаянна паказвалі на тое, як важна, каб Украіна вяла сябе згодна з палажэньнямі гэтай хартыі. Яны настойвалі на прынцыпах, ад якіх самі фактычна адмаўляліся, таму што без ратыфікацыі ў Расеі гэты дакумэнт не працуе. І ў гэтай сувязі цікавы факт, на які мала хто зьвяртае ўвагу: у Расеі не жывуць толькі расейцы і не жывуць толькі людзі, родная мова якіх — расейская. Іншымі словамі, у Расеі жывуць розныя меншасьці. Хто ўтварае самую вялікую меншасьць? Гэта татары. Але на другім месцы — украінцы. Як Расейская Фэдэрацыя гарантуе іх правы? Гэта важнае пытаньне.
Але вернемся да прэзыдэнцтва Януковіча. Калі моўны закон павінен быў уступіць у сілу, яго прамоўтэры ўсюды распавядалі гісторыю, што Эўропа ў захапленьні ад гэтага законапраекта, таму што ён быццам бы гарантуе моўныя правы на эўрапейскіх падставах. На самай справе эўрапейскія інстытуты, якія павінны былі ацаніць гэты законапраект, ня раілі прымаць яго ў тым выглядзе, у якім ён нам вядомы сёньня. Закон быў прыняты на нелігітімных падставах, з парушэньнем рэглямэнту. Акрамя ўсяго іншага, зь ім былі зьвязаныя разнастайныя міты. Розныя людзі тады казалі, што расейская мова ва Ўкраіне не абараняецца. Гэта было вельмі прыкра, таму што журналісты і палітыкі, якія кажуць такія рэчы, павінны ведаць, што расейскую мову ва Ўкраіне абараняе ня толькі Эўрапейская хартыя рэгіянальных моў, якая дзейнічае і бяз гэтага закона, расейская мова абаранялася і на падставе першага моўнага закона, прынятага ў 1989 годзе. І гэта яшчэ ня ўсё. Расейская мова ва Ўкраіне абараняецца канстытуцыяй Украіны. Таму, вядома, закон 2012 года па ўсіх названых мной прычынах трэба адмяніць.
— Па якіх прычынах цяпер дзеючы моўны закон ня раілі прымаць эўрапейскія структуры, якія адказвалі за яго адпаведнасьць агульнаэўрапейскім нормам?
— Прычыны былі розныя. Гэта ня тычылася агульнага духу закона, таму што некаторыя яго палажэньні зусім не такія дрэнныя. Перш за ўсё гаворка ішла пра тое, што гэты дакумэнт можа і спрыяе разьвіцьцю рускай мовы, але мала спрыяе разьвіцьцю тых моў, якія маюць патрэбу ў падтрымцы, — «малых моў» Украіны. Ёсьць і яшчэ адзін вельмі важны момант — і на гэта паказвалі прадстаўнікі АБСЭ і Вэнэцыянскай камісіі: моўны закон 2012 года занадта мала зьвяртаў увагі на разьвіцьцё дзяржаўнай мовы. Разьвіцьцё моў меншасьцяў не павінна перашкаджаць разьвіцьцю дзяржаўнай мовы. Няхай усе людзі ва Ўкраіне гавораць на сваёй мове: расейскай, вугорскай, крымска-татарскай, румынскай, польскай, беларускай, будзем спадзявацца, што ўсё больш на ідыш. Але дзяржаўную мову трэба ведаць. І ва Ўкраіне, і ў Расеі. Гэта не азначае, што ўсе кажуць выключна на гэтай мове. Гэта не азначае, што розныя аспэкты моўнай жыцьця павінны абслугоўвацца толькі на адной мове.
Я бываю ва Ўкраіне, і я, шчыра кажучы, хутчэй назіраў супрацьлеглае, што на самой справе ўшчамляюць ўкраінскамоўных. Становішча расейскай мовы ва Ўкраіне вельмі выгаднае, калі гаворка ідзе, напрыклад, аб прэсе, на тэлебачаньні, радыё. І я не баюся за будучыню расейскай мовы ва Ўкраіне. Я буду рады, калі ўкраінская мова будзе прадстаўленая, напрыклад, на тэлебачаньні, у той жа самай ступені, як расейская. Я буду вельмі рады, калі ўкраінскія часопісы будуць мець такі ж наклад, які маюць расейскамоўныя часопісы. Пра гэта мы пакуль можам толькі марыць.
— Цяпер у Вярхоўную Раду Ўкраіны перададзеныя да разгляду новыя моўныя законы, якія прадугледжваюць абмежаваньне той свабоды, якая сёньня існуе, — увядзеньне квот для прэсы, кнігавыдаўцоў або для тэлерадыёвяшчаньня на недзяржаўным мове. На вашу думку, ці можна будзе ў выпадку прыняцьця гэтых законаў казаць пра адваротнае, што ўкраінская мова апынецца ў больш выгадным становішчы ў параўнаньні з расейскай ці іншымі мовамі нацыянальных меншасьцяў?
— Я не нагэтулькі ўпэўнены, як вы, што цяперашняя моўная сытуацыя — гэта вынік свабоды. Гэта ня толькі свабода, гэта і рэшткі мінулага, і некаторыя законы рынку. Што тычыцца новага закона, ня варта забывацца на тое, што розныя абмежаваньні, пра якія вы кажаце, ёсьць у розных краінах. Ёсьць і іншыя краіны — ня толькі Ўкраіна, ёсьць іншыя моўныя кантэксты — ня толькі расейска-ўкраінскі, ёсьць і іншыя краіны з пэўным моўным заканадаўствам. Напрыклад, Францыя. Там таксама ёсьць квоты. Францыя наогул добры прыклад, таму што там моўная заканадаўства даволі адназначнае.
— Але ёсьць і, напрыклад, Швэйцарыя, дзе існуе чатыры дзяржаўныя мовы.
— Калі гаворка ідзе пра Швэйцарыю, то гэта, вядома, вельмі цікавая краіна, але яна кардынальна адрозьніваецца ад Украіны або Расеі. Швэйцарыя як дзяржава працуе на розных узроўнях зусім інакш, чым Украіна. Таксама вельмі любяць прыводзіць прыклад Канады, Бэльгіі. Але гэта ж сьмешна!
— Чаму?
— Таму што моўная сытуацыя ў Бэльгіі — гэта жах. Там ёсьць тры дзяржаўныя мовы: нямецкая (на ёй размаўляе каля 1 адсотка бэльгійцаў), флямандзкая і француская. З-за моўнай сытуацыі вакол двух апошніх моў, і гэта толькі адзін з фактараў, Бэльгія не працуе як дзяржава. І ў Канадзе ад ідыліі далёка. Небясьпека квэбэкскага сэпаратызму існуе пастаянна.
— Я б хацела ўсё ж вярнуцца да ўкраінскай мовы, таму што цяперашняя сытуацыя — хоць і з агаворкамі, пра якія вы згадвалі, — мае на ўвазе адносную свабоду для СМІ і кнігавыданьня ў выбары мовы вяшчаньня або мовы выданьня кнігі. У прапанаваных да разгляду законах гаворка ідзе ўжо пра квоты. Вы казалі пра законы рынку, якія дзейнічаюць цяпер. Неабходнасьць для тэлевізійных каналаў сынхронна перакладаць на ўкраінскую нават расейскую гаворку гэтыя законы не ўлічвае. Гэта можа быць яшчэ і задорага.
— Я ня ведаю шмат расейскіх перадач, у якіх украінцы гавораць на сваёй роднай мове без перакладу. Зыходзяць з таго, што ўкраінцы павінны разумець расейскую мову і што ўсе ўкраінцы выдатна разумеюць расейскую мову, — гэта, вядома, зразумела, але сытуацыя мяняецца. І гэта нармальна. У розных сытуацыях моўнае жыцьцё дзяржавы мяняецца. У Празе калісьці была распаўсюджаная нямецкая мова. І чэхаславацкая дзяржава таксама праводзіла моўную палітыку. Гэта нармальна. Тое, што дзяржава ўплывае на кнігавыданьне, на СМІ і гэтак далей, гэта тыповая зьява ня толькі для Ўкраіны. Я проста перакананы, што беларуская мова будзе і ў будучыні жыць ва Ўкраіне, што па-расейску будуць размаўляць. Большасьць людзей, якіх я ведаю, не хочуць, каб ва Ўкраіне не было расейскай мовы, нам падабаецца расейская мова, мы яе паважаем і будзем рады, калі гэта павага будзе ўзаемнай. І нават калі моўнае заканадаўства ва Ўкраіне цяпер ідзе ў пэўным кірунку, дык варта прыгадаць, што адначасова распрацоўваецца новы закон аб нацыянальных меншасьцях, і ўсе гэтыя працэсы ў галіне заканадаўства будуць адбывацца ў эўрапейскім кантэксьце.
— Якім з вашага пункту гледжаньня павінна быць блізкае да ідэалу моўная заканадаўства, якія правы ў ім павінны ўлічвацца?
— Усе моўныя правы павінны ўлічвацца, калі гаворка ідзе аб неафіцыйнай сфэры. Аднак у сёньняшняй сытуацыі трэба сфакусавацца на тым, што Ўкраіна павінна больш, чым у мінулым, працаваць над тым, каб усе ўкраінцы ведалі дзяржаўную мову. Гэта прынцып, які ня толькі тыповы для Ўкраіны. Дзяржаўную мову ў дзяржаве не навязваюць. Яе трэба ведаць.
