Новая біяграфія Сьвятланы Алілуевай адразу стала бэстсэлерам

У Вялікабрытаніі апублікаваная кніга канадзкага гісторыка, ганаровага прафэсара ўнівэрсытэту Таронта Размары Саліван «Дачка Сталіна. Незвычайнае і вірлівае жыцьцё Сьвятланы Алілуевай». У аснове кнігі — невядомыя раней дакумэнты з амэрыканскіх, брытанскіх, расейскіх і грузінскіх архіваў, а таксама шматлікія інтэрвію аўтара са сваякамі і сябрамі Сьвятланы Алілуевай. Гэты важкі том — 740 старонак — стаў бэстсэлерам у Лёндане.

22 лістапада 2011 года ў лякарні амэрыканскага мястэчка Рычманд у штаце Вісконсін памерла ад раку 85-гадовая жыхарка мясцовага дому састарэлых Лана Пітэрс. Цела было крэміраванае, а прах, паводле завяшчаньня, расьсеяны дачкой памерлай Крыс Эванс над Ціхім акіянам. Так завяршыўся бурны зямны шлях дачкі Сталіна Сьвятланы Алілуевай, паводле апошняга (пятага) шлюбу — Ланы Пітэрс. Сьмерць яе засталася практычна незаўважанай, хоць амаль за паўстагодзьдзя да гэтага Алілуева выклікала сусьветную сэнсацыю, калі ў сакавіку 1967 уцякла з Савецкага Саюза на Захад. Тады ёй ішоў 42-ы год, уцякла Алілуева ўжо з Індыі, куды прывезла з Масквы для пахаваньня прах свайго грамадзянскага мужа, індыйскага камуніста Браджэша Сінгха. Незадоўга да гэтага пасол Індыі ў СССР Трылокі Каўлі, блізкі сябар Сінгха, пераправіў у Індыю рукапіс яе кнігі «Дваццаць лістоў да сябра».

Уцёкі Алілуевай сталі цяжкім ударам па прэстыжу СССР. Яшчэ больш зрабілі для разьвянчаньня савецкага рэжыму апублікаваныя на Захадзе чатыры кнігі дачкі «правадыра ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва»: «Дваццаць лістоў да сябра», «Толькі адзін год», «Далёкая музыка», «Кніга для ўнучак». Таленавіты літаратар, кандыдат філялягічных навук, былы навуковы супрацоўнік маскоўскага Інстытуту сусьветнай літаратуры пакінула ў Маскве дваіх дзяцей. Яе кіданьні па сьвеце адбіліся і на яе характары, і на яе кнігах. З ЗША Сьвятлана перабралася ў Англію. У 1984 годзе вярнулася на радзіму з дачкой ад чарговага шлюбу. Жыла ў Грузіі, праз два гады папрасілася назад у Амэрыку. Усё жыцьцё яе перасьледаваў страх: ведаючы савецкую сыстэму знутры, яна баялася адплаты КДБ. Страх гэты быў абгрунтаваным. У 1992 газэта Washington Times апублікавала паказаньні супрацоўніка КДБ, які ўцёк на Захад і сьцьвярджаў, што ў яго ведамстве нейкі час абмяркоўваўся плян ліквідацыі Сьвятланы Алілуевай. Плян ня быў рэалізаваны толькі з-за боязі, што магла адбыцца ўцечка ў ФБР.

Сьвятлане было сем гадоў, калі яе маці Надзея Алілуева скончыла жыцьцё самагубствам у 1932 годзе. Ад яе гэта схавалі. Аб самагубстве маці яна даведалася ўжо дарослым чалавекам, і гэта наклала адбітак на ўсё яе наступнае жыцьцё. У адной са сваіх кніг Сьвятлана Алілуева піша: «Я шкадую, што мая маці ня выйшла замуж за цесьляра. Куды б я ні паехала — у Швэйцарыю, Індыю, Аўстралію, на якую-небудзь выспу — я ўсюды буду палітычным зьняволеным імя майго бацькі» . Якім жа было стаўленьне Сьвятланы да бацькі? Што іх зьвязвала? На пытаньні Радыё Свабода адказвае аўтар кнігі «Дачка Сталіна» Розмары Саліван.

— Гэта былі парадаксальныя адносіны. З аднаго боку, часткай успамінаў Алілуевай аб шчасьлівым дзяцінстве была памяць пра стаўленьне да яе бацькі: яго прасякнутыя любоўю лісты з Сочы, пасылкі з мандарынамі і апэльсінамі, а з другога — паступовае ўсьведамленьне таго, што бацька быў адказны за абрынутую на краіну хвалю тэрору. У канцы жыцьця Сьвятлана казала, што ніколі не даруе бацьку. «Вы павінны зразумець, — сказала яна, — што ён зламаў мне жыцьцё». Яна часта казала, што рускія павінны, нарэшце, вызначыцца з тым, кім быў Сталін. У адным лісьце да сяброўкі яна пісала: «Быць рускім — значыць ніколі не казаць словы «прабачце».

Яна адзначала, што неабходныя пакутлівыя і сумленныя асуджэньня сталінскіх злачынстваў і што неасуджанае мінулае уваскрасае ў будучыні. У той час яна называла Сталіна ня бацькам, а «наш сваяк Сталін». Але нават тады Сьвятлана ўспамінала, як рада была ў дзяцінстве прагулцы з бацькам у яго машыне і як была шчасьлівая, калі ён хваліў яе. Так што памяць пра бацьку, стаўленьне да яго былі супярэчлівымі і неадназначнымі. Калі вы дачка Сталіна і захоўваеце шчасьлівыя дзіцячыя ўспаміны і адначасова ўсьведамляеце зробленыя ім злачынствы, то зь непазьбежнасьцю спрабуеце гэта неяк збалянсаваць. Яна асуджала сталінскі рэжым і адначасова разумела, што бацька па-свойму любіў яе.

— У сваёй кнізе вы цытуеце гісторыка Роберта Такера, які пісаў пра Сьвятлану: «Нягледзячы ні на што, у нейкім сэнсе яна была падобная на бацьку». Якой вам уяўляецца асоба Сьвятланы Алілуевай пасьля вывучэньня яе жыцьця?

— Словы Такера былі адным меркаваньнем, а іншым было меркаваньне яе пляменьніка, сына Васіля Сталіна Аляксандра Бурдонскага, у якога я брала інтэрвію ў Маскве і які называў Сьвятлану трагічнай постацьцю. Бурдонскі таксама адзначаў, што Сьвятлана была дачкой свайго бацькі: «Яна атрымала ў спадчыну ад бацькі яго волю, яго інтэлект, але не яго помсьлівасьць і бязьлітаснасьць», — казаў ён. Маё асабістае меркаваньне пра яе складалася з гутарак зь яе сваякамі, сябрамі і знаёмымі.

У Амэрыцы ў многіх склалася меркаваньне аб яе неўраўнаважанасьці. Шмат у чым гэта тлумачыцца тым, што амэрыканскае жыцьцё Алілуевай пачалося ў Прынстане — маленькім унівэрсытэцкім гарадку, дзе на яе рабіўся ціск. Яе ўгаворвалі стаць біёграфам бацькі, чаго Алілуева не хацела. У Англіі пра яе склалася іншае меркаваньне. «Сьвятлана была цьвёрдая як скала», — у адзін голас запэўнівалі мяне дамы, якія ведалі яе там. Яны адмаўлялі легкадумнасьць і зьменлівасьць Алілуевай і захапляліся яе высакароднасьцю.

Як біёграф Сьвятланы Алілуевай, я павінна была аналізаваць меркаваньні людзей, якія яе ведалі, і яе ўласныя меркаваньні. У выніку ў мяне паўстаў вобраз, які ў вялікай ступені супадае зь меркаваньнем Крыс Эванс — дачкі Сьвятланы, якую ў дзяцінстве звалі Вольга. Крыс горача любіла маці, у яе былі зь ёй блізкія адносіны. Часам яна нават адчувала сябе маці сваёй маці. Для яе сьмерць маці была трагедыяй. На мой погляд, здольнасьць Сьвятланы на глыбокую і самаахвярную любоў і прыхільнасьць значна больш гавораць пра яе, чым усе плёткі яе крытыкаў, яны пераважваюць яе недахопы.

— У падзагалоўку сваёй кнігі вы называеце жыцьцё Сьвятланы Алілуевай незвычайным і вірлівым. Вам не здаецца, што гэтае жыцьцё было яшчэ і авантурным? Падлічана, што за сваё жыцьцё яна 39 разоў мяняла месца жыхарства...

— Самай прыкметнай рысай характару Сьвятланы была імпульсіўнасьць. Часам яна выглядала ураўнаважанай і спакойнай, а часам — вельмі імпульсіўнай, парывістай, нават свавольнай. Яе першае замужжа, калі яна выйшла замуж за Рыгора Марозава ў 1944 годзе, шмат у чым было імпульсіўным. Сталін адмовіўся сустракацца зь яе мужам, а яе сына ад гэтага шлюбу бачыў усяго чатыры разы. Сьвятлана заўсёды тлумачыла гэта тым, што Марозаў быў габрэем. Яна выйшла замуж супраць волі бацькі.

Наступным яе мужам стаў Юры Жданаў, і гэта было відавочна зроблена, каб дагадзіць бацьку. У сваёй кнізе я пішу пра тое, што яе парыў зьвярнуцца ў 1967 годзе ў Нью-Дэлі ў амэрыканскае пасольства па палітычны прытулак таксама быў імпульсіўным. І яе шлюб з Уэсьлі Пітэрсам таксама быў імпульсіўным. Рэфлексія не была ўласьцівая Алілуевай. Слова «вірлівае», на мой погляд, усё ж больш падыходзіць для апісаньня яе жыцьця, чым слова «авантурнае». Зь іншага боку, гэтае жыцьцё таксама было вельмі незвычайным, экстраардынарным — бо яно праходзіла на фоне бурных падзей ХХ стагодзьдзя, якія значна паўплывалі на яе.

Калі Сьвятлана перабралася ў ЗША, высьветлілася, што яна не разумее двух асноватворных фактараў амэрыканскага жыцьця: ролі ў ім грошай і грамадзкай думкі. Яна праматала велізарнае багацьце, а роля грамадзкай думкі была па-за межамі яе разуменьня. Пра яе пісалі ў Амэрыцы абсалютна супрацьлеглыя рэчы — ад самых нэгатыўных да самых пазытыўных. Пры гэтым не дазвалялі быць проста Сьвятланай, а толькі дачкой Сталіна. У Лёндане я пазнаёмілася зь мэксыканскім дыпляматам Раулем Орцізам, які быў сябрам Сьвятланы. Ён сказаў мне цікавую рэч: «Сьвятлана не імкнулася да аселасьці і стабільнасьці. Яна адчувала сябе скіталіцай, палёмніцай ва ўяўным сьвеце, дзе шукала перш за ўсё супакаеньня». Думаю, што гэтая цяга да духоўнасьці ўражвае перш за ўсё.

— Ці была яна чалавекам веруючым?

— Яна хрысьцілася ў 1962 годзе ў Маскве, стаўшы праваслаўнай. У савецкі час гэта не ўхвалялася ўладамі і супярэчыла камуністычнай дактрыне. Падазраю, што гэты акт прыцягнуў яе сваім дысыдэнцкім, бунтарскім характарам. Здарылася гэта не без уплыву Андрэя Сіняўскага, зь якім у яе тады быў раман. А ў канцы 1962 году яна брала шлюб у маскоўскай царкве са сваім стрыечным братам Іванам Сванідзэ — гэта быў яе трэці шлюб, які пратрываў усяго год.

На працягу жыцьця Сьвятлана захаплялася рознымі рэлігіямі: індуізмам, цікавасьць да якога паўстала пад уплывам Браджэша Сінгха, затым будызмам, каталіцызмам. Праўда, яна так і не змагла знайсьці для сябе прыдатную канфэсію, хоць заўсёды лічыла, што за сьветабудовай стаіць нейкая вышэйшая сіла. Вядома, яе жыцьцё валодала пэўным духоўным вымярэньнем. Успамінаю яе апошні ліст да малодшай дачкі Вольгі. У ім яна пісала, што пасьля сьмерці яна, а таксама яе маці Надзея і яе бабка Вольга будуць назіраць за жыцьцём дачкі, і што чалавечае жыцьцё не абмяжоўваецца зямным жыцьцём. У яе рэлігійных пошуках быў духоўны момант, але начыста адсутнічала цікавасьць да царквы як інстытуцыі.

— Сьвятлану Алілуева папракалі ў тым, што яна была дрэннай маці, што, уцёкшы на Захад у 1967 годзе, яна кінула ў Маскве дваіх дзяцей. Ці справядлівыя гэтыя папрокі?

— Калі Сьвятлана апынулася ў Індыі, у яе першапачаткова не было намеру прасіць прытулку на Захадзе. У той час яе сыну Іосіфу было 22 гады, ён зьбіраўся стаць лекарам. Дачцэ Каці было 16 гадоў, яна яшчэ вучылася ў школе і пасьля стала вульканолягам. Дзеці падтрымлівалі добрыя адносіны з бацькамі — Іосіф з Марозавым, Каця са Жданавым. Сьвятлана была ўпэўненая, што ўрад ня стане рэпрэсаваць дзяцей. Аднак іх прымусілі выступіць з асуджэньнем маці.

Тут важную ролю адыграў вядомы Віктар Луі, які па заданьні КДБ паспрабаваў прадухіліць публікацыю ў Амэрыцы кнігі Алілуевай «Дваццаць лістоў да аднаго», перадаўшы яе ангельскаму выдавецтву ў скарочаным і цэнзураваным выглядзе. Ёсьць цікавы фотаздымак гэтага вядомага правакатара разам з Язэпам і Кацяй. Гэта Луі прымусіў іх асудзіць маці і распавядаць у інтэрвію аб яе неўраўнаважаным характары. У Маскве я гаварыла зь Леанідам Алілуевым, і ён пацьвердзіў, што спачатку Іосіф адмовіўся камэнтаваць уцёкі маці, але ён нібыта быў высланы з Масквы і вернуты толькі тады, калі пагадзіўся на гэта.

Усё гэта даволі цяжка зразумець. Калі ў 1984 годзе Сьвятлана вярнулася ў Савецкі Саюз, яна казала, што баялася пісаць дзецям, апасаючыся скампрамэтаваць іх. Кожны раз, калі хтосьці зь яе знаёмых наведваў Савецкі Саюз, яна прасіла даведацца пра дзяцей. Ва ўсім гэтым можна вінаваціць толькі жорсткую і нечалавечую палітычную сыстэму, якая робіць немагчымым узьяднаньне маці зь дзецьмі.

— Алілуева настойвала, што яе раман з кінадраматургам Аляксеем Каплерам, які так раззлаваў Сталіна, быў плятанічным. Ці так гэта?

— Адносіны Алілуевай з Аляксеем Каплерам, без сумневу, былі плятанічнымі. Калі яны сустрэліся, Сьвятлане было 16 гадоў, а яму — 39. Гэта было рамантычнае захапленьне, якое нічога агульнага ня мела з сэксам. Яны хадзілі ў опэру, у тэатры, у кіно. Праўда, шмат цалаваліся. Гэты нявінны флірт дачкі разьятрыў Сталіна, і ён адправіў Каплера ў ГУЛАГ. «Твой габрэй — англійскі шпіён», — сказаў ён дачцэ. Але калі яны зноў сустрэліся пасьля сьмерці Сталіна і вызваленьня Каплера з ГУЛАГу, у іх паўстала фізычная сувязь.

Ведаеце, наўрад ці можна з упэўненасьцю казаць аб плятанічныях і неплятанічных адносінах Сьвятланы з мужчынамі, якіх яна кахала. Яе сваякі казалі аб яе шматлікіх сувязях. Удава архітэктара Фрэнка Лойда Райта, зь якой я размаўляла ў Амэрыцы, сьцьвярджала, што фізычныя адносіны Сьвятланы і Ўэсьлі Пітэрса, які быў членам яе фонду, былі вельмі інтэнсіўнымі. І хоць у яе не было недахопу ў палюбоўніках, для яе больш важнае значэньне мелі інтэлектуальныя, эмацыйныя і духоўныя адносіны з каханымі мужчынамі. Няцяжка заўважыць, што многія зь іх былі нашмат старэйшыя за Алілуеву. У лісьце дыплямату і гісторыку Джорджу Кенану Сьвятлана адзначае: калі яна улюбляецца, праходзіць даволі шмат часу, перш чым яна разумее, што большая частка гэтага каханьня была ілюзіяй.

— Чаму Дзяржаўны дэпартамэнт першапачаткова адмовіў Сьвятлане Алілуевай у палітычным прытулку ў ЗША, калі яна зьвярнулася ў амэрыканскае пасольства ў Дэлі ў 1967 годзе, і ў выніку ёй прыйшлося зьехаць у Швэйцарыю?

​— Першае, што Сьвятлана сказала тады ў амэрыканскім пасольстве ў Нью-Дэлі, — што яна дачка Сталіна. Консул Джордж Х’ю ёй не паверыў. Яна магла быць авантурніцай, савецкім агентам або папросту псыхічна хворай. Ён запрасіў у ЦРУ інфармацыю аб Сьвятлане Алілуевай, і высьветлілася, што ні ў ЦРУ, ні ў ФБР, ні ў Дзярждэпартамэнце пра яе нічога няма, там нават ня ведалі, што ў Сталіна была дачка. Калі другі сакратар амэрыканскай амбасады ў Індыі Робэрт Рэйл паспрабаваў атрымаць інструкцыі на гэты конт у Вашынгтоне, ён атрымаў ліст ад намесьніка дзяржсакратара Фоя Колера з указаньнем, якое забараняла ёй ўезд у Амэрыку.

Гэта быў час разрадкі ў амэрыкана-савецкіх адносінах. Брэжнеў зьбіраўся ў Вену для падпісаньня дамовы аб скарачэньні ўзбраеньняў і іншых пагадненьняў. У адміністрацыі прэзыдэнта Джонсана палічылі, што скандал з дачкой Сталіна можа перашкодзіць наладзіць адносіны з Савецкім Саюзам. Вось чаму амэрыканцы паспрабавалі збыць Сьвятлану ў іншую краіну і запыталі некалькі ўрадаў на гэты конт. Адгукнулася, у прыватнасьці, Швэйцарыя, якая прапанавала ёй часовы прытулак, і Сьвятлана ў суправаджэньні Робэрта Рэйла адправілася туды. Былы амбасадар ЗША ў Маскве Джордж Кенан пабываў у Швэйцарыі, каб сустрэцца са Сьвятланай, і яна, па яго словах, зрабіла на яго велізарнае ўражаньне. Ён знайшоў яе разумнай, ураўнаважанай і адукаванай жанчынай. Яна яму расказала пра рукапіс кнігі «Дваццаць лістоў да аднаго», якую яна хацела апублікаваць на Захадзе. Празь некаторы час амэрыканцы далі ёй турыстычную візу для сустрэчы з выдаўцом.

— Ці спрабаваў КДБ нейкім чынам паўплываць на Сьвятлану Алілуеву, каб прымусіць яе вярнуцца, скампрамэтаваць яе ці нават ліквідаваць фізычна, як пра гэта пісалі ў Амэрыцы?

​— Працуючы ў архіве Гувэраўскага інстытуту ў Каліфорніі, я выявіла два дакумэнты, якія мелі дачыненьне да Сьвятланы. Адзін зь іх уяўляў сабой плян агентурных мерапрыемстваў па прадухіленьні публікацыі «Дваццаці лістоў да аднаго», які абмяркоўваўся ў КДБ у 1967 годзе. Для гэтага быў далучаны інфарматар КДБ Віктар Луі. Ён прапанаваў апярэдзіць амэрыканскае выданьне, даўшы аднаму з заходніх выдавецтваў сфальсыфікаваны і скарочаны варыянт кнігі, копія якой была канфіскаваная ў дзяцей Сьвятланы.

Іншы дакумэнт быў дакладной запіскай, адрасаванай ў 1969 годзе ў Палітбюро ЦК КПСС і падпісанай тагачасным кіраўніком КДБ Юрыем Андропавым. У ёй прапаноўваліся меры па дыскрэдытацыі Сьвятланы. Андропаў прапаноўваў выкарыстоўваць дзяцей Сьвятланы для яе кампрамэтацыі. Прапаноўвалася прымусіць іх выказаць абурэньне «здрадай» маці. Там жа прапаноўвалася ўкінуць у заходні друк інфармацыю, што другая кніга Сьвятланы «Толькі адзін год» напісаная нібыта не ёю, а была сумеснай кампіляцыяй Кенана, Фішэра, Аркадзя Белінкова, Мілавана Джыласа і іншых ворагаў савецкага рэжыму. У архіве ФБР я знайшла дакумэнт, падпісаны Эдгарам Гувэрам, у якім кіраўнік ФБР папярэджваў Дзярждэпартамэнт аб тым, што, паводле агентурных зьвестак, у ЗША быў накіраваны агент КДБ для арганізацыі выкраданьня Сьвятланы Алілуевай. У дакумэнце гаворыцца, што ФБР лічыць гэтую пагрозу цалкам рэалістычнай. Так што КДБ актыўна цікавіўся Сьвятланай Алілуевай і пастаянна трымаў яе ў поле зроку. Савецкія ўлады можна зразумець: уцёкі дачкі Сталіна на Захад былі адчувальным ударам па прэстыжу Савецкага Саюзу.