У 70-х гадах мінулага стагодзьдзя тагачасны дзяржсакратар ЗША Генры Кісінджэр спытаў прэм’ера КНР Чжоў Эньлая, як кітайская кампартыя ацэньвае Вялікую Францускую рэвалюцыю.
«Прайшло яшчэ занадта мала часу, каб рабіць канчатковыя высновы» — адказаў Чжоў. Вядома, з іроніяй, усё ж без малога два стагодзьдзі — тэрмін прыстойны. Хаця і на самой справе значэньне гістарычных падзей такога маштабу становіцца зразумелым далёка не адразу.
Год пасьля перамогі ўкраінскай рэвалюцыі — гэта і шмат, і мала. Канчатковыя высновы рабіць рана, тым больш, што ў пэўным сэнсе яна зусім ня скончылася ўцёкамі прэзыдэнта Януковіча. Але некаторыя — можна, пры ўсёй іх ўмоўнасьці.
Украінская рэвалюцыя, як і папярэднія ёй арабскія і другая кіргіская, нагадалі сьвету, што «аксамітныя» рэвалюцыі канца ХХ — пачатку ХХІ стагодзьдзя — ня новы стыль, ня новы трэнд, а ўнікальная і шчасьлівая выпадковасьць. Рэвалюцыі ад веку — гэта як правіла вялікая, часам велізарная кроў.
Параўнаньне ўкраінскай рэвалюцыі зь вялікімі — францускай і рускай — задае правільны ракурс ацэнак, якія дазваляюць многае зразумець у тым, што адбылося і адбываецца ў нашых паўднёвых суседзяў. Анэксія Крыму, «гібрыдная» вайна на Данбасе, значэньне гэтых падзей для лёсу сьвету некалькі захілілі ўнутрыўкраінскі сэнс рэвалюцыі.
Для рэвалюцый правіла — ня толькі кроў, але і замежная інтэрвэнцыя. Саслабленая палітычнай зьменай дзяржава, якая пры гэтым кідае ідэалягічны выклік суседзям, гвалтоўнае адхіленьне ад улады абрыдлых, але пры гэтым законных кіраўнікоў — усё гэта спараджае ў магутных суседзяў вялікую спакусу ўлезьці «з нагамі» ў краіну, ахопленую рэвалюцыйнай ліхаманкай.
Зь іншага боку, Украіна трапіла ўсё ж не ва ўсе пасткі, якімі багатыя рэвалюцыі ў гісторыі. Напэўна, не ва ўсе. Або пакуль не ва ўсе.
Пры гэтым ўварваньне атрымліваецца зь неабходнасьцю «гібрыдным»: у часы Вялікай францускай рэвалюцыі францускія манархісты, паўстанцы Вандэі і Ліёна, эўрапейскія двары дзейнічалі поруч у імкненьні скінуць уладу парыскіх «бязбожнікаў і царазабойцаў», падчас грамадзянскай вайны ў Расеі краіны Антанты забясьпечвалі зброяй «белых» і пасылалі свае войскі для зьнішчэньня бальшавіцкай «заразы». Ну і адказ быў адпаведны. У формулу часоў Францускай рэвалюцыі «Ліён паўстаў супраць свабоды — Ліёна больш не існуе» падстаўце Данецк або Луганск — атрымаецца даволі дакладнае апісаньне таго, што зараз адбываецца на ўсходзе Ўкраіны.
Зь іншага боку, Украіна трапіла ўсё ж не ва ўсе пасткі, якімі багатыя рэвалюцыі ў гісторыі. Напэўна, не ва ўсе. Або пакуль не ва ўсе.
Новы парадак пасьля рэвалюцыі складваецца далёка не адразу і праз даволі бурныя забурэньні. Цяпер ужо забылася, а адразу пасьля зьвяржэньня Януковіча ўяўлялася, што Майдан веча, ўлада «чалавека з ружжом» — гэта вельмі надоўга, што сучасная, хоць і вельмі дрэнна кіраваная дзяржава ператворыцца ў «дзікае поле» накшталт цяперашняй Лібіі. Варта заўважыць — гэтага не адбылося. Ці то з-за вайны, ці то з-за іншых абставінаў кансалідацыя новага легітымнага парадку адбылася адносна хутка. Вельмі сымбалічна, што дэмантажом Майдану пры дапамозе паліцыі займаўся Віталь Клічко — адзін зь яго лідэраў, які стаў кіеўскім мэрам. Усякага роду самадзейныя міліцыйныя ўтварэньні былі ўзятыя пад кантроль з боку дзяржавы. Кантроль няпоўны, але рызыка «майданізацыі ўсёй краіны» цяпер ужо адсутнічае. Ці яшчэ.
Зь іншага боку, Украіна трапіла ўсё ж не ва ўсе пасткі, якімі багатыя рэвалюцыі ў гісторыі. Напэўна, не ва ўсе. Або пакуль не ва ўсе.
Абраньне прэзыдэнтам досыць памяркоўнага на агульным рэвалюцыйным фоне палітыка — Пятра Парашэнкі — сьведчыла аб тым, што ўкраінскі народ зусім не імкнецца (па меншай меры — не імкнуўся ў сярэдзіне мінулага года) працягваць рэвалюцыю па формуле «Інтэрнацыяналу» — «До основанья, а затем.. . ». Добра гэта ці дрэнна — пытаньне складанае. Можна па-рознаму ставіцца да вялікіх францускай і рускай рэвалюцыяў, але бясспрэчна, што яны зьмянілі свае грамадзтвы кардынальным чынам.
Пятро Парашэнка — гэта не Дантон, не Рабэсп’ер, ня Троцкі і ня Ленін. Па меншай меры ў сэнсе палітычнай біяграфіі. Ён — плоць ад плоці той сыстэмы, супраць якой паўстаў Эўрамайдан. Напэўна, калі б на чале францускай рэвалюцыі быў адзін з прынцаў, а на чале рускай — адзін зь вялікіх князёў, вынікі былі б менш радыкальныя.
Пятро Парашэнка — гэта не Дантон, не Рабэсп’ер, ня Троцкі і ня Ленін. Па меншай меры ў сэнсе палітычнай біяграфіі.
Хаця ў тым-та і справа, што ўкраінская рэвалюцыя яшчэ зусім ня скончылася. Украінскае выданьне «Люстэрка тыдня» ў канцы мінулага году апублікавала вынікі вялікага сацыялягічнага дасьледаваньня грамадзкай думкі пострэвалюцыйнай Украіны. Адзін зь вельмі цікавых вынікаў — наколькі, на думку рэспандэнтаў, за 9 месяцаў пасьля перамогі Майдану былі выкананыя яго чаканьні (Мал. 2) Пры ацэнках па пяцібальнай шкале (5 — цалкам выкананае) толькі дзьве пазыцыі — «паскарэньне інтэграцыі Ўкраіны ў ЭЗ» і «зьяўленьне новых асобаў ва ўладзе» дацягнулі да «троечкі» — 2,6 і 2,7 балы адпаведна. Усё астатняе — рэформы, падвышэньне пэнсій і заробкаў, узмацненьне адказнасьці палітыкаў, памяншэньне разрыву паміж багатымі і беднымі, рэзкае зьніжэньне ўзроўню карупцыі — «двойка» і ніжэй. Дарэчы, наконт карупцыі: толькі 7% адзначылі, што яна пасьля рэвалюцыі паменшылася, 47% — што засталася ранейшай, амаль траціна (32%) — што ўзрасла.
Ну так атрымліваецца — за што змагаліся? І так, і не. Мяркуючы па разнастайных дадзеных, расчараваньня ў рэвалюцыі як такой ва ўкраінскім грамадзтве не адбываецца. Хутчэй, наадварот, становяцца больш моцнымі настроі на карысьць «трэцяга Майдану». Ужо якое шчасьце ён прынясе Ўкраіне — пытаньне асобнае, але падобныя настроі сьведчаць аб тым, што рэвалюцыйны працэс далёкі ад завяршэньня.
«Урок ўладарам — злоўжываньні спараджаюць рэвалюцыі. Урок народам — рэвалюцыі горш за любыя злоўжываньні».
Лёгіка «а што гэта дасьць» — яна наагул не для рэвалюцыйных эпохаў і не для народаў, якія жывуць у такія эпохі. Бывае, хоць і вельмі рэдка, што рэвалюцыі і праўда не прыводзяць па меншай меры да рэзкага пагаршэньня жыцьця, скажам, народы Ўсходняй Эўропы пасьля рэвалюцый канца 80-х гадоў мінулага стагодзьдзя зьведалі цяжкасьці, але не катастрофы, і даволі хутка прыйшлі да цалкам прыстойнага дабрабыту і палітычнай стабільнасьці. Але, як правіла або па крайняй меры, часта гэта адбываецца ня так, а менавіта праз катастрофу.
Тут да месца ўспомніць парадаксальную формулу графа Жазэфа дэ Мэстра, аднаго з самых таленавітых крытыкаў і ворагаў Вялікай францускай рэвалюцыі, які падвёў яе вынік так: «Урок ўладарам — злоўжываньні спараджаюць рэвалюцыі. Урок народам — рэвалюцыі горш за любыя злоўжываньні».
Ну наконт таго, што заўсёды горш — так на тое граф і быў контррэвалюцыянэрам. Але паколькі быў контррэвалюцыянэрам разумным, то дадаў і першы ўрок — злоўжываньні прыводзяць да рэвалюцыі. І народы, людзі ніколі не засвояць другі ўрок. Ужо як і калі брыняюць «гронкі гневу», як у народным «акумулятары» назапашваецца энэргія пратэсту — гэта складаная штука. У любым грамадзтве ёсьць дысфункцыі, у любым грамадзтве некаторыя моцна не задаволеныя, а ледзь ня ўсе не задаволеныя хоць нечым. І працягвацца гэта можа досыць доўга, людзі, якія засвоілі другі ўрок дэ Мэстра, не абавязкова баязьлівыя, дурныя і ня любяць свабоду.
Але потым адбываецца разрад, перапаўняецца чаша цярпеньня. І тут роля правадыроў, мудрагелістых плянаў мінімальная. Не яны вядуць, а іх нясе, як трэску, хаду падзеяў. Гэта, дарэчы, было добра відаць па ўкраінскай рэвалюцыі. Назваць В. Клічко, А. Яцанюка і А. Цягнібока яе правадырамі неяк язык не паварочваецца.
Рэвалюцыя — гэта асаблівы стан грамадзтва, накшталт каханьня у асобнага чалавека.
Гэтую народную энэргію нельга штучна выклікаць, напампаваць, але і калі адбываецца яе выкід, яго досыць цяжка спыніць. Прычым, нярэдка гэтыя выкіды адбываюцца шмат разоў. На думку некаторых гісторыкаў, тая ж Вялікая Француская рэвалюцыя ў пэўным сэнсе працягвалася ўсё ХIX стагодзьдзе — 1830-1848-1871, першая рэвалюцыя спарадзіла каскад наступных. Складана сказаць, ці былі кіраўнікі, якія зрыналіся гэтымі рэвалюцыямі, усе як на падбор такімі ўжо пачварамі і злыднямі, хутчэй народ у параксызмах гэтых пераваротаў збываў тую самую назапашаную энэргію. Дарэчы, ня выключана, што і ва Ўкраіне назіраецца нешта падобнае — 1991-2004-2014- ... Неабавязкова гэты шэраг скончаны.
Рэвалюцыя — гэта асаблівы стан грамадзтва, накшталт каханьня у асобнага чалавека. Навакольным шчыра незразумела, чаму чалавек раптам сыходзіць з розуму, чаму паводзіць сябе зусім ня так, як у звычайным стане, чаму гатовы зрушыць горы. Ці заўсёды людзі шчасьлівыя ў каханьні? Не заўсёды. Пытаньне, ці можна яго пазьбегнуць? І ці варта?
Беларусаў, мяркуючы па многіх прыкметах, украінская рэвалюцыя хутчэй моцна напалохала. І тут нельга сказаць, што яны маюць рацыю, а ўкраінцы не, як і наадварот. Украінцаў прыперла, а беларусаў — не.
Беларусаў, мяркуючы па многіх прыкметах, украінская рэвалюцыя хутчэй моцна напалохала.
Ці могуць народы пазьбегнуць рэвалюцыі? Зразумела так, калі прытрымлівацца кансьпіралягічнай вэрсіі, паводле якой падобныя падзеі — вынік нейкіх змоваў, што ўсе праплачана, схоплена і разьлічана. Зразумела не, калі сыходзіць з больш рэалістычнай інтэрпрэтацыі, згодна зь якой гэта калі і «змова», то Гасподня. І кансьпіратары, як і іх ворагі — прылады гэтага непасьціжнай чалавечаму розуму задумы. Не, плянаў у такіх справах маса, прычым ва ўсіх розныя, аднак вынік аказваецца непадобны ні на чый плян.
Асабліва гэта відавочна пры далёкай рэтраспэктыве: тлумачэньні францускай або рускай рэвалюцыі нейкімі змовамі выглядае цалкам ўбога. Нядаўняй украінскай — таксама.
Аналёгія з каханьнем, мабыць, дазваляе растлумачыць, для чаго робяцца рэвалюцыі, чаму, нягледзячы на тое, што яны нярэдка не апраўдваюць тых надзеяў, якімі былі спароджаныя і якія спарадзілі, людзі не шкадуюць аб тым, што падымаліся на барацьбу. Напэўна, таму, што адчуваюць сябе людзьмі. І ў каханьні, і ў рэвалюцыі.
І як зубную пасту ня запхаеш назад у цюбік, так і гісторыю не адкруціш назад.
А вынік... Ну і тое і іншае прадпрыемства — язда ў невядомае, гарантый ніякіх няма. Але як каханьне, нават няўдалае і нешчасьлівае, мяняе людзей, так і рэвалюцыі мяняюць народы. У гэтым можа быць і вынік. У канцы рэвалюцыі ўжо і забываецца, што там было прычынай, першым штуршком — пасьля яго адбываецца так шмат усякага і рознага, што ўжо яно вызначае далейшае разьвіцьцё.
І як зубную пасту ня запхаеш назад у цюбік, так і гісторыю не адкруціш назад. Рэстаўрацыя манархіі пасьля францускай рэвалюцый не вярнула Францыю ў дарэвалюцыйную эпоху. Тая рэвалюцыя беспаваротна зьмяніла ня толькі краіну, але і ўсю Эўропу, стварыла той новы сьвет, у якім мы жывем.
Ці наканавана гэта ўкраінскай рэвалюцыі? Тут можна толькі спадзявацца. Або, пры больш філязофскім поглядзе, далучыцца да ацэнкі Чжоу Эньлая.
