Папраўдзе першай агульнаэўрапейскай валютай быў талер.
У канцы XV ст. празь недавер да ранейшых здэвальваваных манэтаў спатрэбіўся трывалы срэбны эталён. У 1518 годзе мынца чэскага графа Шцепана Шліка ў Яхімаве (па-нямецку Joachimstal – даслоўна Яхімаў дол) пачала біць Ёахімсталеры, адкуль і пайшла назва талер. Талер стаў валютай міжнароднага гандлю і пайшоў па сьвеце.
Летась споўнілася 450 год пачатку біцьця нашых уласных талераў. Віленская мынца ("манэтны двор") пачала годную справу ў 1564 годзе і доўга біла вялікія манэты вагой 29 г срэбра высокай пробы (Жыґімонт Аўгуст абвяшчаў выпуск талераў раней, але гэта ўсё ж была, паводле энцыкляпэдыі "Археалёгія і нумізматыка Беларусі", толькі дэклярацыя).
Срэбная манэта лічылася роўная залатому дукату. Талеры білі і ў Горадні. На тэрыторыі Беларусі талер як манэта ўжываўся да ХІХ стагодзьдзя, а як адзінка вымярэньня грашовых сумаў – і да ХХ.
Яго білі і ў Кароне Польскай, і ў розных княствах сярэднявечнай Сьвятой Рымскай імпэрыі, і ў Нідэрляндах, і ў Скандынавіі. На ягоны ўзор гішпанцы ўвялі даляр, які трапіў за акіян, – і так узьнік даляр ЗША, цяпер асноўная рэзэрвовая валюта сьвету.
Беларускі ж талер (варыянт вымаўленьня – таля´р) застаўся ва ўдзячнай памяці людзей як ідэальная грашына, трапіў у прыказкі ды фальклёр. "Слоўнік гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча" фіксуе гэтае слова ў Вялейскім, Пастаўскім, Лідзкім, Мастоўскім раёнах. Талер маленькі, а даражэнькі – гэта тое, што па-расейску “мал золотник, да дорог”.
У велічальных песьнях на Каляды або Вялікдзень гаспадароў хаты ідэалізуюць: дзеткі як кветачкі, гаспадыня – бы сонца, а ў гаспадара галава розумам насыпана і кашуля каштуе тысячу талераў. Дый уся даўняя Беларусь – рамантычная краіна талераў, як бачыў яе сьветлай памяці Зьміцер Сідаровіч.
А вось фальклёрная ілюстрацыя да зьмены гістарычных эпох і прыходу рускага міру:
Былі ў мяне талеры – усе патаялі, былі бумажкі – аставіў у Машкі, быў мундзір на семдзесят дзір, лату на лату саджу, а дзеньгі на водку шчаджу. "Цар Мамай", народная драма. Запісаў у 1960 г. К. Кабашнікаў на Случчыне |
Талер быў дарагі. Казак у народнай песьні прадае каня за розныя каштоўнасьці паводле наступнага курсу:
Прадам цябе, косю,
За дробныя дзеньгі,
За талер бяленькі,
За мёд, за гарэлку,
За красную дзеўку.
У фальклёры і літаратуры бытавала таксама іншая форма слова. Клясык беларускага мовазнаўства Браніслаў Тарашкевіч ў перакладзе Міцкевічавага “Пана Тадэвуша” трымаўся пэўных моўных узораў. Ключнік Гервазы Рубайла супакойвае Зосю, каб не баялася вызваленьня Тадэвушам сялянаў – маўляў, не зьбяднее:
А Стольніка скарбец, укрыты ў зямлі ад грабежы, у спадку да Пані Зафіі, бясспорна, належа; у замку яго пільнаваў я, як вока зраніцы, і ад маскалёў, і ад вас жа, панове Сапліцы. І добры йшчэ мех у мяне сваіх собскіх таляраў, сабраных гадамі і з выслугі, й з панскіх прыдараў. |
Клясык беларускай паэзіі нашаніўскае пары Алесь Гарун:
Праз гадзіну, — час кароткі
Баўтрамею доўгім здаўся, —
Сьвет з ваконца паказаўся
У карчомцы пана Ноткі.
"Ну вот, бацьку, гаварыў ты!
Зараз зьлезем, купім гáры
I заплацім тры таляры —
Мы ня любім жаднай крыўды".
(жартоўны абразок “Канец Паўлючонка”).
Незабыўнай рыфмай – купім гáры — тры таляры – Гарун не пакідае нам сумневу ў народнасьці апошняга слова. Націск у ім мог перасунуцца ці пад уплывам польскіх ускосных склонаў (talar – talary; заўважма, што па-чэску і па-славенску tolar), ці зь іншай прычыны, але ў беларускай клясычнай літаратуры гучыць яно так.
А як па-беларуску называць цяперашняга заакіянскага нашчадка талераў-таляраў? Эвалюцыя ягонага імя такая: Daler у ніжненямецкай і ў скандынаўскіх мовах, падобна па-нідэрляндзку, і ўрэшце па-ангельску dollar.
Вось жа ў клясычнай “Нашай Ніве” братоў Луцкевічаў і Купалы тое слова пішацца пераважна зь мяккім л: даляр і доляр (аканьне тады не заўсёды пазначалі). Ангельска-беларускі слоўнік Валянтыны Пашкевіч, што выйшаў ужо ў наш час, дае даляр. Прытым, што аўтарка жыла ў Паўночнай Амэрыцы. Чаму даляр? Тут марна шукаць асаблівасьцяў амэрыканскага вымаўленьня. Гэта рэха беларускае назвы любімых народам таляраў-талераў.
Карацей, пакуль да таго эўра дойдзе, някепска было б хоць колькі гадоў пакарыстацца беларускім талерам.