Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Мяне тройчы выводзілі на расстрэл»


Карыкатура на Ігара Стралкова
Карыкатура на Ігара Стралкова

Данецкага мастака Сяргея Захарава, які намаляваў карыкатуру на Ігара Стралкова, паўтара месяца зьбівалі і катавалі ў турмах ДНР.

Ігар Стралкоў цэліць сабе ў скронь, унізе — рэклямны лозунг «Just do it», баявік са сьцягам Наваросіі і клоўнскі носам трымае аўтамат, яшчэ адзін «сэпаратыст» глядзіць на мінакоў вачыма іншаплянэтнага прышэльца, наварасійская сьмерць дэманструе малюнак са зьбітым малайзійскім «Боінгам» — такія выявы мінулым летам сталі зьяўляцца ў людных месцах Данецку. Адказнасьць узяла на сябе арт-група «Мурзілкі». Неўзабаве зьявілася паведамленьне аб арышце мастака — Сяргея Захарава, якога назвалі «данецкім Бэнксі», і пра тое, што яго катуюць у сутарэньнях захопленага сэпаратыстамі будынку СБУ. У сярэдзіне жніўня — кароткая вестка пра тое, што Сяргея выпусьцілі, але тут жа арыштавалі зноў, у канцы верасьня — што ён зноў на волі.

Толькі цяпер Сяргей Захараў змог выбрацца з Данецку. Ён распавёў Радыё Свабода пра тое, што зь ім адбылося.

— Калі ў інтэрнэце зьявіліся фотаздымкі вашых работ на вуліцах Данецку, многія былі зьдзіўлены вашай адвагай. Як вы наважыліся на такое? Ці думалі, што вас ня знойдуць?

— Трошкі, вядома, легкадумнасьці праявілі. Я выходзіў на сувязь са свайго тэлефоннага нумара і меў зносіны з адным расейскім журналістам. Можа быць, гэта паўплывала. Ва ўсякім разе, за мной сачылі доўгі час, як я зразумеў, таму што мне нават даўнія камэнтары ў сацсетках паказвалі. Яны ўшчыльную займаліся мною.

— Вы разьмяшчалі працы па начах? Доўга яны віселі або іх адразу здымалі?

— Па начах нерэальна, таму што людзей няма, разьяжджаюць толькі ўзброеныя дээнэраўцы. Першы раз, калі мы выехалі, ужо камэнданцкая гадзіна была ўведзеная, мы выехалі ў 4 раніцы, і машыну спыніў дээнэровский патруль. Маглі патрапіць сур’ёзна, але нам пашанцавала. Так што мы разьмяшчалі іх днём. Хуценька месца праглядалася загадзя, пад’яжджалі і разьмяшчалі, фатограф здымаў, згортваліся і зьяжджалі. Самы кароткі час — ледзьве не паўгадзіны вісеў пэрсанаж, і самы працяглы — каля двух сутак вісеў, людзі бачылі. Усё рабілася на пліце тыпу фанэры таўшчынёй у сантымэтар. Маляваць балёнчыкамі трафарэты мы не маглі, таму што гэта занадта доўгі працэс, а нам трэба было за некалькі сэкунд разьмясьціць і пайсьці ні з чым. Толькі калі Стралкова разьмяшчалі на фасадзе будынка, папярэдне быў зроблены на трафарэце надпіс, а празь нейкі прамежак часу быў разьмешчаная сама выява Стралкова.

— І як рэагавалі мінакі?

— Я якраз і хацеў праверыць, як людзі рэагуюць. І рэакцыя мне спадабалася: людзі падыходзілі, пачыналі фатаграфавацца. Цяпер сытуацыя такая, што ніхто не выказваецца супраць ДНР, як быццам усе «за». Аказалася, што ўсё ж такі ёсьць людзі, якія думаюць інакш, праціўнікі таго, што адбываецца.

— Верагодна, вас можна назваць нават не праціўнікам, а чалавекам, які ненавідзіць ДНР. У вашых работах відавочная гэтая энэргія нянавісьці.

Карыкатура на баевіка Матаролу зь нявестай
Карыкатура на баевіка Матаролу зь нявестай

— Калі мы разьмяшчалі работы, было яшчэ толькі непрыманьне, а нянавісьць зьявілася пасьля таго, як паўтара месяца я прабыў у сутарэньнях, і ў мяне былі зламаныя рэбры. Першыя дзесяць дзён там ня проста білі, а катавалі. Тры разы мяне выводзілі на расстрэл. Я, можа быць, ня выбраўся б да гэтага часу, проста мне дапамаглі. Патрапіць туды лёгка, а выбрацца даволі складана. Так што пра чыстую нянавісьць я магу казаць цяпер, а тады было проста непрыманьне, ды і да канца ня верылася ў тое, што адбываецца. Гэта ўсё адбываецца на тваіх вачах, ты бачыш, як зьмяняецца горад, у што ён ператвараецца, і ўсё гэта падаецца нейкім сюррэалізмам, здаецца, што вось-вось павінна скончыцца. Але з кожным днём сытуацыя пагаршаецца. І цяпер ня лепш, хоць людзі вяртаюцца ў горад, і ён стаў менш пустынным.

— Такім чынам, за вамі пачалі сачыць. А як арыштавалі?

— Вялі па нумары тэлефона, я бачыў у іх у руках прылада. Я знаходзіўся ў майстэрні, дзьве машыны стаялі каля дому, было такое ўражаньне, што яны бачылі мяне па тэлефоне, але знайсьці майстэрню не маглі, там даволі заблытаныя вулачкі. Ніхто да мяне не ламіўся, я выйшаў, а яны чакалі, спынілі мяне, павезьлі ў будынак СБУ. Там задалі пытаньне: «Гэта ты?» — «Гэта я».

Затрыманьне. Малюнак С.Захарава
Затрыманьне. Малюнак С.Захарава

Надзелі кайданкі, пасадзілі ў мікрааўтобус з аўтаматчыкамі, паехалі, назад вярнуліся. Дома быў ператрус, усё было перавернута, у майстэрні таксама. Забралі машыну. Кінулі ў падвал. Гэта нават не турма па ўмовах: на бэтоннай падлозе людзі ляжаць на нейкіх кардонках, дыхаць немагчыма. А там ужо пачаліся нават не допыты, а проста зьбіцьцё, запалохваньні. Па вымаўленьні я зразумеў, што асабісты — расіяне. Была дзяўчына ў балаклаве з закрытым тварам, якая біла і катавала. У яе быў такі выразнае расейскае вымаўленьне. Асноўная мэта — зьняважыць чалавечую годнасьць. Пасьля гэтага я быў нават ня ў камэры, а ў карцэры з украінскімі ваеннапалоннымі. Потым ноччу паднялі мяне і яшчэ аднаго чалавека, адвезьлі ў багажніку машыны, потым перагрузілі ў іншы багажнік, перавезьлі нас на тэрыторыю Пралетарскага ваенкамату. Там білі канкрэтна, інсцэніроўкі расстрэлу былі, катаваньні, калі замыкаюць у жалезную скрыню, дзе два чалавекі ледзь-ледзь зьмяшчаюцца, двое сутак пад пякучым сонцам.

У турме ДНР. Малюнак С.Захарава
У турме ДНР. Малюнак С.Захарава

— Вы сказалі, што вас выводзілі на расстрэл тройчы?

— Першы раз гэта было ў СБУ. Вывелі ў іншы кабінэт, шчоўкнулі затворам аўтамату, гэтая жанчына кажа: «Мне заўсёды цікава даведацца, што думае чалавек перад сьмерцю». Я ёй адказаў: «Пачытай Дастаеўскага, ён гэта апісвае». Тады здавалася, што палохаюць. А ў Пралетарскім ваенкамаце, калі ноччу п’яная ахова цябе падымае, выходзіць камандзір, які бухае зь цёлкамі, ужо за адэкватнасьць іх ніхто ня мог паручыцца. Адпаведна, было страшна, калі пісталет узводзіцца, ставіцца да скроні, кажуць, што цяпер мы цябе застрэлім. Трэці раз вывезьлі, сказалі, што цяпер будзеце капаць сабе магілы. Пасьля гэтага заявілі мне, што я ўсё ж такі застануся жыць, а чалавеку, які быў побач са мной, сказалі, што дакладна расстраляюць. Потым нас павезьлі назад. Мы 10 сутак былі, як браты-блізьняты, прыкаваныя кайданкамі. Прычым, у яго была прастрэленая ступня і перабінтаваць рука. А ў мяне на руцэ, калі білі дубінкамі і бітамі драўлянымі, велізарная гематома надзьмуліся. То бок, у нас было дзьве правых рукі. Адпаведна, мы былі прышпіленыя: у яго правая рука і ў мяне, у вельмі нязручным становішчы. І так 10 сутак. Рука ўжо адчувальнасьць губляла. 10 сутак нас трымалі як братоў-блізьнят: і паесьці, і ў туалет удваіх. Гэта вельмі было жорстка.

— А хто гэты чалавек? Ваеннапалонны?

У турме. Малюнак С.Захарава
У турме. Малюнак С.Захарава

— Не, малады хлопец з горада Шахцёрска. Яго ўзялі за тое, што ён пазваніў па тэлефоне, які праслухоўваецца, нібыта на тым баку былі прадстаўнікі «Правага сэктару» ці нешта накшталт. Ён камусьці патэлефанаваў, яго распытвалі наконт блёкпостаў. Яму інкрымінавалі карэкціроўку. Уласна кажучы, там кантынгент дзеліцца на парушальнікаў камэнданцкай гадзіны і алкашоў, а ўсе астатнія — гэта «карэкціроўшчыкі». Хто б ні быў, гэта «карэкціроўшчыкі».

— Шмат людзей было ў турме?

— Так. Кожны дзень новыя паступаюць. Шмат апалчэнцаў, шмат нават нейкіх чыноў, якія займалі пасады і дзесьці праштрафіліся: у іх свае ўнутраныя войны, яны трапляюць разам з усімі. Сядзіць нейкі чалавек, які напіўся, і яго забраў патруль, і тут жа сядзіць нейкі начальнік. Сядзіць чалавек, які ў мінулым — бандыт, а побач зь ім — начальнік Кіеўскага райаддзелу, яны ў 90-х гадах перасякаліся ў ролі супрацьлеглых бакоў. І тут яны ляжаць побач і адзін аднаму кажуць: «Ты мог сабе ўявіць, што я буду разам з табой у адной камэры?»

— А што здарылася з хлопцам, які да вас быў прышпілены?

— Пра яго лёс я нічога не ведаю. Мяне адпусьцілі на дзясятыя суткі, прычым нечакана абсалютна. Мы папрасілі хаця б памыцца: брудныя, сьмярдзючыя. Нам прынесьлі вядро з вадой, адкрылі вароты. На тэрыторыі Пралетарскага ваенкамату акрамя нас утрымліваліся людзі, якія былі проста рабамі: тыя ж алкашы, якіх патруль затрымаў. Іх уздымалі ў 8 раніцы, заганялі а 10-й вечара. На пляцоўку зганялі аўтамабілі, такія простыя — «Жыгулі», «Лянча», і тупа рэзаліся ўсё гэта на мэтал. Прадаць машыну немагчыма, а так у іх жывая капейка. Машыны рэзаліся на мэтал і вывозіліся практычна кожны дзень у велізарных маштабах. Я глядзеў і дзівіўся, як можна было добрыя машыны рэзаць. І гэтыя людзі там кожны дзень працавалі, а нас утрымлівалі ў адным гаражным боксе, аднойчы іх вывелі на працу, а мы папрасілі памыцца, нам прынесьлі вядро з вадой, а ў гэты час адна з «Газэляў» размалёўвалася ў камуфляж. І мне нехта кажа: «Мастак, а ты зможаш яе пафарбаваць у камуфляж?» Я кажу: лёгка. Рады любой магчымасьці, абы ня быць у кайданках. Я пачаў фарбаваць гэтую машыну. Хтосьці сказаў: «Гэта зробіш і пойдзеш дадому». Спачатку нібыта не паверыў. Але сапраўды адпусьцілі.

Сяргей Захараў
Сяргей Захараў

У іх нават няма ніякай сувязі, поўны бардак, мае дакумэнты засталіся ў будынку СБУ. Гэтыя мяне адпускаюць, знайшлі мне нейкую кашулю, футболка была ўся ў крыві, далі 5 грыўняў на праезд. Я прыяжджаю дадому, там сустракае мяне дзяўчына. На наступны дзень мы ідзем у бальніцу, я раблю рэнтген: так, сапраўды пералом рэбраў, зьлева і справа дзясятага рэбры пераломы. Па дарозе зь лякарні, недалёка ад СБУ мы былі, мне дзяўчына мая кажа: давай зойдзем, забярэм твае дакумэнты. Мы разам ідзем, я заходжу ў будынак і ўжо не вяртаюся. Там глядзяць на мяне: а што так мала адседзеў? Ніхто не вызначае тэрмін канкрэтны, ты будзеш сядзець столькі ці столькі, гэта ўсё па настроі, каму што прыйдзе ў галаву. І я застаюся зноў у гэтых падвалах. Адзінае, мне пашанцавала апошнія два тыдні, у даволі камфортных умовах утрымліваўся — у гасьцініцы «Лівэрпуль» на кухні, забралі мяне і яшчэ аднаго хлопца-апалчэнца. Гэта былы забаўляльны комплекс. Цяпер там гарнізон стаіць, гаспадароў там няма, адабралі ў іх усё дабро.

— Зьбівалі і ў СБУ, і ў ваенкамаце?

— У СБУ білі драўлянымі бітамі і гумовымі дубінкамі. А ў Пралетарскім ваенкамаце білі ўсім бязладна: прыкладамі, рукамі, нагамі.

— Усіх запар?

— У Пралетарскім тых, якія парушалі камэнданцкую гадзіну, алкашоў, іх таксама б’юць, але без фанатызму. А ідэйных ворагаў, як я і той, які быў са мной, ужо мэтадычна і зь нянавісьцю. Яны глядзелі ў ноўтбуку фатаграфіі нашых прац — я нават не чакаў такой рэакцыі, з такой лютасьцю яны іх успрымалі. Прычым спрабавалі лекцыі павучальныя пра таго ж Стралкова чытаць, што гэта сьвяты. «Калі ты вернік, ты плюнеш у абраз? Гэта ўсё роўна, што плюнуў бы ў абраз». Стралкоў для іх абраз. А можа, ім проста патрэбная была нагода, каб чалавека біць і катаваць.

— Вы сказалі, што яны практычна вас не дапытвалі, але пры гэтым ведалі ўсё — гэта па сацыяльных сетках?

— Уся інфармацыя была. Пыталіся толькі пра тых людзей, якія працавалі са мной. Калі «Мурзілкі» зьбіраліся, было каля пяці чалавек, накшталт групы. Пасьля таго, як дайшло да разьмяшчэньня малюнкаў, некалькі чалавек спалохаліся і адмовіліся ў гэтым удзельнічаць. Фактычна нас засталося двое — я і фатограф, які езьдзіў са мной, ён рызыкаваў ня менш. Я разьмясьціў і ўцёк, а яму трэба было падысьці, зрабіць здымкі. Калі мяне дапытвалі, я з поўнай упэўненасьцю сказаў, што гэты чалавек у Марыюпалі, недаступны. Аказалася, што ён ня зьехаў, быў у Данецку. Але прайшло гладка, ён не пацярпеў ніякім чынам.

— І ўвогуле, з вашай групы ніхто не пацярпеў, акрамя вас?

— Так. Але хто-небудзь са староньніх мог пацярпець, гэтага я ня ведаю. У мяне была старонка «Укантакце», мне пісалі людзі, прапаноўвалі дапамогу, дзяўчынка нейкая пісала, і пры мне яны ад майго імя, маючы мой тэлефон, памянялі пароль, тут жа ўвайшлі, і жанчына-кат пры мне перапісвалася зь ёй. Ад майго імя яна сьпісвалася з тымі, хто прапаноўваў дапамогу. Вось гэта мне ўжо невядома, пацярпелі людзі ці не.

— Вы думаеце, што вас дапытвалі і зьбівалі людзі з расійскіх спэцслужбаў?

— Ня думаю, я ўпэўнены. Ва ўсялякім выпадку, некалькі чалавек. Тое, што гэта расейская агрэсія — усім зразумела. Таму што працуючы на кухні, я чуў, начальства размаўляе па тэлефоне, тыпу таго, што гэта трэба ўзгадніць з Масквой, усё гэта было чуваць. Ніхто гэтага і не адмаўляў.

— А вы ня бачылі каго-небудзь з герояў вашых работ, тыпу Стралкова або Матаролу? Ніхто не прыходзіў на вас паглядзець?

— Не, дзякуй Богу, няма. Па-мойму, Матаролы ў гэты пэрыяд не было ў Данецку. Але пасьля таго, як я намаляваў Стралкова, які хацеў застрэліцца, яго якраз ссунулі з пасады. Я жартам думаю: можа, гэта наша заслуга?

— Такі магічны акт...

— Так, магічны рытуал, які мы зьдзейсьнілі, падзейнічаў.

— Як вам удалося выйсьці на свабоду?

— Мая дзяўчына працавала ў сілавых структурах, цяпер яна звольнілася, ёй далі мянты, якія на ДНР працуюць, тэлефон вялікага начальніка, яна патэлефанавала яму. Гэты начальнік зацікавіўся, пачаў пытацца: колькі гэты чалавек сядзіць, што далей зь ім рабіць. Гэта паўплывала на сытуацыю.

— Вы цяпер вырашылі застацца ў Кіеве і распавесьці сваю гісторыю ў малюнках, у выглядзе коміксу?

— Так. Знаходзіцца ў Данецку я не магу фізіялягічна, глядзець на ўзброеных таварышаў, якія бегаюць па горадзе. Я, яшчэ будучы ў Данецку, хацеў усё, што са мной адбылося, намаляваць, але мяне адгаварылі. У мяне манія перасьледу пачалася. Кожны аўтамабіль, кожны касы погляд, усё гэта напружвала. Мне сказалі, што ня ўздумай нічога маляваць: прыйдуць дадому, нешта ўбачаць. Таму я там нават ніякіх накідаў не рабіў.

— Сяргей, што вы думаеце пра Наваросію, надоўга яна ці хутка абрынецца? Вашы адчуваньні?

— Калі мы разьмяшчалі графіці, здавалася, што вось-вось гэта ўсё скончыцца, прыйдуць украінскія войскі і навядуць парадак, вернуць ўсё. Але цяпер, калі я ад’яжджаў, сытуацыя іншая. Мне здаецца, што Данецк пакінуты, «зьліты», як кажуць. Людзі вярнуліся, жыцьцё там наладжваецца на побытавым узроўні. Тое, што там кожны дзень нейкія залпы і дзесьці страляюць — гэта ўжо звыкла для жыхароў. Мамы маладыя з каляскамі гуляюць, хтосьці спортам займаецца, такая карціна мірнага жыцьця, нягледзячы на тое, што дзесьці грукоча. Пра хуткае вызваленьні, напэўна, размова ня йдзе. Мне здаецца, гэта тэрыторыя, якая пакінута, і што там будзе далей адбывацца — незразумела. Спачатку здавалася, што гэта немагчыма, доўга не пратрымаецца, але выйшла ўсё па-іншаму.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG