Сьцісла:
- Унівэрсальныя звароты — спадар/спадарыня. Гэта ўнікальна беларускія словы. Але маем і формы пан/пані.
- Тэрміналягічная камісія ТБМ у 1997 г. выдала „Вайсковы слоўнік“ для арміі незалежнай Беларусі, дзе абавязкова прагучыць: Вітаем спадара палкоўніка!
- Сябра гістарычна азначала і „супольніка“, і „ўдзельніка“. Сябра Рады БНР. Жаночая форма — сябра/сяброўка. Ня „член“!
- Дзядзька — пашанотны зварот да старэйшага. Да Купалы зьвярталіся дзядзька Янка.
- Яшчэ мы мелі традыцыйныя ягомасьць, васпан і васпаня, вашаць. Прычым дзеяслоў пры іх у адзіночным ліку: Як Ваша кажаш?
- Як зьвяртацца да дзяцей і падлеткаў? Толькі не „рабяты“!
- Дзеці! Дзяўчаткі і хлопчыкі! (калі малыя) Дзяўчаты і хлопцы!
Пра дылему «спадар ці пан» вычарпальна выказаўся насьветлай памяці Юрась Бушлякоў — на карысьць спадара, спадарыні, спадарства. Аргумэнты ягоныя (як і Яна Станкевіча, што адрадзіў гэты зварот у 1-й палове XX ст.) — цалкам пераканаўчыя.
Абодва словы беларускія і з глыбокай гісторыяй, аднак спадар, адрозна ад пана, — унікальна беларускае слова, нацыянальны маркер. Фіксуецца з XVI ст., ёсьць нават у Статуце ВКЛ, а таксама ў Баркулабаўскай хроніцы, у кітабах беларускіх татараў. А галоўнае — жывая практыка апошніх трох дзесяцігодзьдзяў замацавала зварот спадар, у тым ліку ў слоўніках, незваротна (выбачаюся за калямбур).
СПАДАР спалучаецца з прозьвішчам (спадар Луцкевіч), або з тытулам/назвай пасады (спадар настаўнік, спадар неадменны сакратар), або — пры бліжэйшых дачыненьнях са старэйшым чалавекам — з імем (спадар Хведар). У апошнім выпадку часткова адапавядае расейскаму звароту імем ды імем па бацьку.
Дарэчы, хацелася б, каб наш сёмы склон — клічны, які і служыць зьвяртаньню, — спакваля вяртаўся і ў гэтую сфэру: спадару Івашкевічу, спадару Яне.
Спадар лейтэнант, дазвольце зьвярнуцца да таварыша маёра
Гэты эпізод мне нагадаў мне песьню Э. Ханка і Р. Сакалоўскага «Товарищ Президент, настанет тот момент», а ва Ўкраіне ажывіў дыскусію пра вайсковы зварот. У статутах украінскай арміі з пачатку 90-х былі зацьверджаныя абодва варыянты — товаришу і пане — і паступова пад ціскам настальгічна-савецкіх колаў пан з 2005 г. быў адпраўлены ў запас. Але ў 2018 годзе вярнуўся.
Тэрміналягічная камісія ТБМ у 1997 г. выдала «Расейска-беларускі вайсковы слоўнік» падпалкоўніка Станіслава Судніка і старэйшага лейтэнанта Сержука Чыслава. Там прапаноўваецца без варыянтаў: Здравия желаем, товарищ полковник! — Вітаем спадара палкоўніка!
Натуральна, прыхільнікі таварыша маёра знойдуць іншыя слоўнікі, нібыта ёсьць практыка беларускамоўнай каманды ў роце ганаровай варты. У 2010 годзе — пад ціскам салдатаў, якія дамагаліся права служыць па-беларуску — нарэшце выйшлі «Агульнавоінскія статуты Ўзброеных Сіл Рэспублік Беларусь» у перакладзе Інстытута мовы і літаратуры Акадэміі навук накладам 350 асобнікаў.
Зьвяртацца да вайскоўцаў ці міліцыянтаў з словам спадар зусім натуральна — прынамсі ня іхным падначаленым. Сьведчу, што не пярэчаць.
Mr — p. — M. — г-н — Hr. — Sr. — ?
У ліставаньні на ўсіх мовах бывае патрэбна скарачаць зварот — накшталт Mr (= Mister), Mrs (= колішняе Mistress), г-н (= господин), г-жа (= госпожа). Вось жа давялося бачыць разасланыя з пэўнай амбасады запрашэньні на афіцыйнае прыняцьце — па-беларуску, што добра. Але на агортках (капэртах) адрасат у давальным склоне (каму?) пазначаўся гэтак:
с-ру Н. Н.
Думаю, амбасадныя сакратаркі (хутчэй за ўсё нашыя грамадзянкі) доўга ня думаючы скалькавалі расейскія скароты «г-ну». На жаль, досьвед няўдалы. (Зрэшты, у гішпанскай Sr. гэта señor, а Sra. гэта señora.)
Натуральна, беларускія скароты маюць быць іншыя:
хто — сп. Варонка
каму — сп. Варонку — ува ўсіх склонах.
хто — сп-ня Войцікава
каму — сп-ні Войцікавай — мяняецца залежна ад склону.
Акрамя спадара і спадарыні, пана і пані, маем вялікі выбар іншых ветлівых зваротаў.
ДЗЯДЗЬКА
— акрамя абазначэньня сваяцтва, яшчэ можа быць і пашанотным зваротам да старэйшага паважанага чалавека, асабліва духоўна блізкага. І, вядома, які цэніць беларускія народныя традыцыі. Малодшыя пісьменьнікі так зьвярталіся да Купалы — дзядзька Янка. Ён не пярэчыў. Як не пярэчыў і дзядзька Рыгор — Рыгор Барадулін, чалавек зь іншага рэгіёну Беларусі. Магчымае аналягічнае ўжываньне слова цётка (хаця Ларысу Геніюш людзі майго пакаленьня, што езьдзілі да яе, кансьпіратыўна называлі бабуля).Слова ўжываецца ў нефармальных дачыненьнях паміж раўналеткамі: Слухай, дзядзька, пазыч мільён да Вялікадня, — ды ў такім значэньні прыблізна адпавядае расейскаму старик.
СЯБРА/СЯБАР
Характэрнае слова беларускае літаратурнае мовы (хаця ў дыялектах шмат якіх славянскіх моваў ёсьць роднасныя). Украінцы нас так называюць агулам. Літоўскае sėbras ’сябрук’ — запазычаньне зь беларускай.Іван Насовіч у 1870 годзе фіксуе для слова сябръ два значэньні — ’родственникъ, братъ’ і ’сотоварищъ’. У другім значэньні слова замацавалася ў літаратурнай мове ХХ ст., у тым ліку як зварот: Шаноўныя сябры!
Адно з старадаўніх значэньняў слова сябар — саўдзельнік сябрыны́ («арцелі»), кампаньён, супольнік. У гаворках і цяпер жывуць словы сяброўскія пчолы ’супольныя пчолы двух гаспадароў’; сябраваць ’узаемна дапамагаць у плытніцкай справе’. Адсюль лягічна вынікае значэньне ’ўдзельнік арганізацыі’, напрыклад: сябра Рады БНР. Жаночая форма — сяброўка. Адпаведна ў афіцыйных зваротах міжсобку — слова мае сябра Яновіч.
Канкрэтнае значэньне слова сябра лёгка вынікае з кантэксту. Але пры перакладах здараюцца анэкдоты. У 90-я гады ў перакладзеным на расейскую тэксьце зь мяне былі зрабілі «друга БНФ».
У расейскай гэтага няма
Акрамя звыклага вы і згаданых мінулым разам спасылка вашэці ды ягамосьці, у народнай традыцыі дагэтуль жыве цэлы набор пашанотных асабовых зваротаў да суразмоўцы. Прычым гэтыя словы (адрозна ад займеньніка вы) патрабуюць дзеяслова ў адзіночным ліку:
ВА́ША, -ы: Сваволіш Ваша. Худа Ваша кажаш. Гэта не для Вашы. Вашу завуць да пакою.
ВАСПА́Н (і ва́спан), -па́на: Васпану ўсё роўна — ці сяньня, ці заўтра. Васпан ня тое кажаш.
ВАСПА́НЯ (або васпані): Васпаню прасілі ў госьці. Гэта не для Васпані.
(Прыклады з слоўніка Насовіча 1870 г.)
Ж ы д. Гэта праўда, што васпан дабрадзей мувіс.
С е л я н і н. Ідзі проч, сьмярдзюх! Я не выцерплю, калі табе ў морду ня дам. А што маўчаць, безь цябе патрафлю.
Зваротаў ВАСПАННА (да дзяўчыны) нямала ў Купалавай «Паўлінцы».
А д о л ь ф. Не бядуйце вельмі. Я буду вытылінгіваць на язык, а васпанна толькі прыслухоўвайся ды вырабляй нагамі так, як і я.
П а ў л і н к а. Значыцца, будзем гуляць пад язык.
Зь цягам часу са словамі Васпан і падобнымі сталі ўжываць форму 3-й асобы. Колас, «Новая зямля»: «Ну, што нам васпан сказаць мае? — Наказ прынёс я да васпана! Наказ такі, каб заўтра зрана Твой брат Антось шоў да адбору...»
Ян Станкевіч дадае да гэтага шэрагу словы САМ, САМА, САМІ:
Якая гэта часьціна мовы? Калі дзеяслоў пры такіх словах у форме 2-й асобы (кажаш, мовіш, прыслухоўвайся) — значыць, перад намі бясспрэчна займеньнікі 2-й асобы (дакладней, pluralis maiestatis — «множнага шаноўнага» ліку). Іх няма ў афіцыйных граматыках, дзе толькі я-ты-ён-яна-яно-мы-вы-яны. Мо таму, што падобных няма ў расейскай? Літоўцы, скажам, маюць аналягічныя звароты і адпаведна багацейшую на займеньнікі школьную ды акадэмічную граматыку.
Мы не рабы, рабы ня мы
А як зьвяртацца да дзіцячай і падлеткавай аўдыторыі?І дзяржаўнае Беларускае радыё ў дзіцячых перадачах, і часта-густа настаўніцкі цэх не мудруючы кажуць:
— Рабяты!
Шасьцітамовы акадэмічны Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1980) падае на слова рабяты апакаліптычны прыклад: «Больш чым 900 тысяч беларускіх рабят носяць чырвоныя гальштукі».
У беларускай мове да слова рабяты формы адзіночнага ліку няма, што сьведчыць: яно жыўцом узята з расейскай мовы (ребёнок — ребята). Этымалёгія слова — ад старажытнага ўсходнеславянскага робъ, якое адпавядае стараславянскаму рабъ і азначае тое самае. Робенокъ, робята (адкуль цяперашнія расейскія ребёнок, ребята) — гэта літаральна «дзеці рабоў». Настаўнікі, не называйце так нашых дзяцей.
Як жа іх называць?
Па-першае — проста дзеці.Па-другое — дзяўчаткі і хлопчыкі, калі малыя. Калі большыя — дзяўчаты і хлопцы.
Менавіта ў такім парадку — як ladies and gentlemen ці Damen und Herren ці спадарыні й спадары.
І правільна казаць у множным ліку — дзяўчаты (адна дзяўчына), дзяўчаткі (адна дзяўчынка). Зноў жа Юрась Бушлякоў нагадвае: словы «дзяўчынкі» і «дзяўчыны» ўжываюцца, але толькі ў спалучэньнях зь лічэбнікамі дзьве, тры, чатыры: дзьве дзяўчыны, чатыры дзяўчынкі.
На жаль, савецкія слоўнікі блыталі людзей, утвараючы ад слова дзяўчынка множную форму дзяўчынкі. Нарэшце ў 1996 годзе Тлумачальны слоўнік зафіксаваў лікавую па́ру дзяўчынка — дзяўчаткі, якая цалкам адпавядае народнаму канону.
