Узмах крылаў матылька і Плошча бяз твару

Ці чакае Беларусь чарговая дэвальвацыя? Чаму мінулыя дэвальвацыі ня мелі сацыяльна-палітычных наступстваў? Чаму эгіпцяне і туркі паўстаюць, а беларусы — не?

Гэтыя тэмы ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць палітоляг, экспэрт Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў Аляксандар Аўтушка-Сікорскі, пісьменьнік і журналіст Віктар Марціновіч і эканаміст, кіраўнік праекту «Цытадэль» Аляксандар Сінкевіч.

Ці паўторыцца 2011 год?

Дракахруст: Курс беларускага рубля да даляра, які доўгі час трымаўся амаль нязьменным, пачаў заўважальна зьніжацца. Паведамляецца, што час ад часу пачалі зьяўляцца чэргі ля абменьнікаў. Эканамісты кажуць пра шэраг чыньнікаў, якія ўплываюць на курс — адмоўнае сальда замежнага гандлю таварамі, пагаршэньне ўмоваў гандлю ў Расеі, зьніжэньне курсу расейскага рубля адносна даляру. Беларускія ўлады запэўніваюць, што для дэвальвацыі няма падставаў, але калі і якая ўлада кажа адваротнае?

Ці варта чакаць дэвальвацыі, і калі так, то якой: плянавай — такой, якая была ў 2009 годзе, альбо абвальнай і вымушанай, як была ў 2011 годзе? Ці нейкай іншай? Ці ніякай ня варта чакаць?

Сінкевіч: Калі паглядзець на эканамічныя паказьнікі 2012-2013 гадоў, то аб’ектыўных падставаў для дэвальвацыі няма. Балянс гандлю таварамі і паслугамі станоўчы, хоць і пагаршаецца з кожным месяцам. Няма моцнага ціску на валютным рынку. Іншая справа, што такі моцны рубель, які ўжо паўтара года «стаіць», шкодзіць экспартэрам і заахвочвае ўладальнікаў рублёвых дэпазытаў. Таму паступовая карэкцыя курсу напрошвалася яшчэ мінулай восеньню, калі закрылася схема з растваральнікамі. Але тады ўлады забаяліся рабіць гэтую карэкцыю, убачыўшы нэрвовую рэакцыю насельніцтва. І вось зараз яны спрабуюць яе правесьці, але з большай рызыкай. Якая яна атрымаецца, сказаць немагчыма. Магчыма, улада ізноў спалохаецца і зафіксуе курс. Але пакуль яна спрабуе праводзіць невялікую і павольную дэвальвацыю ў межах 10%. У прынцыпе, такія рэчы рабіліся ў мінулыя гады, і атрымлівалася някепска. Але як атрымаецца зараз, сказаць складана.

Дракахруст: Віктар, вы не эканаміст, але працуеце ў бізнэс-выданьні, слухаеце, што гавораць экспэрты. А самае галоўнае: як сапраўдны пісьменьнік, слухаеце, што гаворыць народ. Ці ёсьць дэвальвацыйныя чаканьні ў грамадзтве? Апытаньні паказваюць, што яны даволі высокія. Сьведчаньне таму і чэргі ля абменьнікаў. Вядома, што калі гэтыя чаканьні вельмі моцныя, то нават калі няма аб’ектыўных перадумоваў, то дэвальвацыя ўсё роўна адбываецца.

Марціновіч: Чаканьні ёсьць, бо 2011 год выпрацаваў у людзях рэфлекс — яны ўспрымаюць кошты ў абменьніках, як адзіны канал камунікацыі паміж імі і ўладамі. Улада размаўляе зь імі праз кошт даляру, і як толькі ён пачынае падвышацца, гэта азначае, што трэба хутка здымаць грошы з рублёвых дэпазытаў і канвэртаваць іх. Нават калі аб’ектыўных падставаў для таго няма.

Калі б беларусам прапанавалі, яны б з асалодай памянялі магчымасьць удзельнічаць у выбарах прэзыдэнта ў цяперашнім выглядзе на магчымасьць абіраць курс даляра і эўра — абіраць супольна, на прамых даляравых выбарах. І што галоўнае — яны ня бачаць сувязі паміж выбарам прэзыдэнта і ўласнай немагчымасьцю ўплываць на курс даляра, не разумеюць, што адно неяк суадносіцца зь іншым.

Дракахруст: Параўнаньне Віктара яскравае, але ў пэўным сэнсе беларусы і «выбіраюць» курс даляра, яны прад’яўляюць сукупны попыт, які, сутыкаючыся з супольнай прапановай, і вызначае курс. Аляксандар Аўтушка, а якія вашыя адказы — і наконт дэвальвацыйных чаканьняў, і наконт імавернасьці дэвальвацыі?

Аўтушка-Сікорскі: Паводле ацэнак міністэрства эканомікі, беларускі рубель ужо переаацэнены на 10-12%. Падставаў для рэзкай дэвальвацыі няма, але канкурэнтаздольнасьць тавараў зьнізілася і з улікам таго, што з-за росту заробкаў вырасьлі выдаткі на працу. Няма падставаў рабіць дэвальвацыю, як у 2009-ым, хутчэй за ўсё яна будзе паступовай, гэта тое, што мы бачым у апошнія пару тыдняў.

Чаму беларусы маўчалі ў 2011 годзе?

Дракахруст: Ну а калі будзе дэвальвацыя — якія сацыяльна-палітычныя наступствы яна можа мець? Кінуцца людзі купляць даляры і тавары, дык хутка пройдзе тая хваля. Да таго ж досьвед дэвальвацый 2009 і 2011 гадоў, магчыма, навучыў, што гэта не ратуе. А чаму, на ваш погляд, ні 4, ні 2 гады таму дэвальвацыі не выклікалі колькі-небудзь заўважальных пратэстаў? Вось у Грэцыі крызіс выклікае сапраўдныя вулічныя баталіі, у іншых краінах выклікае. А чаму ў Беларусі прынамсі не выклікаў у 2009 і 2011 гадах?

Аўтушка-Сікорскі: У 2009 годзе дэвальвацыю на 20% вельмі ўдала падалі, як суровую неабходнасьць ва умовах сусьветнага крызісу. А ў 2011-м пратэсты былі — гэта маўклівыя пратэсты. Яны не былі надта маштабныя, але за шмат апошніх гадоў гэта былі самыя шматлюдныя пратэсты, не прывязаныя да электаральнага календару. Але тыя пратэсты паказалі, што пратэставаць дорага. Выдаткі пратэстаў былі дакладна прадэманстраваныя, калі проста за тое, што людзі стаялі на вуліцы, іх разганялі.

Я мяркую, што і зараз, калі будзе дэвальвацыя, насельніцтва будзе проста прыстасоўвацца, як яно рабіла і раней. Тым больш, што калі дэвальвацыя будзе павольнай, гэта дасьць больш часу прыстасавацца.

Дракахруст: Аляксандар Сінкевіч, а вы згодны з ацэнкай, што ўся праблема — у моцы дзяржавы, у тым, што яна падняла «цану» пратэстаў, беларусы памеркавалі і палічылі, што ім гэта не па кішэні?

Сінкевіч: Я са спадаром Аляксандрам тут не пагаджуся. Дэвальвацыя сама па сабе не выклікае сур’ёзных наступстваў, яна можа быць толькі нэгатыўным фонам для пратэстаў зь нейкай іншай нагоды. Мы бачылі, колькі ўжо было дэвальвацыяў у Беларусі за апошнія 25 гадоў. У Вэнэсуэле, дарэчы, было дэвальвацыяў пяць за апошнія 10 гадоў. Але яны нічога не выклікалі, бо дэвальвацыя — гэта проста пераразьмеркаваньне багацьця ўнутры краіны: экспартэры выйграюць, імпартэры прайграюць, трымальнікі рублёвых крэдытаў зарабляюць, трымальнікі рублёвых дэпазытаў губляюць і г. д. У Грэцыі крызіс ударыў па насельніцтву больш адчувальна, гэта там не было пераразьмеркаваньнем, там шмат людзей губляе працу, палова моладзі беспрацоўная, а гэта найбольш пасіянарная частка грамадзтва. У нас гэтага не адбылося.

Вядомая формула, што рэвалюцыі робяць не галодныя, а сытыя, якіх тры дні не пакармілі. У Беларусі такой сытуацыі не назіраецца. Акрамя таго, мне здаецца, тут важна яшчэ тое, што мы — паўночная краіна, і эмацыйны фон вельмі адрозьніваецца.

Дракахруст: Аляксандар, вы сказалі, што адбылося адно пераразьмеркаваньне. Але, здаецца, ў 2011 годзе адбылося ня толькі яно. Тады абрынуліся рэальныя даходы практычна ўсяго насельніцтва. І гэта цалкам адпавядала формуле, якую вы прывялі: сытых (ну можа ня надта, але больш-менш) не пакармілі тры ці колькі дзён. Аднак яны, насуперак формуле, не паўсталі. Чаму?

Сінкевіч: Я мяркую, што гэта было не зусім так. Цэны на сацыяльна-значныя тавары былі зафіксаваныя і штодзённыя патрэбы былі забясьпечаныя. Лукашэнка і яго ўрад добра разумеюць гэтую формулу і мінімальны ўзровень дабрабыту будуць захоўваць любой цаной. І ў яго ёсьць досьвед, як гэта рабіць.

Марціновіч: Каб была рэакцыя, патрэбная ня толькі падстава ці нагода, патрэбны суб’ект, які рэагуе. У 2011 годзе, як і сёньня, мы ня бачылі гэтага суб’екту, ня бачылі палітычнага актара, які мог справакаваць ці ўзначаліць пратэст. І гэта тычыцца ня толькі крызісу, а ўсяго палітычнага вымярэньня.

Я на мінулым тыдні зрабіў аналіз наяўнасьці дэмакратычных сілаў у мэдыйнай прасторы. Я ўбачыў, што за выключэньнем пратэстаў прадпрымальнікаў, СМІ прыгадвалі гэтыя сілы апошні раз у красавіку, падчас Чарнобыльскага шляху.
Уявіце сабе, што дагэтуль бы існаваў БНФ Пазьняка. Няўжо навіна пра зьяўленьне ў Беларусі расейскай вайсковай базы ня мела б ніякіх палітычных наступстваў? Зараз адбываецца цэлы шэраг падзеяў, якія зьяўляюцца падставамі для рэагаваньня, Фронт Пазьняка з гэтых нагодаў устаў бы на дыбкі, ён даў бы чаду на вуліцах. А зараз не адбываецца проста нічога. Нічога не адбылося ў адказ на мытны саюз, калі людзі — і бізнэсоўцы, і звычайныя спажыўцы — згубілі вялікія грошы на новых мытах на замежныя аўтамабілі. Ніякай рэакцыі не было і ня будзе на будаўніцтва АЭС. І на дэвальвацыю ня будзе. Бо няма суб’екту, які рэагуе. Ён вычышчаны.

Узмах крылаў матылька, які выклікае буру

Дракахруст: Я хачу працягнуць тэму, на якую пачаў гаварыць Віктар, паглядзеўшы на яе ў больш шырокім кантэксьце. Калі казаць пра сацыяльна-палітычныя землятрусы, то часам відавочная несувымернасьць нагоды і выніку. У Турэччыне палітычная бура пачалася з пратэстаў супраць перабудовы стамбульскага парку, у Бразыліі — пасьля невялічкага падвышэньня тарыфаў на гарадзкі транспарт. Прычым варта заўважыць, што і ў гэтых краінах, і ў Эгіпце напярэдадні скіданьня прэзыдэнта Мурсі эканамічнае становішча было няпростым, але зусім не катастрафічным.

Віктар сказаў, што ў Беларусі ўсё «вычышчана». А як яно выглядала ў тым жа Эгіпце яшчэ ў 2010 годзе? Чаму ж у адных выпадках нават катастрафічнае пагаршэньне жыцьця не выклікае асаблівых пратэстаў, а ў іншых драбяза па сутнасьці спараджае палітычны землятрус?

Ці можна прадбачыць нешта такое ў Беларусі? Як той казаў, усё калісьці пачынаецца ўпершыню. І калі нешта адбудзецца, знойдзецца шмат экспэртаў, якія ўпэўнена скажуць, што гэтае нешта прадбачылі.

Марціновіч: Я зараз не магу прадбачыць зьяўленьне стыхійнай сілы, якая магла б адрэагаваць на мноства нагодаў, якія чакаюць гэтай рэакцыі. Рэжым вельмі хутка знайшоў адказ на сеціўны супраціў, менавіта на стыхійныя дзеяньні, задавіўшы маўклівыя пратэсты. Таму нават сеціўны супраціў, які ня мае лідэра ці лідэраў, пакуль выглядае неэфэктыўным. Але можа быць, нешта і ўзьнікне. Тады скажу, што праміргаў, што ня здолеў прадказаць.

Вось паўстаюць прадпрымальнікі, у іх зараз безьліч падставаў для пратэсту. Іх лідэра саджаюць на 5 сутак, іншым нешта прапануюць, лідэр выходзіць з «суткаў» і кажа, што ўсё вырашана — да лістападу ўведзены мараторый на праверкі. І ўсё — патэнцыял пратэсту нэўтралізаваны. Калі нават з такімі выбухованебясьпечнымі сіламі ўлады спраўляюцца гэтак эфэктыўна, то я ня ведаю, на які выбух можна разьлічваць. Можна спадзявацца на нейкі цуд. Але цуд немагчыма прадказаць.

Дракахруст: Аляксандар Сінкевіч, а які ваш адказ на гэтае пытаньне — каскад рэвалюцый у 2011 годзе, сёлетнія падзеі ў Турэччыне, Бразыліі і Эгіпце — іх можна было прадказаць?

Сінкевіч: У мяне іншы погляд, чым у сп-ра Віктара. Я лічу, што ўсё гэта можна прадказаць і навукова пралічыць. Бо масавыя пратэсты — гэта заўжды вынік назапашанай шматгадовай напружанасьці, якая раптам выбухае ў хаос. Запусьціць хаос можа і гучная падзея, але часьцей за ўсё, як мы зараз гэта і назіраем, гэта абсалютна нязначны выпадак — як узмах крыла матылька, толькі зроблены ў патрэбны час і ў патрэбным месцы. Як салдат Цімафей Кірпічнікаў, які абрынуў Расейскую імпэрыю ў лютаўскую рэвалюцыю 1917 году. Але без матылька нічога ня будзе. Зараз існуе адмысловая тэорыя хаосу, якая дасьледуе гэты эфэкт матылька. Я знаёмы з адмыслоўцамі сэмантычнага аналізу, гэта тэхналёгія, якая знаходзіцца на вастрыні навуковага прагрэсу. Яна дазваляе праз аналіз сацыяльных сетак вымяраць градус напружанасьці ў грамадзтве. І ведаючы гэта, зацікаўлены гулец можа сьвядома запусьціць таго матылька і ўзмах ягоных крылаў выклікае буру. Гэта адна з праяваў кіраванага хаосу, тут няма ніякай кансьпіралёгіі.

Хто можа запусьціць такі рэвалюцыйны хаос у Беларусі? Толькі рэальныя палітычныя гульцы. Я бачу толькі двух гульцоў на нашым полі. Гэта ўлады, якія сваёй памылкай, можа і наўмыснай, могуць запусьціць гэты працэс, альбо расейскія алігархічныя групы.

Дракахруст: Аляксандар Аўтушка, а як вы мяркуеце, ці можна прадказаць, калі ад узмаху крылышкаў матылька ўсё абрынецца, а калі хоць стая птэрадакталяў махаць будзе, то ніякага выніку з таго ня будзе?

Аўтушка-Сікорскі: Я ў пэўнай ступені згодны з Аляксандрам Сінкевічам, гэта можна ня тое што прадказаць, але прадчуваць. У Турэччыне супраць зносу стамбульскага парку Гэзі пратэставала моладзь, якой устыла палітыка ісламізацыі. У Беларусі праблема са стыхійнымі пратэстамі ў тым, што дзеля таго, каб здарыўся стыхійны пратэст бязь лідэра, я павінен быць упэўнены, што ня я адзін выйду на плошчу, што выйдзе сусед, брат суседа і далей па ланцужку. А для гэтага патрэбныя моцныя гарызантальныя сувязі і высокі ўзровень даверу людзей паміж сабой, чаго ў нас няма, але што ёсьць у арабскіх краінах, таму што гэта больш традыцыйныя грамадзтвы, дзе моцныя сямейныя сувязі.

Таму ў Беларусі найбольш імаверным варыянтам будзе зьяўленьне палітычнага лідэра, які бярэ на сябе асноўную частку выдаткаў хаця б па арганізацыі пратэстаў.

Рэвалюцыі бяз твару

Дракахруст: Навідавоку істотнае адрозьненьне «каляровых» рэвалюцый нулявых гадоў ад пратэстаў дзясятых — у апошніх адсутнічае твар і, здаецца, нават і арганізатары. Тварам сэрбскай рэвалюцыі быў Каштуніца, грузінскай «рэвалюцыі ружаў »- Саакашвілі, украінскай «аранжавай» — Юшчанка. Але хто быў тварам, лідэрам туніскай рэвалюцыі, першай ды і другой каірскай плошчы Тахрыр, стамбульскай плошчы Таксім, хто, нарэшце, быў тварам расейскай Балотнай? Адказ — ніхто. Што гэта за асаблівасьць, у чым яе прычына? І як яна праецыруецца на Беларусь? Ці магчымы ў ёй такая «Плошча без твару»?

Аўтушка-Сікорскі: Наўрад ці ў нас магчымая такая плошча бяз твару. Самы такі фэномэн стаў магчымы таму, што зьявіўся інтэрнэт і сацыяльныя сеткі, і людзей стала прасьцей мабілізаваць. У Беларусі, каб гэта адбылося, патрэбныя, як я ўжо сказаў, моцныя гарызантальныя сувязі, якіх няма, і высокая сацыяльная напружанасьць, якую мы пакуль не адчуваем. На вуліцу павінны выйсьці ўсе, і ўсе павінны разумець, што потым будзе лепш. Зараз пратэст дарагі, ніхто ня ўпэўнены ў тым, што разам зь ім выйдзе ня толькі ён, але і яго сябры, знаёмыя і ўсе астатнія.

Дракахруст: Аляксандар Сінкевіч, Аляксандар Аўтушка казаў пра слабыя гарызантальныя сувязі ў беларускім грамадзтве. Мяркую, што ў расейскім яны не нашмат больш моцныя. Але ж вось Балотная была.

Сінкевіч: Пратэсты мінулага і гэтага дзесяцігодзьдзяў адрозьніваюцца менавіта тым, пра што вы сказалі. Але варта сказаць, што ў Беларусі сацыяльныя выбухі, якія мелі рэальны плён, таксама былі бяз твару. Напрыклад, красавіцкія страйкі 1991 году, тагачасная плошча Леніна ня мела твару. З апошніх можна назваць акцыю «Стоп-бэнзын» ў 2011 годзе.

Я прагназую, што калі ў бліжэйшы час і будуць пратэсты, то яны будуць адназначна бяз твару, бо апазыцыйныя лідэры, як сьведчыць досьвед, ня здатныя ня толькі на ролю гэтага матылька, але ня здатныя і ачоліць стыхію, калі яна сама выбухае. То бок калі пратэст здарыцца, то яго вынік не задаволіць лідэраў апазыцыі, бо яны да гэтага непадрыхтаваныя. У лепшым выпадку паўторыцца сытуацыя вясны 1991 году ці лета 2011 году. А ў горшым — сытуацыя, якую створыць і якой скарыстаецца зьнешняя сіла, хутчэй за ўсё з Усходу.

Дракахруст: Віктар, а які ваш пункт гледжаньня? Пра падзеі ў Турэччыне на плошчы Таксім даводзілася чытаць, што хіба ня больш за ўсіх тымі падзеямі была зьбянтэжаная тамтэйшая лібэральная, ататуркісцкая парлямэнцкая апазыцыя. Неяк так склалася, што на Таксіме ім месца не было.

Марціновіч: Мне здаецца, што Аляксей Навальны зьяўляецца пэўным сымбалем расчараваньня расейскага грамадзтва ў статуснай апазыцыі, якія гадамі казалі пра неабходнасьць зрынаньня Пуціна. Што тычыцца магчымасьці беларускай плошчы бяз твару, плошчы бязь лідэраў, то яна ў нас, здаецца, ўжо была ў 2011 годзе. Паўтор менавіта гэтага сцэнару немагчымы, бо да гэтага ўжо падрыхтаваныя ўлады. Яны ўжо ведаюць, як у такіх абставінах сябе паводзіць.

Што было б цяпер у Грузіі, калі б лідэра «рэвалюцыі ружаў» Саакашвілі тады, ў 2003 годзе, пасадзілі б у турму і дагэтуль трымалі там? Што было б, калі Юшчанка не прыйшоў да ўлады ў 2004 годзе, не кіраваў, не дыскрэдытаваў «аранжавыя» ідэі і не сышоў, а дагэтуль проста сядзеў бы ў турме за Майдан? Якія б наступствы былі б, колькі б людзей не баяліся выходзіць з пратэстам?

Любы варыянт, які мы зараз абмяркуем, будзе нядзейсным, бо ён ужо ёсьць у нашых галовах, а значыць і ў галовах людзей улады. Калі нешта і адбудзецца, то непрадказальнае, сапраўды непрадказальнае.