Макаёнак стаў клясыкам!

Крытык: «Луцэнку трэба было пакінуць пасаду мастацкага кіраўніка, каб ставіць добрыя спэктаклі».

Я: Не, менавіта калі ён ачольваў Тэатар імя Горкага, паставіў свае найлепшыя спэктаклі і зрабіў гэты тэатар адным з найлепшых у краіне. Заклаў традыцыю глыбокага, філязофскага, актуальнага і стыльнага тэатру, дзе перадусім ішла выдатная заходняя драматургія. Пасьля зыходу з пасады Луцэнкі тэатар паступова стаў ператварацца ў правінцыйную сцэну. Але сваю лінію вядзе Луцэнка і на пасадзе чарговага рэжысэра-пастаноўшчыка.

Актор: Бачыце, Луцэнка як рэжысэр прадэманстраваў, што маладзейшы за маладых.

Я: Згодзен, тым болей, што маладых таленавітых рэжысэраў сёньня ў Беларусі няма.

Рэжысэр-пачатковец: І каму сёньня патрэбны Макаёнак? Існуе столькі цікавых п’ес «новай драмы».

Я: Патрэбны Макаёнак, бо «новая драма» — гэта слоўнае прыкрыцьце аматарства. Драматургічныя практыкаваньні мясцовых аўтараў ніяк не чапляюць глыбінных праблемаў беларускай рэальнасьці, а ёсьць толькі схематычным адлюстраваньнем уласнага досьведу аўтараў, не сягаючы далей. Дый, напісаныя па-расейску ці на расейскім жаргоне, арыентаваныя на расейскі правінцыйны тэатар.

***

У Нацыянальным тэатры імя Горкага адбылася прэм’ера, якая мае нашмат большае значэньне, чым яе ж відавочны мастацкі посьпех. Спэктакль «Аракул?..», пастаўлены старэйшым беларускім рэжысэрам Барысам Луцэнкам паводле трагікамэдыі Андрэя Макаёнка «Зацюканы апостал», ня толькі ўскалыхнуў публіку вострым судакрананьнем з праблемамі нашага часу і яркай сучаснай формай, маляўнічымі вобразамі, але, вярнуўшы на сцэну Макаёнка, даказаў, што ён ёсьць клясыкам айчыннай драматургіі.



Клясычным называюць той твор, які перажыў свой час, які і ў наступных эпохах захоўвае актуальнасьць, як зьместавую, гэтак і паэтычную. Гэта твор, які лёгка можна інтэрпрэтаваць, ідэі і вобразы якога, захоўваючы нацыянальную адметнасьць, маюць і агульначалавечы, унівэрсальны характар. Адпаведна і аўтара такіх твораў называюць клясыкам.

Андрэй Макаёнак — беларускі драматург-сатырык савецкай пары. У 1960 — 1980-я гады ён быў адным з самых рэпэртуарных аўтараў у былым Савецкім Саюзе. Сотні тэатраў хапалі ягоныя п’есы літаральна з машынкі. Андрэй Ягоравіч ніколі ня скардзіўся, што яго ня ставяць, як гэта робяць сёньняшнія мясцовыя аўтары. Ён мог наракаць толькі на цэнзуру, якая, між іншым, была да яго бязьлітаснай.



Калі няма прарока ў сваёй айчыне, дык у галовах жыве недавер да ўсяго свайго. Маўляў, і Крапіва, і Макаёнак, і яшчэ некалькі добрых драматургаў засталіся там, у савецкім часе. А вось жа і не — сьцьвердзіў Барыс Луцэнка. Мінула цэлая эпоха, і праз амаль 45 гадоў пасьля напісаньня трагікамэдыя «Зацюканы апостал», якую аўтар таксама вызначаў як палітычны памфлет, зноў запатрабаваная беларускім тэатрам. З дзьвюх галоўных прычынаў. Першая палягае на тым, што пастаўленыя Макаёнкам пытаньні пра дыктатуру і дэмакратыю, зьнішчальную для чалавека, асабліва маладога, хлусьню ў грамадзтве спажываньня зноў востра актуальныя ў Беларусі. І другая — п’еса добра зробленая, а значыць, ня згубіцца сюжэт, не расплывецца скразное дзеяньне ў часе сачыненьня сучаснага відовішчнага спэктаклю. На такім матэрыяле можна экспэрымэнтаваць, амаль не рызыкуючы. Ні першага, ні другога драматургічныя практыкаваньні сёньняшніх мясцовых літаратараў ня маюць. Луцэнку патрэбная драматургія прафэсійная, глыбокая, нацыянальная, а не імпатэнтная, якая шукае-шукае, і ніяк ня можа знайсьці «кантэкст».

Гісторыю хлопчыка-вундэркінда, які замест таго, каб гуляць у цацкі, глядзіць па тэлевізары палітычныя камэнтары і спрабуе зразумець асновы палітычнага і грамадзкага ўпарадкаваньня сьвету, разважае пра супярэчнасьці дэмакратыі, свабоды, прымярае гэтыя супярэчнасьці на сваю сям’ю і ставіць небясьпечны, як для сям’і, так і для самога сябе экспэрымэнт, Луцэнка разам з кампазытарам Аляксеем Ераньковым разгортваюць у сучаснае тэатральнае шоў. З тэкстам Макаёнка яны на творчае «ты» — скарачаюць, дапісваюць, устаўляюць цытаты зь іншых аўтараў, але ў межах аўтарскай структуры і ў суладзьдзі з паэтычным лада п’есы. Філязофскія маналёгі Сына пераводзяць у сьпеў, рэчытатыў — зонгі, якімі з часоў Брэхта і Вайля сучасная сцэна лёгка і ўмела карыстаецца, якія лёгка ўспрымаюць і гледачы.


Пэрсанажы выведзеныя на ўзровень іранічнай знакавасьці, плястыка якіх, касьцюмы, грым відавочна пазычаныя ў нямым галівудзкім кіно, — своеасаблівыя маскі. Акторы ў сваёй большасьці зразумелі рэжысэра, падхапілі стрыманы іранічны тон, стрыманую гульню, якую вядуць іх героі, паводле вызначаных і зразумелых кожнаму правілаў. Магчыма, усё ж перабірае ў эмоцыях Аляксандар Вергуноў (Тата), і крыху недабірае ў псыхалягічным падтэксьце Іна Савенкова (Мама), якая дасканалая ў зьнешнім малюнку ролі. Дакладныя ў выкананьні задумы рэжысэра Ўладзімер Глотаў (Сын) і Алена Стацэнка (Дачка). Не згубіць біяграфіяў, сацыяльных і маральных матывацыяў сваіх пэрсанажаў — гэта істотная задача, каб маска, знакавасьць узьнікалі з унутраных псыхалягічных адчуваньняў. Спэктакль прынцыпова пазбаўлены любых праяваў бытавізму, ён ад самага пачатку чытаецца як памфлет.

Праўда, у першай дзеі крыху топчацца на месцы, па некалькі разоў у сваіх маналёгах акторы разжоўваюць ужо разжаванае. Але калі гульню бярэ ў свае рукі Сын (безумоўны посьпех маладога актора Уладзімера Глотава), пачынае жорсткі экспэрымэнт над сям’ёй, спэктакль рэзка набірае абароты і імкліва рухаецца да жорсткай разьвязкі. Вельмі цікава назіраць, як камэдыя перарастае ў драму, а затым і трагедыю. Хаця мне ўсё ж падаўся занадта патасным фінал спэктакля, калі Сын, які асэнсаваў сябе часткай сусьвету, трагічна зыходзіць у космас. Так, трагедыя маладога чалавека, які ня можа пераадолець хлусьню, які ў змаганьні зь ёй, зьдзяйсьняе трагічную памылку, насамрэч глябальная. Сын Макаёнка ў інтэрпрэтацыі Луцэнкі і Глотава падобны Шэксьпіраваму Гамлету. Але яго гісторыя ігралася больш проста, іранічна, яна не сягала да тых зорных вышыняў, якія ўзьніклі ў разьвязцы. Некалькі патаснай, хоць функцыянальна і бездакорнай, падалася мне і сцэнаграфія Веньяміна Маршака (эгіпэцкая піраміда, велічэзныя кнігі-фаліянты).

П’еса «Зацюканы апостал» мае багатую сцэнічную біяграфію. Яна ставілася шмат у якіх краінах. У Беларусі яна была спачатку забароненая, а ў 1971 годзе яе на сцэне Купалаўскага тэатру паставіў Барыс Луцэнка. Той спэктакль я бачыў і добра памятаю. Але параўноваць яго з сёньняшняй пастаноўкай ня варта. Той быў у сваім часе, сёньняшні — у нашым. Але ў абодвух быў, ёсьць нэрв галоўнага пэрсанажа, які не пакідае абыякавым.

***

Прэм’ерныя паказы спэктакля «Аракул?..» заля вітала стоячы, авацыямі. Быў поўны аншляг у адрозьненьне ад папярэдняй прэм’еры «Экзэкутара», які не зьбірае поўнай залі. Выглядае, што ўжо і гледачам надакучылі забаўляльныя спэктаклі, пастаўленыя паводле зацьвілых пастановачных штампаў. Дый сам тэатар адчувае, што хутка захлібнецца ў гэтай аджылага веку забаўляльнасьці. Усё ж менскі глядач, асабліва са стажам, выхаваны на тэатры сур’ёзным, які так ці інакш, адкрыта, ці праз «кукіш у кішэнеі» ўсё ж імкнуўся існаваць у часе, вострым сацыльна-палітычным кантэксьце. Луцэнка, майстар формы, але ня пошлай забаўляльнасьці, застаецца верным сабе. Ён і мастак, і публіцыст. І сёньня ў Менску перадусім ягоныя спэктаклі «Загадкавы візыт» і цяпер «Аракул?..» можна назваць сур’ёзнымі, сучаснымі, вострымі, датычнымі часу.



Спэктакль «Аракул?..» дае надзею, што абвешчаны Нацыянальным тэатрам імя Горкага сэзон беларускай драматургіі ўсё ж можа адбыцца, нягледзячы на тое, што пачаўся ён з прафанацыі, пра што я пісаў ў мінулым блогу. Наступным спэктаклем гэтай восеньню мае стаць пастаноўка рэжысэрам Валянцінай Ераньковай п’есы пра Ўладзімера Мулявіна, якую на яе замову піша малады літаратар Васіль Дранько-Майсюк.

Вось жа яшчэ, у чым я пераканаўся гэтым вечарам: калі сэзон беларускай драматургіі, дык ня варта мясцовым літаратарам інсцэнізаваць замежную (расейскую) прозу, ці дапісваць і перапісваць замежныя (расейскія) п’есы. Існуе немалая плашчына нацыянальнай драматургіі, якая, калі яе ўважліва прачытаць, стане клясыкай. І яшчэ большая плашчына — плашчына беларускай прозы: Кузьма Чорны, Янка Брыль, Вячаслаў Адамчык, Уладзімер Караткевіч, Васіль Быкаў, Юры Станкевіч. І гэта зусім няпоўны сьпіс... Не стае толькі нацыянальнага мысьленьня кіраўнікоў тэатраў і нацыянальных усьведамленьняў тых, хто мае ці прэтэндуе на драматургічны талент.