Якая файная ідэя — назваць свой дом уласным імем — «Вілай Сакратэса», з такім антычным гучаньнем! Каб зьбіраць літаратараў, выдаваць гадавік. Гэта зрабіў Сакрат Яновіч у Крынках на Беласточчыне. Як жа не хапае, скажам, такой аграсядзібы, якая б выконвала ў Беларусі ролю дому творчасьці, бо «Іслачы» даўно няма. Але няма больш, на жаль, і гаспадара «Вілы Сакрата», значыцца і сама віла стане толькі цікавай старонкай у літаратурнай гісторыі.
Дваццаць пяць гадоў таму я ўпершыню ехаў у Беласток. У пэўным сэнсе як кніганоша: у мяне былі сьвежыя менскія выданьні для пісьменьніка Яновіча. Мы сустрэліся ў «Ніве», і ён запрасіў да сябе на гарбату. Апроч тых, што мяне папрасілі перадаць, я набыў яшчэ кнігі ад сябе. Мне здавалася гэта важным: таксама нешта прывезьці «з-за калючага дроту». Зарабляў тады мала: апынуўся ў сакратарыяце газэты намесьнікам адказнага — цэлымі днямі макеты і вычытка тэкстаў, ніякага ганарару. Ну й я зрабіў акцэнт: а гэта кнігі ад мяне асабіста. Пазьней у сваіх дзёньніках Яновіч штось заўважыў на гэты конт: быў такі маладзён, усё падкрэсьліць стараўся, што таксама не з пустымі рукамі.
Але Сакрат Яновіч мне аддзячыў цэлым стосам эмігранцкіх кніг і часопісаў. Памятаю, узяў ня ўсе, толькі тое, што мне асабіста будзе цікава. Другое: у тыя часы падобная літаратура была самай махровай кантрабандай. Дый гаспадар не спрабаваў супакоіць, зьдзекліва гаварыў: беларусы і па чарцы вып’юць, і кніжкі возьмуць, а потым каля мяжы павыкідаюць у вакно ад страху.
Як я перавёз літаратуру ад Яновіча, я пазьней напісаў у апавяданьні «Пакой на дзьве асобы».
Яновіч бачыўся зь невялікай адлегласьці, але празь дзяржаўную мяжу, у пэўным сэнсе волатам, сумленьнем беластоцкіх беларусаў, летапісцам сваіх землякоў. Буйным празаікам, перш за ўсё, але не «беларускім савецкім». Памятаю, вельмі шкадаваў, што Яновічаў раман «Самасей» у Менску адмовіліся выдаваць. Штось тут ня тое! Але калі ён выйшаў у вальнейшыя часы, зь цяжкасьцю прачытаў частку. Сапраўды той выпадак, калі майстру кароткай формы хіба ня варта брацца за «доўгую».
Бываў ён рэзкім, жоўчным, зьдзеклівым, але перш за ўсё, што важна, палемічным. Чымсьці яны былі падобныя з гарадзенскім празаікам Аляксеем Карпюком. Але Карпюк, бадай, ня браўся за ацэнкі «паводзінаў» свайго народу. Ён больш пры канцы жыцьця пісаў пра свае былыя ілюзіі і пра нутро і звычкі нашага начальства. Карпюк панаваў у празаічным гарадзенскім «стэпе» (Васіль Быкаў даўно быў перабраўся з Горадні ў Менск). Яновіч, наадварот, адчуў канкурэнцыю. Калі цябе перастаюць лічыць адзіным і галоўным празаікам, з гэтым, напэўна, цяжка пагадзіцца ў душы. Хаця зьяўленьне новых пісьменьнікаў, якія пішуць не па-польску, а менавіта па-беларуску, было таксама добрым жнівом яго, «сейбіта» Яновіча. Урэшце ён прыняў для сябе плённае рашэньне: пакінуў Беласток, заснаваў «Вілу Сакрата».
І бадай самым істотным у паставе Яновіча было ягонае ў пэўным сэнсе «пракурорства». Якім можа быць роля пісьменьніка народу, які топча сам сябе, адмаўляецца ад мовы, ад свайго імя? Яновіч балюча назіраў за нацыянальнай дэградацыяй беларусаў у Польшчы. Пісаў аб гэтым рэзка, нібы наводліў біў. Але ацэнкі гэтыя былі глыбокія, трапныя, вырваныя з сэрца. У чым роля беларускага пісьменьніка: па галоўцы народ гладзіць ці супраць поўсьці?
Мала таго, Яновіч перакінўся на нас, жыхароў краіны паміж Нёманам і Дзьвіной. У пэўным сэнсе помсьціў сам сабе за наіўныя ілюзіі: народ беларускі хуценька адмовіўся ад сваёй свабоды, ад беларушчыны. Замест падставіць плячо, зламалі сэрца сваёй чаркай і скваркай пісьменьніку Яновічу, шчыраму беларускаму патрыёту з Польшчы.
Апошняе: як адрозьніць горкую праўду ад абразы? Часамі здавалася, што Яновіч ідзе па мяжы, калі піша сваім жоўным пяром аб беларускіх пытаньнях. Мне ўсё ж здаецца, што ня мог ён устрымацца ад горкай менавіта праўды, абражаць не было ў ягоных думках. Горкая праўда, што страх генэтычны ў нас, беларусах, прыціхшы на некалькі гадоў, ажыў зноўку напоўніцу: зь нялюдзкай жарсьцю страх наш расцьвельвае начальства. Гэта й выклікала пакуты ў гаспадара «Вілы Сакратэс».
Дваццаць пяць гадоў таму я ўпершыню ехаў у Беласток. У пэўным сэнсе як кніганоша: у мяне былі сьвежыя менскія выданьні для пісьменьніка Яновіча. Мы сустрэліся ў «Ніве», і ён запрасіў да сябе на гарбату. Апроч тых, што мяне папрасілі перадаць, я набыў яшчэ кнігі ад сябе. Мне здавалася гэта важным: таксама нешта прывезьці «з-за калючага дроту». Зарабляў тады мала: апынуўся ў сакратарыяце газэты намесьнікам адказнага — цэлымі днямі макеты і вычытка тэкстаў, ніякага ганарару. Ну й я зрабіў акцэнт: а гэта кнігі ад мяне асабіста. Пазьней у сваіх дзёньніках Яновіч штось заўважыў на гэты конт: быў такі маладзён, усё падкрэсьліць стараўся, што таксама не з пустымі рукамі.
Але Сакрат Яновіч мне аддзячыў цэлым стосам эмігранцкіх кніг і часопісаў. Памятаю, узяў ня ўсе, толькі тое, што мне асабіста будзе цікава. Другое: у тыя часы падобная літаратура была самай махровай кантрабандай. Дый гаспадар не спрабаваў супакоіць, зьдзекліва гаварыў: беларусы і па чарцы вып’юць, і кніжкі возьмуць, а потым каля мяжы павыкідаюць у вакно ад страху.
Як я перавёз літаратуру ад Яновіча, я пазьней напісаў у апавяданьні «Пакой на дзьве асобы».
Яновіч бачыўся зь невялікай адлегласьці, але празь дзяржаўную мяжу, у пэўным сэнсе волатам, сумленьнем беластоцкіх беларусаў, летапісцам сваіх землякоў. Буйным празаікам, перш за ўсё, але не «беларускім савецкім». Памятаю, вельмі шкадаваў, што Яновічаў раман «Самасей» у Менску адмовіліся выдаваць. Штось тут ня тое! Але калі ён выйшаў у вальнейшыя часы, зь цяжкасьцю прачытаў частку. Сапраўды той выпадак, калі майстру кароткай формы хіба ня варта брацца за «доўгую».
Бываў ён рэзкім, жоўчным, зьдзеклівым, але перш за ўсё, што важна, палемічным. Чымсьці яны былі падобныя з гарадзенскім празаікам Аляксеем Карпюком. Але Карпюк, бадай, ня браўся за ацэнкі «паводзінаў» свайго народу. Ён больш пры канцы жыцьця пісаў пра свае былыя ілюзіі і пра нутро і звычкі нашага начальства. Карпюк панаваў у празаічным гарадзенскім «стэпе» (Васіль Быкаў даўно быў перабраўся з Горадні ў Менск). Яновіч, наадварот, адчуў канкурэнцыю. Калі цябе перастаюць лічыць адзіным і галоўным празаікам, з гэтым, напэўна, цяжка пагадзіцца ў душы. Хаця зьяўленьне новых пісьменьнікаў, якія пішуць не па-польску, а менавіта па-беларуску, было таксама добрым жнівом яго, «сейбіта» Яновіча. Урэшце ён прыняў для сябе плённае рашэньне: пакінуў Беласток, заснаваў «Вілу Сакрата».
Яновіч балюча назіраў за нацыянальнай дэградацыяй беларусаў у Польшчы. Пісаў аб гэтым рэзка, нібы наводліў біў
І бадай самым істотным у паставе Яновіча было ягонае ў пэўным сэнсе «пракурорства». Якім можа быць роля пісьменьніка народу, які топча сам сябе, адмаўляецца ад мовы, ад свайго імя? Яновіч балюча назіраў за нацыянальнай дэградацыяй беларусаў у Польшчы. Пісаў аб гэтым рэзка, нібы наводліў біў. Але ацэнкі гэтыя былі глыбокія, трапныя, вырваныя з сэрца. У чым роля беларускага пісьменьніка: па галоўцы народ гладзіць ці супраць поўсьці?
Мала таго, Яновіч перакінўся на нас, жыхароў краіны паміж Нёманам і Дзьвіной. У пэўным сэнсе помсьціў сам сабе за наіўныя ілюзіі: народ беларускі хуценька адмовіўся ад сваёй свабоды, ад беларушчыны. Замест падставіць плячо, зламалі сэрца сваёй чаркай і скваркай пісьменьніку Яновічу, шчыраму беларускаму патрыёту з Польшчы.
Апошняе: як адрозьніць горкую праўду ад абразы? Часамі здавалася, што Яновіч ідзе па мяжы, калі піша сваім жоўным пяром аб беларускіх пытаньнях. Мне ўсё ж здаецца, што ня мог ён устрымацца ад горкай менавіта праўды, абражаць не было ў ягоных думках. Горкая праўда, што страх генэтычны ў нас, беларусах, прыціхшы на некалькі гадоў, ажыў зноўку напоўніцу: зь нялюдзкай жарсьцю страх наш расцьвельвае начальства. Гэта й выклікала пакуты ў гаспадара «Вілы Сакратэс».
