Сэрца білася-білася і перастала. Лекары так і сказалі: у любы момант сэрца можа спыніцца. "Любы момант" цяпер і азначаў - жыцьцё. Ці ён усяго толькі імгненьне, ці месяц ці год - гэта ўсё адно "любы момант". Кожная хвіліна. Жыцьцё пасьля жыцьця. Час, адведзены на тое, каб яшчэ пасьпець стаць, адбыцца, давыказаць тое, што раней не давалася, дарабіць тое, што пасьля цябе не даробіць ніхто.
У Алеся Адамовіча "любы момант" расьцягнуўся ў часе ў асобны творчы пэрыяд, можа быць, самы ясны, а можа, і самы плённы. Усё, што перашкаджала раней звонку і ў сабе, адыйшло. Акурат разьвеялася вакол задушлівая атмасфэра савецкай цэнзуры, сьціхлі або ператварыліся ў пустое зьвяганьне некалі страшныя ідэалягічныя прысуды. Гэта за сьпінаю. А перад вачыма адкрылася брама вечнасьці. Каля яе думкі больш ня склейваюцца ў стылістычныя спайкі з эпікі, лірыкі ды публіцыстыкі, што так замінала колісь і за што папракала крытыка. Справядліва ці не - няважна. Важна што цяпер такое нагоды ў яе няма.
Сэрца зьлітавалася. "Любога моманту" хапіла на тры творы. Адамовіч дапісвае аповесьць "Вэнэра". Пачынае аповесьць "Vixi" - адразу прысуджаную быць незавершанай. Мудры такі расповед пра тых і тое, што згадваецца зь дзяцінства, нібы наўмысна нетаропкі і падрабязны. І недзе тут, у гэты самы пэрыяд, знаходзіцца час пачаць і закончыць яшчэ адну аповесьць - "Нямко", на маю думку, самы празаічны і з празаічных найбольш дароблены твор пісьменьніка.
Чытаю гэтыя тры аповесьці і нішто мне не паказвае на тое, што пісаліся яны ня сёньня. Таму й не бянтэжыць, што толькі сёньня яны зьбіраюцца пад адной вокладкай у кнігу, якая рыхтуецца ў выдавецтве "Наша Ніва". Размову пра гэтае выданьне я пачаў у мінулай перадачы. Сёньня - працяг.
Памежны стан, у якім напісаныя гэтыя творы, нагадвае пра іншае, далёкае, але з такім самым настроем складзенае чатырохрадкоўе:
Ў краіне сьветлай, дзе я ўміраю
у белым доме, ля сіняй бухты
я не самотны, я кнігу маю
з друкарні пана Марціна Кухты.
... Інтэрнэт паказаў, што ў Расеі Алеся Адамовіча пакрысе забываюць. На масавым, публічным узроўні. Ёсьць некалькі старых згадак пра "Мэмарыял", пра тое, як Сяргей Кавалёў з павагі да пісьменьніка ўзяў сабе мянушку Алесь. Ёсьць абоймы-сьпісы шасьцідзясятнікаў, найчасьцей тых, каго ўжо няма сярод жывых. Часам зьяўляецца ягонае прозьвішча ў зьвязку з гарбачоўскай перастройкай. Вось, па вялікім рахунку, і ўсё. Гісторыя, палітыка... Ніякай ўласна літаратурнай размовы няма.
Мне падумалася - а хто ён для іх, сёньняшніх? Пісьменьнік? Тады дзе ягоныя абароцістыя мэнэджэры, літагенты, спонсары ды куча іншае браціі, безь якой цяпер паэт у Расеі - меней чым паэт? Ягоныя крытыкі і знаўцы ў ім толку таксама даўно выйшлі з моды разам з тою эпохай. Ну хто цяпер сур'ёзна будзе чытаць пра ядзерную пагрозу? Праехалі.
Дзеля пэўнасьці зазірнуў яшчэ ў глябальную і ва ўсім дасьведчаную "Брытаніку". Няма там нашага Адамовіча ў артыкулах пра расейскую і савецкую ці постсавецкую літаратуру. Брытаніка на мой запыт адкрыла тэкст пра беларускае пісьменства, дзе шмат Алесяў, але іншых. Нават Толік Сыс там ёсьць, а Алеся Адамовіча няма. Чаму?
Простыя тлумачэньні не падаюцца пераканаўчымі. Каго ж я тады чытаю? У нас даўно ніхто ня піша так - па вялікім рахунку - як Адамовіч у апошніх сваіх творах. А выглядае, што тыя гэтага не заўважаюць, а тыя наагул ніколі ня чулі. Куды ж ён праваліўся? Пытаньне змушае пільней углядацца ў тэктанічныя расколіны, што ўтварыліся пасьля распаду савецкай літаратурнай імпэрыі.
Гэта яшчэ адзін плюс, што ягоная новая кніга выходзіць амаль празь дзесяць гадоў пасьля сьмерці. Як мінімум аўтар нагадае пра сябе. Але мне думаецца пра большае - ён вернецца. Можа быць у крыху іншым выглядзе, у зьмененым вобразе. І зьмена пачнецца з мовы.
Уявіце сабе беларускага пісьменьніка і навукоўца, знаўцу літаратуры, для якога беларушчына (мова, прырода, людзі) - свая ад нараджэньня, уявіце, што піша ён пра сваю радзіму, вёску, вясковых людзей - у хаце, у лесе, у полі - у беларускім краявідзе, выслоўлівае іхныя пачуцьці-перажываньні, але робіць усё гэта - на іншай мове. Чаму так атрымалася?
Некалі, яшчэ ў савецкія часы, я думаў, што паміж Быкавым і Адамовічам тут існуе нейкае негалоснае спаборніцтва. Абодва ваенныя пісьменьнікі, шырока прызнаныя і шанаваныя, блізкія ў сваіх поглядах на шмат якія зьявы жыцьця, але адзін упарта піша па-беларуску, а другі - наўмысна па-расейску і вось - хто ўрэшце пераможа, здабудзе найбольшы літаратурны посьпех.
Сёньня такія думкі выглядаюць наіўнымі, але калі іх усё ж працягваць, дык бачым, які атрымаўся вынік. Быкава па-ранейшаму чытаюць па-беларуску і ў перакладах, а новая кніга з трох апошніх аповесьцяў Адамовіча на мове арыгіналу так і не зьявілася, выходзіць па-беларуску. Можа таму, што беларуская якраз і ёсьць мовай самага першага арыгіналу? Беларускі селянін ў сваёй вёсцы, у лесе, у полі - зноў гаворыць, думае і перажывае так, як гэта зь ім адбывалася ў сапраўднасьці - г.зн. па-беларуску. Пераклад тут выглядае як фармальнае прывядзеньне твораў у адпаведнасьць самым сабе.
Верагодна, сам Адамовіч сьведама падзяліў сябе на тры часткі, нібы жыў тры жыцьці адначасова. Дасьледчык беларускае літаратуры пісаў пра Гарэцкага і Чорнага па-беларуску, для ўнутрыбеларускага карыстаньня, савецкі празаік пісаў пра сваю радзіму для ўсесаюзнага чытача (у адной абойме з Айтматавым, Сулейменавым ды падобнымі папулярнымі тады пісьменьнікамі-нацменамі), змагар зь ядзернай пагрозай пачуваўся чалавекам сусьвету, тут ужо мова ня мела істотнага значэньня ўвогуле.
Але так было тады, у тым грамадзкім настроі, калі на ўсёй прасторы СССР у інтэлігенцкіх асяродках заканадаўцамі літаратурных павеваў выступалі "Литературка" і "Новый мир". Сёньня ў Маскве бадай зусім ужо адыйшла мода на колішніх фаварытаў-нацменаў, але ані кроплі ня зьменшылася рэальная павага да аўтарытэтных творцаў іншых літаратур. Здавалася б дробязь, але радок "Перевод с белорусского" вельмі важны для ідэнтыфікацыі Быкава ў сёньняшнім расейскім часопісе. Вобраз прызнанага беларускага мэтра застаецца для расейца нязьменным. Захоўваецца вельмі важная дыстанцыя, якая не дазваляе і з Быкавым вырабляць пасьпешныя пераацэнкі ды дэвальвацыі, як гэта адбылося з многімі расейскімі кумірамі часоў перастройкі.
Можа быць, дзеля адпаведнасьці і зьберажэньня сапраўдных культурных каштоўнасьцяў, трэба, каб такі радок зьявіўся і пад творамі Адамовіча. "Перевод с белорусского". Гэта выглядала б як аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці, выпраўленьне памылак, тым больш, пераклад гэтых трох аповесьцяў на беларускую мову не ўспрымаецца інакш як адваротны. Быццам Адамовіч і пісаў па-беларуску, пасьля пераклалі на расейскую, а пасьля - зноў на мову арыгіналу. І яшчэ адно "тым больш". Тым больш, што радок "Пераклад з расейскай" пад гэтымі творамі, наадварот, дэвальвуе ўяўленьне пра аўтара ў вачох беларускага чытача, проста-ткі крадзе ў нас вобраз пісьменьніка.
Рэч у тым, што рэакцыя на згаданы радок у беларускага і расейскага чытача процілеглая. Расеец a priori адчувае павагу да твораў замежнае літаратуры, уяўляючы сабе тую дыстанцыю, якая не дазваляе з чужым прарокам-сучасьнікам абыходзіцца гэтак фрывольна, як "можна" абыходзіцца са сваім. Варта толькі пачытаць, што сёньня ў Расеі пішуць пра свайго Солжа - гэта яны так Салжаніцына называюць. Што да беларускага чытача, дык тут усё наадварот. Уявіце, як бы вы чыталі раман Караткевіча, пад якім стаяла б "Пераклад з расейскай". Адразу - цень непаўнавартасьці, другаснасьці, нянаскасьці.
Натуральна, у маёй прапановы знойдуцца і праціўнікі. Ёсьць пэўныя прынятасьці, ёсьць, нявыказаная, праўда, воля аўтара, ёсьць акадэмічны падыход і маральна-этычныя нормы. Безумоўна, усё гэта ёсьць. Але я думаю пра актуалізацыю празаіка Адамовіча ў сёньняшнім часе, калі паняцьце рускамоўнага пісьменьніка-нацмена адыйшло ў нябыт разам з краінай, у якой яно нарадзілася.
Чытаем жа мы па-беларуску Гусоўскага або Чачота з Сыракомлем. А хто скажа, што гэты культурны выпадак тыпалягічна іншы? Калі Польшча яшчэ сяк-так дбае пра ўсерэчыпаспаліцкіх пісьменьнікаў, дык Расея пра ўсесаюзных - забывае.
Вяртаньне і па-сутнасьці адваротны пераклад, напэўна, ніяк не пярэчылі б уяўленьням самога Адамовіча, які па-расейску выступаў рэпрэзэнтантам сваёй краіны і нацыі.
"Паводле беларускага паняцьця, дасавецкага, "кулак" – гэта той, хто сьпіць на кулаку. Упаў, дзе стаяў, запрацаваўшыся да бяспамяці, і не на падушку галаву, а на цьвёрды кулак – каб лішне не заспаць. Дзядзька Антон успамінаў, як абрабаваны "цьвёрдымі заданьнямі" стары, калі сын прыехаў да іх дамоў незадоўга ды высылкі, скардзіўся не на тое, што забралі і скаціну, і інвэнтар, і зерне, а што: "Вось глянь, якія рукі сталі, сорам на вуліцу выйсьці – як вітацца з чалавекам?" Мазалі-капыты сталі сыходзіць з далоняў, Мітрафан Тычына саромеўся такіх рук".
"Госьці да нас заходзілі часта, бацька любіў, а мама ўмела тое, што называецца, "прыняць людзей". Гэта быў сапраўды сьвяточны дзень для нашых бацькоў - каб на стале было і каб людзі пайшлі, задаволеныя бяседай, гамонкаю, сьмехам. (Не выпадкова ў беларусаў застольле так і завецца: бяседа.)"
"Гаворкі з чужым сэрцам у сваіх грудзях - гэта па-новаму цікава. Ну, а ў мяне - старое, як сьвет: размова з уласным сэрцам. Менавіта такая пара "прыступіла" (як скажа беларус) і да мяне. Больш як год мінула..."
"Уся ісьціна ў тым, што памерці я хачу ў Беларусі, а ляжаць у Глушы. Там я зьвязаны з усім. Тут жа толькі ты. Гэта - для жыцьця. А для Вечнасьці - Беларусь".
Сьветапоглядна ў гэтых кароткіх цытатах Алесь Адамовіч - патрыёт свае бацькаўшчыны. Зьехаўшы ў Маскву, у тусоўкі тамтэйшых герояў перастройкі, перад сьмерцю вярнуцца ён пажадаў у Беларусь, якая - для вечнасьці. Так і атрымалася. Найперш яго не стае сёньня якраз беларускай літаратуры. Гэтак як сама мова можа быць запатрабаваная толькі беларусамі, так і Алесь Адамовіч дзеля далейшага свайго жыцьця ў творах можа быць запатрабаваны толькі беларускай культурай.
Словам, усё менш ён патрэбны там і ўсё больш тут. Патрэбны, бо тут ужо даўно гэтак ніхто ня піша.
Мой асабісты досьвед ранейшых твораў Адамовіча мае ў сабе мноства засьцярогаў - зашмат газэтнасьці пасярод прозы, таго, што актуальнае часова, зашмат натуралізму - спроба хоць гэтак пра вайну не дэклямаваць, а крычаць, ровам раўсьці, калі сказаць праўду не дае цэнзура. Вось яны з Клімавым і складаюць пад хлевам кучу аголеных трупаў. Каб хоць гэтак...
У новай кнізе гэты фактурны максімалізм ці пратэст прападае. Зьяўляецца збалянсаваная проза. Адхіленьні ад сюжэтнае канвы - ці то асацыятыўныя згадкі ці філязофскія развагі - толькі падтрымліваюць сюжэт. Аўтар думае на паперы. Гэты бок літаратурнае працы добра знаёмы кожнаму, хто да яе датычны. Калі сядаеш да стала толькі зь першай зачэпкай-фразай, выпісваеш яе і тут нейкая нязнаная энэргія падказвае табе і працяг, і яшчэ працяг, далей-далей. Як падарожжа ў нешта нязнанае, дзе на кожным кроку адкрыцьцё, а за ім - новае.
Схаваўшыся за парай-тройкай наратыўных абзацаў, думка зноў вынырвае з новай развагай. Скажам, пра тое, што ня толькі мы разглядаем людзей на фотаздымках, але і яны пазіраюць на нас.
"Што гэта так – яны відушчыя, фатаграфіі – я адчуў фізычна ў той момант, калі чакаў: вось-вось мяне знойдуць немцы, насьцігне аўтаматная чарга, буду ляжаць ля іх ног, запэцканы ўласнай крывёю, а яны з мае кішэні дастануць маміну фатаграфію, і яна ўбчыць... Я сьпяшаўся не запаўзьці далей, глыбей у кусты, а пасьпець, пакуль яны не зьявіліся, схаваць, закапаць у пясок кашалёк з фатаграфіяй. Каб мама ня ўбачыла нічога гэтага".
Ня дзіва, што большая частка развагаў у гэтых апошніх творах - развагі пра сьмерць. Расьцягнуты ў часе "любы момант" патрабуе гэтага і адначасова падказвае адкрыцьці. Напрыклад, пра тое, што на вайне кожнаму адведзена свая пэўная колькасьць шанцаў выжыць, або пра такую трапна падгледжаную зьяву, як сорам сьмерці:
"Сьмерць непрыгожая, усе кнігі, і фільмы, і опэры хлусяць, што яна бывае прыгожаю. Непрыгожы чалавек, які памірае і, галоўнае, ён сам гэта разумее ў тое імгненьне. А вось навакольныя часам не разумеюць гэтага і мучаюць яго сваім неразуменьнем. Існуе сорам сьмерці, я ў гэтым перакананы, сам перажыў. Часам ён мацнейшы за страх – сорам сьмерці. Многія маглі б расказаць. Ня нейкай там нізкай, подлай, здрадніцкай сьмерці (гэта асобная гаворка), а сорам сьмерці любой".
"Ванечка памёр у лясной вёсачцы (на паўшляху да лягера). Не давезьлі. Мы ўсю дарогу падбадзёрвалі яго: вось прыедзем, там лекары, мігам паставяць цябе на ногі, табе не першыня! Але Ванечка ўжо апршні шанец зрасходаваў, і ён гэта ведаў. Глядзеў на нас нядобрымі вачыма аднекуль здалёк, як на тых, хто задумаў насьмяяцца, здрадзіў яму, на змоўшчыкаў.
Ванечка (мы ўяжджалі ў вёску) раптам папрасіў:
- Спыніце.
- Табе кепска, Ванечка, зараз чаго-небудзь цёпленькага табе.
- Адыдзіце, я зараз памру. Ну, прашу.
Мы, наадварот, - усе да яго, замітусіліся, бадзёрымі і, як заўжды пры чалавеку, які памірае, фальшывымі словамі спрабавалі – што? Угаварыць яго – не паміраць? Не казаць пра сьмерць?..
- Ды дактары цябе ўраз!..
- Ты яшчэ танцаваць будзеш!..
Мы адганялі ад сябе і ад яго страх сьмерці. Не заўважаючы, што ўжо апошняе – сорам сьмерці пачаў яго мучыць. Ванечка бездапаможна, крывячы, як дзіця, рот, заплакаў. Здавалася, таму, што мы ня цямім чагосьці, ня хочам яго паслухацца. І раптам вусны пабялелі, закамянелі, рот раскрыўся, як яма..."
Адамовіч выступае дасьледчыкам сьмерці - сваёй і ўвогуле. Здаволіцца тым, што з канцом жыцьця сканчаецца і ўсё наогул, ён ня можа. Працяг зямнога жыцьця дасьледуе прагматычна, больш давяраючы не вядомым клішэ, а статыстыцы і мэдыцыне:
"... Так, магчыма, што гэта ўсяго толькі (і шкада, калі так) падмена сапраўднай веры ў бясьсьмерце - мэдычнай вэрсіяй яе: усе гэтыя гісторыі пра жыцьцё пасьля жыцьця. Life after life. Расказаныя людзьмі, якія пабылі ў стане клінічнай сьмерці. Але як хочацца ў гэта паверыць: пралятаеш па тунэлі-трубе сьмяротнага жаху і адзіноты і раптам - вырываесься, цябе абдымае незямное сьвятло, сустракаюць, да цябе вярнуліся тыя, каго страціў, здавалася, навек. Перад кім заўсёды перажываеш пачуцьцё віны, бо менавіта ты адпусьціў тых, каго любіў. Ня ўсё зрабіў, каб затрымаць. Сустракаюць, каб табе ня страшна было. Сьвятло, добрае, нязвыклае, незямное любові сьвятло ўзгадваюць усе, хто пабыў там і вярнуўся. Ні пекла, ні раю, а вось такая сустрэча з самымі-самымі?.. А што калі ў ліку тых, хто сустракае там, і былыя нашы ворагі? Няхай ззаду, няхай за сьпінай тваёй мамы, бацькі, брата, сяброў... І што калі "пекла" (побач ці унутры "рая" той сустрэчы) - гэта ты сам, раптам сярод тых, хто любіць цябе, убачаны вачыма тых, хто цябе ненавідзіць. Што, калі гэта і ёсьць бясконцае імгненьне пекла? (Там роўнае вечнасьці ўсё.) Сустрэча з самім сабой - такім нягоднікам, такім паганцам, якімі нас бачаць, бачылі ворагі нашы (а мы - іх). Бо ж нават сьвятыя старцы перад канцом прасілі ўсіх, малілі дараваць ім".
Вяртаньне Адамовіча - гэта дазвол і нам пастаяць перад той Брамай вечнасьці і апошняе праўды. За апошнія сем гадоў інтэлектуальнае аднастайнайсьці ды манатоннасьці так шмат павукоў завялося ў цесным пакоі беларускага інтэлектуалізму, так аплецена ўсё і ўся павуціньнем новых умоўнасьцяў і недагаворак, нейкай хвараблівай самацэнзурай. Беларусь, ад аднае згадкі якой, паводле Ніла Гілевіча, цяплее на сэрцы, усё больш - тая, што прыдуманая ў марах. А рэальная нацыя - сутыкнесься зь ёю - усё больш халодзіць сэрца, не разумее прыгожых утопіяў, а іншы раз дык і ўвогуле - якісьці калектыўны здраднік. А вось як гэта ў Адамовіча:
"У галовах нашага насельніцтва панаваў дзікі кавардак ад усіх падзеяў. Я ў вайну ня раз чуў, як заводзкія паліцаі з гарачлівасьцю даваенных актывістаў лаялі "кулакоў", "куркулёў" вясковых. Дзе, як не ў падвалах НКВД, ішлі рэпэтыцыі, браліся ўрокі таго, што вычваралі потым "нашы людзі" ўжо ў падвалах нямецкіх "службаў бясьпекі", СД і гестапа? Ну, а вышукваць, знаходзіць і сыгналізаваць аб "ворагах" (сёньня - контррэвалюцыянэрах, "кулаках", заўтра - камуністах, габрэях, партызанах) гэта проста-ткі ўбівалася ў людзей. Столькі гадоў".
У больш лібэральным выглядзе тое ўбівалася і пасьля вайны. І таму не прапала. Няштатныя сябры КГБ, таптуны ўсякія сёньня дадаюць масавасьці мітынгам і дэманстрацыям апазыцыі. Колькі іх па ўсёй Беларусі? Дзясяткі ці можа сотні тысяч? Азначэньне "нашы людзі" Алесь Адамовіч бярэ ў двукосьсі. Можна толькі ўявіць, колькі такіх цяпер працуе ў беларускай апазыцыі ды ўсялякіх недзяржаўных утварэньнях! Адной масай сваёй яны здольныя застопарыць любы поступ і працэс. Апошнім часам на такія падлікі прынята рэагаваць грэблівым словам "стромапація". Але ж варта задумацца - хіба зьменшыліся штаты гэтых добраахвотнікаў?
Натуральна, няма сэнсу з падазронасьцю ставіцца да кожнага чалавека. А як адрозьніць? Можна аналізаваць паводзіны і словы. Праўда, у сёньняшнім надта ж стракатым нашым сьвеце іншы раз здаецца, што каго заўгодна можа панесьці куды заўгодна, а таму гэткі аналіз - марная справа. Ёсьць больш верны спосаб. Назаву яго псыхалягічным вычуваньнем. А выхоўваецца яно якраз такімі вось творамі нацыянальнае літаратуры як у новай кнізе Алеся Адамовіча. Побач з псыхалягічнымі партрэтамі народу ўсякага аўтар дае вельмі выразныя вобразы здаровага душою беларускага чалавека - зусім тыповага і тады, на вайне, і цяпер. З гэткіх вобразаў і фармуецца агульны вобраз рэальнае Беларусі, ад якой цяплее на сэрцы.
Вось, падумалася, што такое і дзеля чаго нацыі патрэбная свая літаратура - каб лепей разумець сябе і тады з большым посьпехам вяршыць свой лепшы лёс. Найбуйнейшыя беларускія празаікі-псыхолягі ўсе нібы і існуюць якраз дзеля гэтага. Гарэцкі, Чорны, Мележ, Быкаў і вось цяпер - Адамовіч.
Сэрца білася-білася і перастала. Лекары так і сказалі яму: у любы момант сэрца можа спыніцца. "Любы момант" цяпер і азначае - жыцьцё. Жыцьцё пасьля жыцьця. Выйшла так, што "любы момант" расьцягнуўся на цэлы творчы пэрыяд. І тое, што ў гэты пэрыяд было створанае, цяпер можа быць запатрабаванае - у любы момант. Колькі яго адведзена ўсім жывым.
