23 сакавiка мне давялося высадзiцца зь вiленскага боiнгу ў бясконцыя калiдоры лёнданскага аэрапорту Хiтроў i паспрабаваць адчуць самога сябе пэрсанажам чытаных у далёкiм дзяцiнстве кнiг. Даўно, хоць i завочна знаёмы горад, абяцаў заваражыць.
Праўда, што толку ад эўфарыi, калi ты адзiн у чужой краiне, а тваё веданьне мовы абмяжоўваецца не заўсёды зразумелымi фразамi з рэпэртуару папулярных рок-гуртоў. Паралельна я прывез у сабе яшчэ некалькi iпастасяў — разбуральнiка ўласных стэрэатыпаў i, на ўсялякi выпадак, турыста. Зрэшты, апошнi так i не разьвiўся ўва мне, бо ўсе прыкметнасьцi, якiмi толькi можна ўразiцца ў сьвеце, я ўжо даўно сабе ўявiў i, наколькi мог, уразiўся. А папярэднiя вандроўкi цi то ў Будапэшт, цi то ў Прагу пераканалi, што таго ўяўнага ўражаньня бывае дастаткова, каб не ўзьнiкала патрэбы ўражвацца зноў. Забягаючы наперад, скажу, што знакамiтыя Бiг-Бэн пры парлямэнце i Букiнгемскi каралеўскi палац не разбурылi майго досьведу.
Сапраўдных моцных уражаньняў, перажытых увачавiдкi падчас вандровак у сталiцы сьвету, у мяне ня так i шмат. Гэта першае наведваньне Варшавы, фактычна, першы выезд за мяжу. Гэта вугорскi парлямэнт, пасьля якога ўжывую ўражвацца архiтэктурай мне ўжо здаецца немагчымым. Нарэшце, гэта Дунай у Будапэшце. Хто зь дзяцiнства ня чуў ад бабулi даўнiх беларускiх песень пра Дунай i хто не сьпяваў гэтых песень сам, той нiколi не зразумее, што ў iм пры выглядзе гэтай культавай беларускай ракi зварухнулася штосьцi спаконвечнае.
У параўнаньнi з Дунаем Тэмза — рака будзённая i нецiкавая. Зрэшты i сам Лёндан — гэта вялiкi быт. Турыст, якi памёр ува мне ўжо на ўваходзе ў тутэйшую падземку — underground, — так болей нi разу i не падаў прыкметаў жыцьця.
Зрэшты, i разбуральнiк уласных стэрэатыпаў за ўвесь тыдзень знаходжаньня так нiчога й не разбурыў. Я нават склаў для сябе такую формулу: у Лёндане нiчога ня ўразiла, але нiчога й не расчаравала. Магчыма, гэта найлепшая характарыстыка для горада, якi адзiн мой сябра называе iдэальным горадам для жыцьця.
Такiм чынам, я праяжджаў свой бясконцы андэграўндавы шлях пад дзесяцiмiльённай сталiцай сьвету i амаль фiзычна ператвараўся ў iншага чалавека, зусiм не таго, чые iпастасi прыхапiў з сабою. Сярод грыбатых нэграў, цемнаскурых iндусаў, касавокiх карэйцаў i самых неверагодных мяшанцаў, памiж якiх традыцыйны ангелец або проста белы складае яўную меншыню, я без асаблiвае ахвоты намацваў ролю Таго-хто-раскажа. Гэта значыць, чалавека, якому трэба будзе нешта распавядаць пасьля вяртаньня дахаты. А паколькi цiкавяць мяне найперш патаемныя пачуцьцi, то мне належала хутчэй ствараць стэрэатыпы, а не разбураць iх.
Выйшаўшы з падземкi ў лёнданскiм раёне Фiнчлi, дзе няма дому, вышэйшага за тры паверхi, я адразу знайшоў на станцыйнай схеме беларускi дамок — Марыян-хаўс. Дарога была недалёкай, пачыналася шарая гадзiна, а разам зь ёй дожджык. Вакол усё квiтнела — цэлае мора самай неверагоднай расьлiннасьцi. У Марыян-хаўсе нiкога не было i я, пакiнуўшы рэчы, адправiўся шукаць свае параўнаньнi.
Штосьцi тут нагадала мне Друскенiкi з майго дзяцiнства, або нават родны Мазыр — таксама зь дзяцiнства. Калi там яшчэ былi доўгiя вулкi невялiкiх дамкоў. Дамкi ўтваралi надзвычай цёплыя краявiды на высокiх узгорках па беразе Прыпяцi. Пасьля iх зьнесьлi разам з узгоркамi. Памятаю, у апраўданьне зносу кiраўнiк мясцовага аддзяленьня таварыства аховы помнiкаў БССР у сярэдзiне 80-х назваў гэтыя дамкi «жыдоўскiмi клапоўнiкамi». У Лёндане, дарэчы, таксама зносяць, але зносяць банальныя дзевяцiпавярховiкi з «лоджыямi» i «гастраномам» на першым паверсе — тое, што па беларускiх мерках увасабляе сабою сучасны горад, i што ў нас прыйшло на зьмену мазырскiм «клапоўнiкам». Цяпер у Мазыры няма мясьцiнаў майго дзяцiнства. Як амаль няма iх i ў Менску. Затое, раз-пораз я знаходжу iх то ў Празе, то вось цяпер у Лёндане.
Па прыезьдзе ў мяне абавязкова спытаюць: што такое Лёндан, i таму я прыдумляю яшчэ адну формулу: у кожнага з нас у розных гарадах ёсьць свае блiзкiя мясьцiны. Дык вось Лёндан увесь складаецца зь менавiта такiх мясьцiнаў.
А яшчэ, каб уявiць сабе Лёндан, можна ўзяць улюбёную старую Вiльню, памножыць яе ў пяцьдзясят разоў, чыста матэматычна скласьцi гэта ўсё ў адно — i атрымаецца сталiца сьвету, якую цалкам можна назваць Лёнданам. Нiякае цэнтрычнае структуры не iснуе, бо ў ангельскай сталiцы не адшукваецца центар. Ёсьць бясконцыя пляцы з прыкметамi цэнтру, але якi зь iх цэнтральнейшы — ня скажаш. На Оксфард-стрыт я спытаўся ў свайго праваднiка Iгарка — цi гэта iхны Ленiнскi праспэкт? Ён пачухаў патылiцу i сказаў: ну, увогуле не зусiм, але, калi хочаш так лiчыць...
Чыста прагматычна я магу патлумачыць гэтую ўтульнасьць старасьцю — цэглы, дрэва, мэталу. Гэта ў даросласьцi мы кажам, што, напрыклад, кватэра несучасная, а ў дзяцiнстве для нас гэта бабулiна кватэра, у якой адбылiся ўсе нашыя на ўсё жыцьцё дарагiя адкрыцьцi. Сапраўды, як файна вяртацца з працы ў кватэру, дзе ты некалi слухаў бабулiну казку. Хто ў нас можа пахвалiцца такiм адчуваньнем? Хiба адзiнкi. У Лёндане гэтым адчуваньнем прасякнуты ўвесь горад. I нiкому ня прыйдзе ў галаву замянiць высьлiзганыя за сто гадоў драўляныя парэнчы ў старым пабе на новыя — мэталiчныя цi плястыкавыя. Калi й заменяць, дык так, што нiхто не заўважыць розьнiцы.
Часам мне думалася, што гэта чыста беларускiя адчуваньнi. Наша гiсторыя дваццатага стагодзьдзя ператварае нас у закладнiкаў чужых краiнаў i гарадоў, якiя для нас вельмi хутка робяцца роднымi. Тады як свае гарады за жыцьцё аднаго пакаленьня страчваюць усе згадкi пра ягонае дзяцiнства.
У Фiнчлi, у беларускай скарынаўскай бiблiятэцы пануе гэтая самая старасьць i несучаснасьць. Тут музэйная, належна захаваная беларушчына не мадэрнiзуецца, а проста застаецца. У адрозьненьне ад Беларусi, дзе ўсё беларускае нiбыта кожнага разу ствараецца нанова. Тут нiколi не падумаеш пра тое, цi добры ў нас герб, сьцяг, або нацыянальны гiмн. Або ўрэшце — цi добрае iмя ў нашай краiны, пра што ў Беларусi дэбатуюць сёньня патрыёты. Тут, у Лёндане, разумееш i яшчэ адзiн сэнс недатыкальнасьцi i каштоўнасьцi старога — яно належала iншаму пакаленьню. Гэты бээнэраўскi пашпарт належаў Янку Чарапуку, а гэтая гулагаўская кашуля — Ларысе Генiюш...
У вынiку простыя рэчы выглядаюць як сьвятынi. А можа гэта таму, што захоўвае iх сьвятар i тутэйшы гаспадар айцец Аляксандар Надсан.
Цi таму, што ўсё гэта дзеецца ў Лёндане. I квiток на тутэйшую падземку з датай 25 сакавiка 98-га году, набыты ў дзень 80-х угодкаў БНР, становiцца рэлiквiяй ужо ў маёй кiшэнi...
У часе дзясятка сустрэчаў у рознах ангельскiх арганiзацыях, калi гаворка iшла пра Беларусь, даводзiлася разьвiтвацца з сваiмi прыжывальнымi адчуваньнямi роднасьцi i вяртацца ня тое што ў рэальнасьць, а ў гiпэррэальнасьць. Тут сапраўды нiхто нiчога толкам ня ведае пра Беларусь, i можна пачуць самыя неверагодныя гiпотэзы.
За круглым сталом у ВВС абгаворвалiся магчымасьцi адкрыцьця беларускай службы гэтай радыёстанцыi. Ангельскi кiраўнiк заўважыў, што мабыць найлепей, каб такая служба вяшчала па-расейску. Купка беларускiх падарожнiкаў з апазыцыйнага парлямэнту 13 склiканьня жыва падтрымала такую iдэю. Падумалася, што ангельскiя таварышы нядрэнна ведаюць моўную сытуацыю ў Беларусi. Ня йначай з папярэднiх сустрэчаў зь беларускiмi апазыцыянэрамi.
Вiнцук Вячорка заўважыў, што расейская мова тут як мiнiмум зашкодзiць ВВС у ягонай радыйнай палiтыцы. Слухач, якi прызвычаiўся ў кароткахвалевым шумавiньнi знаходзiць беларускую Свабоду або Радыё Ватыкан паводле моўнага сыгналу, проста ня вылучыць рускамоўную беларускую службу ВВС сярод расейскiх галасоў. Усе мусiлi пагадзiцца з такой нечаканай дасьведчанасьцю прысутнага суразмоўцы.
* * *
Спрабуючы сёньня ў думках ад'ехаць назад у ангельскую сталiцу, я згадваю адно, можа быць, самае iстотнае назiраньне. Я нават магу сказаць, што гэтым разам адчуў, зразумеў, што такое захад, што прымушае гаварыць пра яго i не вяртацца зь яго маiх землякоў. Усе вонкавыя параўнаньнi, дабрабыт i бытавая ўладкаванасьць — справы ўрэшце дзясятыя. Галоўнае, як правiла, не называецца, бо гучала б выклiкам шматпакутнай Бацькаўшчыне.
Я блукаў па Лёндане, заходзiў у пабы i крамы i чагосьцi там не знаходзiў. Чагосьцi ненамацвальнага. I ўрэшце я зразумеў. Там няма нянавiсьцi. Такой звыклай, усеагульнай i беспрычыннай, абавязковай i незаўважнай, якая нiбы працяла нашую плоць i кроў.
Звычайна, у такiх развагах баiсься заходзiць далёка, каб не будзiць лiха, каб не назваць тое, чаго не павiнна быць i што магло б адно ад тваiх развагаў матэрыялiзавацца. Словам, каб не сурочыць. Але гэтым разам я дазволiў сабе паразважаць.
Нянавiсьць (я шукаў нейкага iншага слова, але гэта менавiта нянавiсьць) — падспудная, падсардэчная ношка, зь якой мы жывем, як з глыбока схаванаю хваробай. Менавiта яна ўсеагульная i галоўная прычына крыўд i бед нашага грамадзкага бытнаваньня, у аснове якога ляжыць патрэба «зашчымiць блiжняга свайго». Дробная сацыяльна-бытавая нянавiсьць ляжыць у падмурку нерэлiгiйнасьцi беларусаў, бо рэлiгiйнасьць мусiла б грунтавацца на любовi. Урэшце, менавiта нянавiсьць рухала электаратам, якi абраў на пасаду першага прэзыдэнта ТАКОГА чалавека. Гэта была нянавiсьць да сувэрэнiтэту, да начальнiка-кебiча, да суседа, урэшце да сябе. Кажуць нянавiсьць — другi бок любовi. Магчыма. Толькi наш мэдаль яшчэ не паварочваўся тым бокам.
Далiбог, мне нiколi б не захацелася пра гэта казаць, i я можа першы кiнуўся б пераконваць заежджага назiральнiка ў адваротным. Бо нянавiсьць — нябачная, яна тое, што мы iмкнемся неяк iгнараваць, на чым iмкнемся не засяроджваць увагу, што iмкнемся лiчыць за выпадковасьць. Але як iнакш мне растлумачыць, што такое Лёндан, калi, на маю думку, менавiта ў тым яго першае i галоўнае адрозьненьне ад нашага Менску, што там яе няма i што мой душэўны камфорт-дыскамфорт там увесь час парушаўся яе недахопам. Для «паўнаты жыцьця» мне адчувальна не ставала яе.
Магчыма, неўсьвядомленая бытавая нянавiсьць у нас ёсьць, а ў iх няма з-за таго, што ў iх даўно не было войнаў i нiколi не было калектывiзацыi? Толькi i прычыны мяне сёньня ня надта цiкавяць. Урэшце, нянавiсьць — гэта й ёсьць самая галоўная прычына таго, што наш чалавек прызнае абсалютныя перавагi заходняга ладу жыцьця, але пры гэтым усiмi сiламi трымаецца за савок, за калгасы, за савецкую атрыбутыку, за рынкавы сацыялiзм з праваслаўным атэiзмам. Каго ён у гэтым выпадку ненавiдзiць, думаю, тлумачыць ня трэба.
