Найменей 116 закладнікаў загінулі пры штурме Дому культуры ў Маскве, захопленым чачэнскімі ваяўнікамі. Захоп адбыўся ўсьлед за скандальнай дэпартацыяй расейскіх парлямэнтароў зь Менску. Пры ўсяе адрознасьці маштабу, абедзьве падзеі апынуліся ў цэнтры ўвагі прэсы. На чым палягае драматызм і ўнутраная сувязь паміж гэтымі падзеямі? Наколькі поўную і аб’ектыўную карціну ствараюць беларускія і расейскія мэдыі? І якую ролю адыгрывае ў цяперашняй сытуацыі незалежная прэса ў Беларусі? Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць удзельнікі перадачы “Праскі акцэнт” палітоляг Аляксандар Патупа, кінадраматург Уладзімер Халіп і журналіст Аляксандар Уліцёнак.
Кажуць, што бяда ня ходзіць адна. Але ня толькі трагічныя здарэньні, але ўвогуле важныя падзеі адбываюццца часьцяком адно за адным – нібы нехта выстройвае драматургію. Дастаткова паглядзець на падзеі ўсяго некалькіх дзён апошняга тыдня – адразу за скандалам з дэпартацыяй расейкіх парлямэнтароў зь Менску – у той жа дзень – пачынаюцца трагічныя падзеі ў Маскве з захопам закладнікаў. А наступным днём прыходзіць паведамленьне пра тое, што паліцыя злавіла, нарэшце Вашынгтонскага снайпэра, на сумленьні якога 10 забітых. Гэта ўсё падзеі рознага маштабу, але ж яны паказваюць, наколькі ўсё зьвязана ў сучасным сьвеце – ад Менску да Масквы й Вашынгтону (можна гэтую гэаграфічную лінію працягваць далей). Але магчыма, гэта ўсяго толькі ілюзія, народжаная сродкамі масавай інфармацыі, бо мы ж даведваемся пра ўсе гэтыя падзеі менавіта праз прэсу – электронную й друкаваную. Дык вось, я прапаную пагаварыць ня толькі і ня столькі пра самыя названыя мной падзеі – бо мы ўсё адно ня зможам угнацца за іхнай хадой, а пра тую ролю, якую адыгрываюць СМІ ў надзвычайных сытуацыях.
І першае пытаньне ў мяне агульнае да ўсіх суразмоўцаў – адкуль вы атрымлівалі інфармацыю пра названыя падзеі? Найперш з расейкіх каналаў, ці беларускіх? Наколькі поўная, на вашу думку, гэтая інфармацыя? І ці можна ў прынцыпе атрымаць калі ня поўную, дык больш-менш аб’ектыўную карціну падзеяў?
(Патупа: ) “Аб падзеях я даведваўся ў асноўным са сродкаў масавай інфармацыі. Хаця аб дэпартацыі Хакамады і Нямцова даведаўся непасрэдна праз тэлефон літаральна празь некалькі хвілінаў пасьля гэтага здарэньня. І гэта ня проста палітычнае хуліганства – з улікам таго, якія напружаныя перамовы з расейскімі “Газпрамам” і нафтавікамі зараз вядуцца, але наагул нейкае вар’яцтва. Размова ідзе, у прыватнасьці аб тым, што Хакамада – віцэ-сьпікер расейскай думы, а Нямцоў – кіраўнік фракцыі. Гэта жахлівая рэч. Тым ня менш, тут СМІ адыгрываюць важную ролю. І дзякуючы, найперш расейскім тэлеканалам і нашым незалежным газэтам (на жаль, незалежныя расейскія тэлеканалы ў Беларусі ў асноўным заблякаваныя), дзякуючы расейскім СМІ ўдалося атрымаць больш-менш аб’ектыўную карціну.
Ну, што тычыцца жахлівых маскоўскіх падзеяў – і мы пра іх яшчэ скажам, гэта надзвычай важна, бо ў іх уся сытуацыя зараз адлюстроўваецца як нейкі вузел. І ўвогуле, я мушу сказаць, што расейскія СМІ добра працуюць у рэжыме наўпроставага вяшчаньня. Хаця мне не падабаецца, што вельмі моцна пачынае загаворвацца праблема. Таму што гэта праблема чачэнскай вайны, якая дзесяць год трасе Расею і ўсіх яе сатэлітаў і саюзьнікаў. І безумоўна, вырашаць тут трэба гэтую кардынальную праблему, а не высьвятляць цяпер, хто і калі там скочыў з акна”.
(Халіп: ) “У вашым кароткім уступным слове я пачуў слова “драматургія”. Так, усё што адбываецца – адбываецца па законах драмы. І напісаная гэтая п’еса, якая сёньня пастаўленая на сцэне сродкаў масавай інфармацыі, вельмі прафэсійнымі драматургамі. Я хацеў бы адразу сказаць, што вашынгтонскі эпізод са снайпэрам сюды ня ўпісваецца, гэта зусім іншая сытуацыя. А тое, што тут адбываецца, на нашым аэрадроме, калі прылятаюць госьці з Масквы, ці ў Маскве – усё гэта адна і тая ж гісторыя, толькі розныя эпізоды. Хіба нельга было чакаць таго, што адбылося ў Маскве? Гэта ж, памятаеце, калісьці ў адным з рэпаратажаў з чачэнскай вайны мы бачылі бравага расейскага палкоўніка Буданава, які загадаў сваім танкістам стрэліць па сялу Камсамольскаму і сказаў: “С рождеством!” Дык вось, той снарад паляцеў туды, на Камсамольскае, а потым у якасьці бумэрангу вярнуўся ў Маскву. Гэтыя стрэлы будуць вяртацца і вяртацца, пакуль у іх ня хопіць мужнасьці і разуменьня спыніць гэта. Чачэнцы – іншы народ, яны маюць сваю зямлю, і яны ня хочуць жыць у гэтай краіне. Ну колькі можна расейцам у галаву ўбіваць гэую думку? А яны ніяк ня хочуць ад гэтага адмовіцца. Ну, вось іх і дагнала гэтая чачэнская вайна, ужо ў Маскве.
Пра ўсё гэта мы даведаліся, безумоўна, з розных крыніц. Я перш за ўсё атрымваю інфармацыю ад Радыё Свабода, ад рускай рэдакцыі. Потым мы глядзелі тэлевізію, і я ўбачыў, што там ідзе зноў тое шоў, якое кожны дзень разыгрываецца на расейскіх экранах, калі гэтыя бравыя расейскія хлопцы б’юць гэтых клятых чачэнцаў. Ну, вось яшчэ адзін эпізод гэтага доўгага-доўгага шоў. Першыя два дні гэта была ніякая не інфармацыя, ніякая не тэлевізія – гэта абсалютнае шоў, атракцыя”.
(Тарас: ) “Сп. Уліцёнак, ці няма ў грамадзтве – у беларускім, найперш – пэўнага расчараваньня ў прэсе? Мне здаецца, паменшыўся інтарэс публікі ня тое, што да СМІ, але да самых гучных сэнсацыяў – можа быць, людзі стаміліся?”
(Уліцёнак: ) “Мне здаецца, што роля СМІ асабліва важная ва ўмовах дыктатуры, тым больш у той пэрыяд, калі яна ў крызысным стане. Беларускі рэжым, як вядома, перажывае свае зусім ня лепшыя часы, таму, натуральна, наладзіў сапраўднае паляваньне на СМІ, задзейнічаны комплекс эканамічных, юрыдычных, ідэалягічных мэханізмаў, і ў выніку амаль што зьнішчаны агульнанацыянальны друк. Паводле інфармацыі БАЖ, апошнім часам сышлі зь дзясятак мэдыяў, якія выразна вызначалі сваю палітычную неляяльнасьць. У гэтым сэнсе казаць пра тое, што паменшылася грамадзкая ўвага да беларускіх сродкаў масавай інфармацыі, я думаю, не выпадае. Гэта проста вымушаная зьява. І ў сувязі з тым я хачу зьвярнуць увагу і на такі аспэкт – калі нехта сыходзіць, дык застаецца прастора. Дык вось, заняць гэтую прастору дзяржаўныя беларускія СМІ сёньня ня ў стане з-за сваёй аднастайнасьці. Адна і тая ж палітыка ў падачы інфармацыі, адны і тыя ж акцэнты і аналізы. І таму нашых чытачоў падбірае расейская прэса. Яна на вачах набірае сваю былую савецкую моц. І добрага тут мала, бо краіна і без таго знаходзіцца ў актыўным інфармацыйным полі суседзяў, пра што казалі нашы сёньняшнія суразмоўцы. Такім чынам, выбару ў беларускіх чытачоў, гледачоў, слухачоў няшмат, што для нацыянальнай сьвядомасьці ня надта добра, зразумела”.
(Тарас: ) “Мы гаварылі пра гледачоў, пра публіку. А цяпер возьмем зусім іншы бок праблемы. Гэтымі днямі мы з экранаў тэлевізараў зноў пачулі знаёмыя вокрыкі, прывычныя для Беларусі і ўжо крыху падзабытыя, здавалася, у Расеі – не перашкаджайце працаваць! Ёсьць апэратыўны штаб, ёсьць прэзыдэнт, ФСБ, вопытныя спэцыялісты – хай яны працуюць, а прэса толькі круціцца пад нагамі, нагнятае сытуацыю, дэзінфармуе і г.д. А пасол Беларусі Грыгор’еў, напрыклад, кажа, што ёсьць зьвесткі пра беларускіх грамадзянаў сярод закладнікаў, але мы ня будзем называць іх імёны, каб не хваляваць дачасна іхных свваякоў. Ці ёсьць рацыя ў такой пазыцыі – даваць дазаваную інфармацыю? Можа, сапраўды прэса павінна быць больш адказнай і не перашкаджаць уладам у выкананьні ейных абавязкаў?”
(Патупа: ) “Прэса, безумоўна, павінна быць вельмі адказнай, як і ўсе мы, па магчымасьці. Але адна з найвялікшых трагедыяў Расеі менавіта палягае на тым, што цягам другой чачэнскай вайны, у адрозьненьне ад першай, былі вельмі жорстка заціснутыя дзеяньні сродкаў масавай інфармацыі. Рэальную карціну таго, што там адбываецца – у імя чаго і як – мы па сутнасьці не атрымвалі з расейскіх, ні тым больш беларускіх СМІ. Гэта яскрава дэманструе недахопы, калі хочаце, так званай расейскай дэмакратыі. Але я хацеў бы больш засяродзіцца на беларускіх мэдыях, пра якія вельмі добра сказаў сп. Уліцёнак. Усё правільна. Але ўсё нашмат больш трагічна. Справа ў тым, што СМІ – гэта свайго роду вузел кантрольна-карэкцыйных функцыяў грамадзтва ў той сытуацыі, калі дзяржава гэтых функцыяў фактычна не выконвае. Менавіта нашыя незалежныя СМІ ўзялі на сябе гэтую нагрузку. Яны працуюць разам зь некаторымі іншымі прадстаўнікамі трэцяга сэктару, але гэта агромністая нагрузка. І ў гэты момант іх вельмі важна было падтрымаць.
Але тут мы сталі назіраць вельмі дзіўную карціну. Ад падтрымкі гэтых СМІ сталі адступаць розныя дружалюбныя, так бы мовіць, фонды. І ўнутраная падтрымка стала зьмяншацца, калі прадпрымальнікі, выкідаючы мільёны даляраў падчас так званых страйкаў, не зьвяртаюць дастаткова ўвагі на падтрымку. Хоць яны маюць, насамрэч, магчымасьць дапамагчы беларускай прэсе, якая іх жа і ратуе. Бо яна зьвяртаецца ўвесь час да тэмы рынкавых адносінаў і г.д.
Я хачу сказаць, што менавіта цяпер патрэбная асабліва моцная канцэнтраваная падтрымка. Сп. Уліцёнак называў 10 СМІ, якія рухнулі. Але ня будзем забывацца, што сем зь іх рухнулі не пад ударамі дзяржаўных ворганаў, але проста з-за адсутнасьці сродкаў, з-за пустой кішэні. Іншымі словамі, падтрымаць, як выяівлася, нібыта няма каму. Я на гэта асабліва хачу зьвярнуць увагу. Калі, барані Бог, гэты вузел абрынуць, калі адпаведнай падтрымкі ня будзе, гэта будзе жахліва – мы практычна страцім ўсе шанцы.
І апошні момант. Тое, што зараз робіць кіраўніцтва Беларусі, прадказвалася некалькі гадоў таму. Паціху пачынае апускацца хай не жалезная, хай плястыкавая заслона адносна Расеі. Так, адносіны зараз псуюцца, і хутка мы ніякай інфармацыі ня зможам атрымліваць. Гэта зноў-ткі падкрэсльвае важнасць нашых уласных незалежных сродкаў масавай інфармацыі”.
(Уліцёнак: ) “Я хачу падзякаваць за падтрымку сп. Патупу і ў сваю чаргу крышку паразважаць пра пытаньне: ці варта друку сёньня рабіць нейкія акцэнты на тым або іншым баку апэрацыі, якая задумваецца, або ня варта. Дык вось, манатоннасьць нашых будняў спакваля прыглушае ў сьвядомасьці вельмі важныя сацыяльныя інстынкты. А ўсё патрабуе трэнынгу. І калі яго няма, то можа здарыцца, што ў патрэбны момант грамадзкія мэханізмы самазахаваньня не спрацуюць, або спрацуюць зь вялікім збоем. У гэтым сэнсе роля СМІ, безумоўна, неацэнная.
Мэдыі ўвесь час павінны пасылаць грамадзтву токі неспакою. Мы мусім часьцей ставіць як раз тыя пытаньні, якія ўладзе не пасуюць. Нагадаю, для прыкладу, найноўшую гісторыю Беларусі – час перад сумнапамятным рэфэрэндумам аб зьмене канстытуцыі. Тады ня толькі шэрагоўцы, але й многія палітычна сталыя, якімі яны лічылі самі сябе, людзі ня здолелі разгледзець, чым абернецца тое галасаваньне ў найбліжэйшай будучыні. Сёньня зразумелі сваю памылку, ды позна, бо наступствы набылі катастрафічны характар. Дык вось, той самы мэханізм грамадзкага самазахаваньня даў збой тады якраз з-за таго, што незалежныя альтэрнатыўныя мэдыі аказаліся слабейшымі, чым рупары дзяржагітпрапу. Вось так і сёньня. Калі, напрыклад, кіраўнік дзяржавы рэкамэндуе пачаць атаку, не пагаджацца зь перамовамі, і калі гэты пункт гледжаньня будзе падтрыманы СМІ, то я баюся, што зноў грамадзкая сьвядомасьць дасьць збой, і мы зноў будзем заўтра пажынаць катастрафічныя наступствы”.
(Тарас: ) “Сп. Халіп, ці спраўляюцца, на вашу думку, мэдыі са сваімі задачамі, сваім прызначэньнем?”
(Халіп: ) “Калі гаварыць пра Беларусь, дык тут сытуацыя такая: па-першае, дзяржаўных сродкаў масавай інфармацыі ў нас практычна няма. Я абсалютна ў гэтым упэўнены, таму што тое, што мы называем дзяржаўнымі СМІ, ёсьць звычайным каналам прапаганды. Гэта прымітыўная, але вельмі дакладная і вельмі дзейсная прапаганда. Таму што людзі ўжо прызвычаіліся да манэры перадач БТ. Мы ўсе бачылі, у якім аспэкце БТ падавала тую ж гісторыю з Хакамадай. Яны цудоўна працуюць на адсталую сьвядомасьць пэўнай часткі электарату, паказваючы даляры, якія адразу ж узбуджаюць грамадзкую “думку”. І на нейкую інфармацыю з гэтага боку разьлічваць нельга.
Калі ж наша грамадзтва зьбіраецца выстаяць ў гэтых нечалавечых умовах, то перш за ўсё мы павінны клапаціцца пра тое, каб у нас была незалежная прэса. Ня можа быць палітычных партыяў, у якіх няма выйсьця да людзей праз СМІ. Ня можа быць ніякіх пасьпяховых страйкаў прадпрымальнікаў, калі пра гэта ня будуць ведаць людзі празь незалежныя мэдыі. Таму самая першая праблема самаарганізацыі нашага грамадзтва і супрацьстаяньня гэтаму дзікунству – стварэньне сваёй моцнай незалежнай прэсы. І калі нашы бізнэсоўцы не разумеюць таго, што трэба ўкладаць грошы ня толькі ў свой бізнэс, але перш за ўсё – і ў сродкі масавай інфармацыі, дык празь некаторы час яны пазбавяцца і СМІ, і свайго бізнэсу. Альтэрнатывы няма”.
(Тарас: ) “А цяпер вернемся да адной з падзеяў, вакол якіх вядзецца наша размова. Я маю на ўвазе дэпартацыю лідэра Саюзу правых сілаў Нямцова зь Беларусі. Гэты скандал быццам бы ніяк не зьвязаны з трагічнымі падзеямі ў канцэртнай залі на Дуброўцы. Але ж сюжэт павярнуўся так, што менавіта Нямцоў, а таксама Ірына Хакамада, якая была разам зь ім у Менску, адразу апынуліся сярод герояў гэтых падзеяў. Менавіта зь імі, сярод першых, выказалі згоду размаўляць тэрарысты. У іх на гэта былі свае рэзоны, але ж ніхто ня будзе адмаўляць, што тэрарысты хочуць размаўляць зь людзьмі ня проста вядомымі, але ж тымі, у каго ёсьць высокі аўтарытэт у грамадзтве. І другі аспэкт, нехта палкоўнік Нябрэнчын, спэцыяліст у перамовах, як яго прадставілі на канале НТВ, падчас свайго тэлеінтэрвію паставіў шэраг апошніх тэрактаў – пачынаючы ад Інданэзіі й Філіпінаў да Масквы побач з “крызысам”, як ён выказаўся, у беларуска-расейкіх адносінах, які здарыўся напярэдадні. Зь іншага боку, сьпікер Думы Селязьнёў заявіў, што Нямцоў павінен дзякаваць беларускім памежнікам за піяр, які яны зрабілі Саюзу правых сілаў. Праўда, потым Селязьнёў адразу сказаў, што гэта жарт і накіраваў афіцыйны запыт беларускаму паслу. Але ж наступствы інцыдэнту зусім нежартоўныя для беларуска-расейкіх адносінаў. У мяне пытаньне – беларускія дзяржаўныя СМІ, беларускія ўлады былі зацікаўленыя ў тым, каб разьдзьмуць гэты скандал зь Нямоцвым, ці наадварот, яны хацелі б, каб ён хутчэй забыўся і таму зараз уся ўвага – падзеям вакол захопу закладнікаў?”
(Патупа: )“Спадарства, я паўтару – апускаецца, па-сутнасьці, заслона на ўсходзе Беларусі. Паколькі зараз з боку Крамля адчуваецца цалкам рэальная пагроза, і Крамлю надакучылі гэтыя спробы бескантрольна дзейнічаць ў зоне свайго ўплыву, гэта становіцца небясьпечным. І гэта дэманструецца ў жорсткіх формах, небясьпечных для самой Беларусі. І гэта мы зараз назіраем. Мы бачым працэс пабудовы заслоны на Ўсходзе. І мы цудоўна разумеем што пры канцы году мы будзем мець нармальныя мытні і сур’ёзныя памежныя бар’еры. І дзеля гэтага, дарэчы, маскоўскі інцыдэнт будзе выкарыстаны. Я думаю, гэта ўсім зразумела: паколькі сапраўды існуе пагроза іміграцыі ня тых людзей, дык давайце ўзмоцнім усе формы кантролю – фактычна, адновім мяжу і ўсе астатняе. Вы ўбачыце, як гэтае прадказаньне будзе выконвацца.
А што тычыцца СМІ – я вяртаюся да гэтай тэмы – мы, напрыклад, маем вельмі добрую стужку ў Інтэрнэце радыё “Свабода”. Мы маем інфармацыйную стужку радыё “Рацыя”. Шчыра кажучы, я і мае калегі кожны вечар карыстаемся гэтай магчымасьцю здымаць інфармацыю раней, чым яна зьявіцца ў папяровым друку, што таксама вельмі важна. Але мы не стварылі адну рэч – хоць былі блізкія да гэтага, калі былі выбары 2001-га году. У Інтэрнэце фактычна ўжо была моцная інтэрнэт-газэта беларуская. На гэта трэба неадкладна зьвяртаць увагу.
Мы не зьвяртаем увагі на сваіх гэрояў. Часта гаворым аб тым, хто зачыніўся, хто не зачыніўся... Але ж сп. Уліцёнак, удзельнік нашай гутаркі, па-сутнасьці, праявіў гераічныя намаганьні, калі яго газэта была пастаўленая пад удар, калі шла гульня з удзелам дзяржаўных ворганаў, і ён выстаяў. Хоць бы ў незалежнай прэсе пракацілася хваля ўдзячнасцьі за тое, што людзі ў такіх умовах працуюць. У мяне складаныя адносіны з гэтай газэтай. І тым ня менш, я гэты факт павінен падкрэсьліць. І ў гэтым сэнсе нашая незалежная прэса часам вядзе, проста кажучы, вельмі дзіўную палітыку. Яна часта сама падстаўляецца, не канцэнтруючы ўвагу, па сутнасьці, на тых бедах, якія можна прадбачыць, лёгка спрагназаваць, зыходзячы з палітыкі Беларусі і палітыкі Расеі. Бо Крэмль таксама катастрафаічную палітыку праводзіць сёньня – гэта таксама не сакрэт. А ў нас у прэсе пачынаюцца развагі пра глыбокую дэмакратыю, ці яшчэ пра нешта ”.
(Халіп: ) “Думаю, што не ва ўсім мае рацыю сп. Патупа. Нам ня варта ўсё-ткі выказваць увесь час свае крыўды наконт таго, што тая або іншая незалежная газэта надрукавала нешта ня тое. Кожны творчы рэдакцыйны калектыў павінен сам вырашаць, як яму весьці сваю працу, таму што мы працуем не ў нармальных умовах, а ва ўмовах надзвычайных . І тут яшчэ кожная газэта павінна клапаціцца пра выжываньне. І таму яна можа і такія і гэткія друкаваць матэрыялы , але трэба глядзець на яе асноўную лінію. А асноўная лінія, мне здлаецца, ва ўсіх незалежных СМІ вытрымліваецца цудоўна – гэта абсалютна антырэжымныя газэты. А калі некага пакрыўдзілі – на здароўе. Газэта павінна быць вострай, павінна падымаць розныя праблемы.
Іншая рэч, што ў нас такіх або іншых газэт вельмі мала. Іх наклад мізэрны. Я паезьдзіў сёлета шмат па Беларусі і ведаю, што там уяўленьня ня маюць пра гэтыя газэты. Людзі ўвогуле ня маюць ніякай інфармацыі, акрамя беларускага тэлебачаньня. І гэтае тэлебачаньне з тымі мэтадамі, якімі яны паказвалі сытуацыю з Хакамадай, папагандуе свае ідэі на асноўную масу ня надта дасьведчанага насельніцтва. Таму няма іншай, больш вострай праблемы, чым стварэньне незалежнай прэсы, пашырэньне яе ўплыву. Наша галоўная памылка, акрамя таго, што ў нас слабыя палітычныя партыі, яшчэ і ў тым, што гэтыя партыі не засяродзілі свае магчымасьці на тым, каб стварыць адну-дзьве масавыя газэты ў поўным сэнсе гэтага слова, якія друкавалі б там усё, што заўгодна, паўнамэтражныя нармалёвыя газэты, якія праводзілі б лінію на дэмакратызацыю краіны. Гэта была наша галоўная памылка, і калі мы яе ня выправім, дык мне здаецца, Беларусь яшчэ дужа доўга будзе боўтацца ў гэтай палонцы, у якую загнаў яе рэжым”.
(Уліцёнак: ) “Трагізм маскоўскіх падзей яскрава паказвае , наколькі людзям неабходная падтрымка грамадзтва. Гэтая сытуацыя ў праекцыі на праблемы беларускіх мэдыяў дае адзін урок. Сёньня журналісты павінны выстаяць, паставіўшы на першае месца інтарэсы грамадзтва ў сваёй працы. А грамадзтва ў сваю чаргу павінна падставіць плячо падтрымкі прэсе – перш за ўсё, прэсе недзяржаўнай. Разам мы зможам, мне здаецца, зрабіць крок наперад”.
