Першае: так, я прачытаў гэты раман ад пачатку да канца, але не таму, што ён мяне захапіў, а таму што маю звычку чытаць творы, якія ствараюцца беларускімі аўтарамі, каб разумець, куды, у які бок, рушыць нацыянальны літаратурны працэс.
І не, я не пісаў гэтага раману: калі б я напісаў гэты тэкст, я б не хаваўся за псэўданімам. За ўласныя словы трэба адказваць: і ў кармічным, і ў крымінальна-працэсуальным сэнсе.
Другое: раману бракуе літаратурнай амбіцыі. Мне падалося, што аўтар ставіў перад сабой якія заўгодна, але не літаратурныя мэты. Бо ўсе героі тэксту размаўляюць казённай мовай, ад якой пасьля 10-й старонкі пачынаюць балець зубы. Моўны партрэт маладой кэдэбісткі Ганны не адрозьніваецца ад моўнага партрэту састарэлага сатрапа. Мова герояў — гэта ня тое, як гавораць людзі ў беларускіх уладных кабінэтах. Гэта тое, як тыя сустрэчы ды размовы падаюцца ў афіцыйных прэсавых рэлізах.
Літаратурай, хутчэй за ўсё, варта называць тое, што застанецца пасьля таго, як «прэзыдэнт Л» сыдзе.
Тое самае можна сказаць пра мову нарацыі: мы бачым тут не квяцістыя вобразы, не прыгожыя (ці страшныя, ці сьмешныя) апісаньні, а ўсё той жа аднатонны бубнёж, які зьліваецца з такім жа бубняжом размоваў і дыялёгаў. Вазьміце фрагмэнт пра наведваньне былым «прэзыдэнтам L» Гародні ды супастаўце яго, напрыклад, са сцэнамі народных гуляньняў у Таргачове з рамана Ахроменкі «Тэорыя змовы». У першым выпадку — шэрыя дэкарацыі, пустая сцэна. У другім выпадку — сьмешна, зьедліва, актуальна. Дарэчы, тым, хто раман PREZIDENT L хваліць, я вельмі раю пачытаць прэм’еры апошніх двух гадоў, у прыватнасьці — доўгі сьпіс мінулагодняга Гедройца. Каб, як кажуць, падвысіць плянку чаканьняў ад літаратуры.
Можна, канешне, дапусьціць: тое моўнае «спрашчэньне», занудненьне было зроблена наўмысна. Раман быў створаны мовай бясконцага прэс-рэлізу дзеля таго, каб выканаць нейкую мастацкую задачу. Але ж у чым яна? Дзе людзі? Дзе палыханьне жарсьцяў? Дзе, урэшце, Шэксьпір? Навошта было забіваць драму казёншчынай?
Тут ёсьць не драма, а накід драмы. Не забойства, а сынопсіс забойства. Гэта такая вялікая заяўка на раман, з апісаньнем асноўных сюжэтных вузлоў. Зараз трэба PREZIDENT L сесьці і напісаць. Спадзяюся, чалавек, які хаваецца за псэўданімам Антон Сяргеевіч Дыбаў, менавіта таму паставіў у тэксьце ўдакладненьне «першая рэдакцыя», што будзе рэдакцыя і другая, якая ўлічыць і выправіць ўсе ўказаныя ў рэцэнзіях хібы. Можа быць, дарэчы, атрымаецца няблага.
Тэкст не мае літаратурнай амбіцыі, ён не працуе як палітычны прагноз, дык навошта было пісаць такую вялікую колькасьць літараў?
«Наша Ніва» пабачыла ў тэксьце «постмадэрн» і «дзёрзкасьць», выклікаўшы дыскусію сярод адмыслоўцаў. Ня ведаю, што пад «постмадэрнам» разумеюць калегі, але для мяне (я магу памыляцца!) гэта ў першую чаргу інтэртэкстуальнасьць, нелінейнасьць, гульня з папсой (хацеў бы падкрэсьліць: не папса як такая, а дэканструкцыя яе, гульня зь ёй, як у «Рамане» Сарокіна).
Інтэртэкстуальнасьць у тэксьце ёсьць, яна палягае ў тым, што сюжэтам ён падобны на «Караля Ліра», але тэкст лінейны. Мы ня бачым тут сюжэтных лябірынтаў, як ў «Хазарскім слоўніку» Павіча. Што тычыцца адносінаў гэтага тэксту да папсы, дык тут меркаваньні разыходзяцца. Адны кажуць, што выкарыстаньне «прэзыдэнта Л» і «сына Колі» у якасьці галоўных герояў і ёсьць «постмадэрнісцкая гульня», я ж тут акрамя падкрэсьленай, празьмернай, газэтнай злабадзённасьці нічога ня бачу. Літаратурай, хутчэй за ўсё, варта называць тое, што застанецца пасьля таго, як «прэзыдэнт Л» сыдзе. Тое, што будзе цікава чытаць і пасьля таго, як ніхто ўжо не згадае, хто такі «сын Коля». Ці захавае сваю вартасьць тэкст у 22-м стагодзьдзі? Сумняюся.
Справа ў тым, што PREZIDENT L гэта не сьмешна і не страшна. Гэта ніяк. Гэта не кранае ні як палітычны прагноз (бо нічога падобнага не можа быць у Беларусі ў 2041 года), ні як абстрактнае разважаньне пра прыроду ўлады. Здаецца, аўтар памыліўся з шэксьпіраўскім сюжэтам: сучасная Беларусь гэта хутчэй Макбэт, чым Кароль Лір. Ды й просты перавод Гамлету ў сучасныя беларускія ўмовы даў бы тэкст па моцы супастаўны з адным з найбольш моцных фільмаў пра каханьне — Romeo + Juliet Бэза Лурмана.
Чалавек, які стварае раман дзеля таго, каб падштурхнуць кіраўніка дзяржавы задумацца аб будучым і сысьці ў адстаўку — гэта нават круцей за сюжэт, апісаны ў «Сьцюдзёным выраі».
Напрыканцы застаецца пытаньне, якім мяне некалі зьбянтэжыў і раззлаваў адзін знакаміты літаратуразнаўца, які прачытаў «Параною»: «Навошта вы гэта зрабілі?» Я на гэтае пытаньне адказаць ня здолеў, яно падалося мне дурным. Зараз я адрасую гэтае пытаньне Антону Сяргеевічу Дыбаву, здагадваючыся, што, магчыма, ён падумае пра мяне гэтак жа дрэнна, як я некалі думаў пра свайго сябра-літаратуразнаўцу.
Тэкст не мае літаратурнай амбіцыі, ён не працуе як палітычны прагноз, дык навошта было пісаць такую вялікую колькасьць літараў? Ці не для таго, каб «прэзыдэнт Л», прачытаўшы кароткае выкладаньне тэксту ў штодзённым рапарце службы бясьпекі, якая маніторыць сеціва, задаўся пытаньнем: а ці трэба даводзіць да падзеяў, якія выкладзеныя ў тэксьце (бо скончылася там усё вельмі дрэнна для пераемнікаў)? Ці, можа, лепей адмовіцца ад удзелу ў наступных выбарах і перадаць уладу каму-небудзь надзейнаму, зь ліку людзей у пагонах?
Калі аўтар ставіў паліттэхналягічныя мэты, усё выканана бліскуча.
Чакайце... здаецца тут ужо зноў пачалася літаратура! Чалавек, які стварае раман дзеля таго, каб падштурхнуць кіраўніка дзяржавы задумацца аб будучым і сысьці ў адстаўку — гэта нават круцей за сюжэт, апісаны ў «Сьцюдзёным выраі» — калі тэкст літаратурнага твору піша КДБ дзеля таго, каб завабіць у пастку вядомую палітычную уцякачку.
І як тут у чарговы раз — проста на падставе прыроды гэтага падазрэньня — не прыйсьці да высновы, што беларускае жыцьцё куды больш літаратурнае за літаратуру?
