Вынікі году: Беларусь і Захад

Гэтыя тэмы абмяркоўваюць аналітык Польскага інстытуту міжнародных справаў Анна Дынэр, экспэрт Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў Дзяніс Мельянцоў і палітычны аналітык Марына Рахлей.

Чаму адбыўся разрыў?

Дракахруст: На ваш погляд, чаму Захад пасьля 19 сьнежня і падзеяў, што здарыліся пасьля, фактычна паставіў крыж на сваёй уласнай палітыцы нармалізацыі адносінаў, якую ён праводзіў у апошнія гады, заплюшчваючы вочы шмат на што? А чаму на гэта ня мог заплюшчыць, чаму менскі сьнежань 2010 году падарваў гэтую палітыку? Вось Карымаў людзей з кулямётаў расстрэльваў, а сёлета Брусэль з афіцыйным візытам наведваў. Напрыканцы 2011 году спадар Назарбаеў таксама сваіх працаўнікоў расстраляў, і ніхто санкцыі не сьпяшаецца ўводзіць, здаецца. А зь Беларусьсю атрымалася такім чынам...

Рахлей: Мне падаецца, што не магло быць аніякай іншай рэакцыі, бо была асабістая крыўда. Так атрымалася, што міністры замежных справаў Нямеччыны і Польшчы Вэстэрвэле і Сікорскі сустракаліся з Лукашэнкам у Менску ў лістападзе 2010 году пад сваю асабістую адказнасьць, рызыкуючы сваёй рэпутацыяй. Ён паабяцаў ім, што з выбарамі ўсё будзе добра, але не стрымаў абяцаньня. У артыкуле, які зьявіўся неўзабаве пасьля 19 сьнежня 2011 году ў шэрагу эўрапейскіх газэт, Вэстэрвэле і Сікорскі з калегамі пачынаюць менавіта з таго, што Лукашэнка не стрымаў абяцаньня, якое даў свайму народу і міжнароднай супольнасьці. Дарэчы, санкцыі сталі магчымымі менавіта праз прынцыповую пазыцыю Нямеччыны. Мэркель размаўляла з Бэрлюсконі падчас яго візыту ў Бэрлін у студзені, і яна пераканала яго ў неабходнасьці аднаўленьня санкцыяў. Першае, што сказаў Сікорскі, калі выйшаў да польскіх журналістаў пасьля сустрэчы з калегамі ў студзені, дык гэта тое, што эканамічныя санкцыі супраць Беларусі немагчымыя. Мы можам казаць, што эўрапейцы рабілі тыя крокі, на якія былі здольныя на той час.

Дракахруст: Анна, ці згодныя вы з Марынай, што па сутнасьці ў аснове ляжала асабістая крыўда, адчуваньне, што «кінулі». А, скажам, Карымаў і Назарбаеў ня кінулі — дык да іх і стаўленьне іншае.

Дынэр: Мне падаецца, тут рэч ня ў гэтым, магчыма, гэта толькі адзін з аспэктаў, а другі — гэта вялікая палітыка. Беларусь — транзытная краіна, у яе няма энэргетычных рэсурсаў, а таксама на эўрапейскіх палітыкаў робіць ціск грамадзкая думка наконт Беларусі. Пасьля таго, як Лукашэнка паабяцаў ім, што з выбарамі ўсё будзе добра, а затым разагнаў дэманстрацыю, у Эўразьвязу проста не было выбару, ён павінен быў зрэагаваць вельмі строга.

Дракахруст: Але ж гэтая рэакцыя ня ёсьць унівэрсальнай. У іншых краінах часам і не такое здараецца, але настолькі вострай рэакцыі гэта не выклікае. Дзяніс, што вы мяркуеце?

Мельянцоў: Я б спачатку падкрэсьліў, што існуе розьніца падыходаў да азіяцкіх краінаў і да Беларусі разам з Украінай. Калі для эўрапейцаў усходняя дэспатыя зразумелая — маўляў, што зь іх узяць, — то Беларусь, Украіна, Малдова — гэта краіны-суседзі, эўрапейскія краіны. Беларусь для іх больш блізкая, адпаведна і патрабаваньні іншыя. Ну і пытаньне нафты таксама значнае. Палітыка падвойных стандартаў мае месца. Да таго ж палітыка нармалізацыі ці залучэньня — гэта быў аванс, які стаўся магчымым па зьбегу абставінаў у 2008 годзе, сярод якіх расейска-грузінская вайна, што тады вельмі моцна Эўропу напужала, прымусіла зьвярнуцца да геапалітычнай рацыянальнасьці і заплюшчыць на шмат што вочы. Прайшоў час — падыходы зьмяніліся, боязь прайшла, пачаліся палітычныя патрабаваньні да Менску. Я згодны з калегамі што да ацэнкі падзеяў 2010 году і рэакцыі Эўразьвязу: быў надта вялікі кантраст паміж тым, чаго чакала Эўропа, і тым, што яна атрымала ў выніку. Быў сапраўдны шок.

Ці былі эфэктыўнымі санкцыі?

Дракахруст: Пытаньне эфэктыўнасьці санкцыяў мае даволі вялікую гісторыю, аднак ня мае адназначнага адказу. Маштабныя візавыя і асабістыя фінансавыя санкцыі (210 службовых асобаў), пашырэньне амэрыканскіх эканамічных санкцыяў, увядзеньне пунктавых эканамічных санкцыяў з боку Эўразьвязу — усё гэта мела месца ў 2010 годзе. На ваш погляд, ці мела гэта плён? Ці, можа, санкцыі занадта слабыя? Ці плён яшчэ наперадзе?

Дынэр: Я баюся, што санкцыі не спрацуюць, бо існуе ўжо Мытны зьвяз. Мы можам забараніць імпарт нейкай прадукцыі, напрыклад, нафтапрадуктаў, але «Белнафтахім» можа зарэгістраваць даччынае прадпрыемства ў Расеі, і тады гэта будзе не беларускі, а расейскі экспарт. З пункту погляду піяру гэта таксама нявыгадна, бо ў Беларусі эканамічны крызіс, і калі мы ўвядзем санкцыі супраць беларускіх буйных прадпрыемстваў, тады вінаватыя будуць у крызісе не беларускія ўлады, а Эўразьвяз. Упэўнена, што так гэта і будзе пададзена ў беларускіх афіцыйных СМІ. Да таго ж увесьці санкцыі будзе цяжка некаторым краінам Эўразьвязу, бо экспарт нафтапрадуктаў з Беларусі ў Эўразьвяз павялічыўся ў параўнаньні з 2010 годам. Напрыклад, Нідэрлянды, якія найперш стаяць за правы чалавека, — адны з найпершых імпартэраў нафтапрадуктаў зь Беларусі. Проста вельмі складана 27 дзяржавам сесьці і прыняць адно рашэньне, якое б працавала. Гісторыя багатая на санкцыі супраць розных дзяржаваў, але мне падаецца, што ніколі краіны, якія ўводзілі гэтыя санкцыі, не дамагаліся таго, чаго хацелі.

Дракахруст: Марына, а якая ваша ацэнка комплексу санкцыяў? Напрыклад, візавыя санкцыі. Як казаў адзін з ідэолягаў беларускай улады Вадзім Гігін, візавыя санкцыі — гэта ордэн ганаровага легіёну для людзей улады. Але, можа, яно не зусім так, бо той самы Гігін аспрэчваў у Эўрапейскім судзе гэтыя санкцыі. Тут вузкая мэта — вызваленьне палітвязьняў. Можа, усё ж яны дзейнічаюць? Да восені большая частка палітвязьняў была вызваленая. Дык гэта вынік санкцыяў?

Рахлей: Мне падаецца, што гэта вынік санкцыяў. Але пра эфэктыўнасьць складана казаць, бо санкцыі ў мірны час заўсёды магчыма абысьці. Як можна казаць пра эфэктыўнасьць, калі краіны Эўразьвязу зыходзілі з тых крокаў, за якія прагаласуюць усе, а не за максымальна эфэктыўныя?

Мельянцоў: Я думаю, што санкцыі аніякага плёну не далі, бо мэта не дасягнутая ані па палітвязьнях, ані па працэсе дэмакратызацыі. Частка вызваленых — гэта не заслуга санкцыяў, а заслуга перамоваў з Лукашэнкам, калі прыехаў спадар Младэнаў і паспрабаваў дамовіцца асабіста зь беларускім прэзыдэнтам. Гэта нават, хутчэй, вынік вельмі дрэннага эканамічнага стану Беларусі, калі ўлады былі прыціснутыя і гатовыя прадаваць палітвязьняў хоць за што.

Санкцыі маюць перадусім сымбалічнае значэньне, бо візавая забарона аніякім чынам не працуе для беларускіх чыноўнікаў, за выключэньнем спадара Гігіна, навукоўцаў, журналістаў, рэктараў унівэрсытэтаў, — гэта паказчык ляяльнасьці да прэзыдэнта, нагода для кар’ернага росту. Калі мы прыгадаем, хто з чыноўнікаў езьдзіў па Эўразьвязе, — гэта вельмі мала прэцэдэнтаў. Гэта нават не зусім санкцыі, а хутчэй абмежавальныя меры. Плён маглі б даць паўнавартасныя санкцыі, як байкот нафтапрадуктаў, але тут пытаньне, які плён могуць даць такія санкцыі? Ці не прывядуць яны да яшчэ горшага стану краіны і паглыбленьня палітычных рэпрэсіяў унутры Беларусі. Да таго ж Маскве ня выгадны каляпс у Беларусі, таму яна будзе падтрымліваць Беларусь і падрываць эфэкт санкцыяў. Пра гэта часта забываюцца. Цяпер мы маем агульную эканамічную прастору, дзе эканамічныя санкцыі вельмі лёгка абыходзяцца.

Збліжэньне Менску і Масквы — вынік заходніх санкцыяў?

Дракахруст: Сапраўды, на працягу многіх гадоў некаторыя назіральнікі выказвалі перасьцярогі, што, чынячы ціск на Менск, Захад можа «ўціснуць» Беларусь у Расею. Іх апанэнты казалі, што гэта лухта, што гэта лукашэнкаўская прапаганда. А на ваш погляд, на карысьць чыёй пазыцыі былі падзеі гэтага году? Можа, паводле тых перасьцярог і атрымалася? З другога боку, паварот на Ўсход у палітыцы Менску абазначыўся за тыдзень да выбараў 2010 году, калі пра заходнія санкцыі яшчэ не было і гаворкі.

Мельянцоў: З гэтымі дамоўленасьцямі 9 сьнежня 2010 году прычынаў замірэньня з Расеяй было некалькі. Па-першае, трэба было выбіць глебу з-пад ног прарасейскіх кандыдатаў, прычым тады гэта было замірэньне сымбалічнае, тады ніхто не казаў пра распродаж Беларусі, эўразійскія саюзы — гаворка ішла пра вяртаньне газу ў абмен на пацалункі, што можна было ў любы момант адкруціць назад. Але Эўропа і ЗША тады яшчэ не ўвялі санкцыяў, аднак і сур’ёзнай дапамогі Лукашэнка ад Эўразьвязу не дачакаўся. Калі прыехалі Сікорскі і Вэстэрвэле і паабяцалі падтрымку за правядзеньне дэмакратычных выбараў, было такое адчуваньне, што Лукашэнка палічыў, што ўласна выбарчую кампанію ён правёў вельмі дэмакратычна, але нічога ад Эўразьвязу так і не атрымаў. Тут можна прыгадаць і праекты ў межах «Усходняга партнэрства», і макраэканамічную дапамогу, якой мы так і не пабачылі. Комплекс расчараваньняў падштурхнуў Менск да Масквы. Калі ацэньваць 2011 год, я думаю, што мелі рацыю тыя, хто казаў, што эканамічныя санкцыі адносна Менску прывядуць да здачы беларускага сувэрэнітэту і павароту Беларусі на Ўсход. Так і атрымалася.

Рахлей: Мне таксама падаецца, што большасьць падзеяў у Беларусі былі тым ці іншым чынам на карысьць Расеі. Беларускія арэлі, якія гушкаліся паміж Усходам і Захадам, спыніліся. Чакаць дапамогі імаверна толькі ад Расеі, Эўропа наагул не партнэр для Лукашэнкі, у яго не было ніколі доўгатэрміновых плянаў супрацоўніцтва з Эўропай. Расея — наш закляты сябра, ад яе нам нікуды не падзецца.

Дракахруст: Дык можа прычына ня ў санкцыях, а менавіта ў тым, што душа ды кашалёк цягнуць беларускага кіраўніка на ўсход?

Дынэр: Я згодная зь Дзянісам, што на Захадзе было шмат такіх аналітыкаў, якім падавалася, што пасьля ўсёй гэтай кампаніі ў 2010 годзе, усіх гэтых «хросных бацькаў» і г. д. Расея больш ня будзе дапамагаць. Але склалася ўсё інакш. Беларусь мае для Расеі геапалітычнае, эканамічнае і ідэалягічнае значэньне. Мы можам зірнуць, што адбывалася ў расейскай эліце пасьля «аранжавай» рэвалюцыі ва Ўкраіне, як ім складана было зразумець гэта. Таму Расея не дапусьціла, каб нешта пацягнула Беларусь у эўрапейскім кірунку. На Захадзе недаацанілі значэньне Беларусі для Расеі.

Ці адбудзецца нармалізацыя адносінаў у 2012 годзе?

Дракахруст: У 2012 годзе чаго, на ваш погляд, можна чакаць у стасунках Беларусі і Захаду? Ці магчымая нармалізацыя адносінаў, і калі так, то на якіх умовах? Ці будзе афіцыйны Менск мець патрэбу ў такой нармалізацыі? Якой будзе палітыка Захаду адносна Беларусі: жорсткая лінія, санкцыі, залучэньне, перакупляньне Беларусі ў Расеі, спроба дамовіцца з Масквой адносна Беларусі, камбінацыя гэтых падыходаў?

Дынэр: З аднаго боку, Эўропа сфакусаваная на сабе, у нас таксама крызіс — гэта прычына, зь якой замежная палітыка адыдзе на другі плян. Гэта будзе складаны год, будуць выбары ў парлямэнт у Беларусі, Эўразьвяз прыме нейкую тактыку, якая будзе простымі адказамі на крокі з боку Менску.

Мельянцоў: Я думаю, што пасьля апошніх дамоваў з Расеяй Менск адчувае сябе больш бясьпечна: цяпер няма такога панічнага пошуку грошай, пагроза эканамічнага каляпсу на некаторы час адступіла, таму пільнай патрэбы паляпшаць стасункі з Захадам таксама няма. Безумоўна, застаецца патрэба ў крэдыце МВФ, але там не такія моцныя палітычныя перадумовы, таму, калі распачаць крокі да эканамічнай лібэралізацыі, што паволі адбываецца і цяпер, то атрымаць гэты крэдыт даволі рэальна.

Што да Захаду, то ён цяпер у разгубленасьці адносна Беларусі — яго падыходы не спрацоўваюць. ЗША, хутчэй за ўсё, будуць працягваць жорсткую лінію ў дачыненьні да Беларусі, але гэта лінія малаўплывовая. Што да Эўразьвязу, то Брусэль будзе сканцэнтраваны на вырашэньні ўнутраных праблемаў, будзе трымаць стасункі зь Менскам у замарожаным стане, прынамсі да часу, пакуль ня вырашыцца пытаньне з палітвязьнямі. Эўразьвяз будзе паводзіць сябе пасіўна, чакаць нейкіх крокаў афіцыйнага Менску.

Апошнія падыходы, якія агучыў спадар Фюле падчас экспэртнай канфэрэнцыі ў Брусэлі, мала чым адрозьніваюцца ад папярэдніх: там расстаўлены акцэнты на дапамогу грамадзянскай супольнасьці, вырашэньне візавага пытаньня, але гэта нізкі ровень палітыкі, нічога сур’ёзнага Эўразьвяз рабіць ня будзе. Што да вашага пытаньня наконт спробы дамовіцца з Масквой, я дужа скептычна стаўлюся да гэтай магчымасьці, асабліва пасьля выбараў у Маскве, якія паказваюць усяму сьвету, што Расея далёка не дэмакратычная краіна, і тое, што яна дапаможа дэмакратызаваць Беларусь, гэта міт.

Рахлей: Я б не пагадзілася зь Дзянісам наконт МВФ. Мне падаецца, што палітвязьні застаюцца як прыхаваная карта ў рукаве, пра гэта нават згадваў сам Лукашэнка на апошняй прэс-канфэрэнцыі для беларускіх журналістаў.

Што да Эўразьвязу, то, пакуль няма агульнаэўрапейскай доўгатэрміновай стратэгіі ў дачыненьні да Беларусі, актыўнай пазыцыі не прадбачыцца. Варта чакаць, што Эўразьвяз будзе камбінаваць усе магчымыя стратэгіі і рэагаваць на тое, што будзе адбывацца ў Беларусі. Я згадвала артыкул чатырох міністраў 19 сьнежня 2011 году, там ёсьць заклік да больш жорсткіх санкцыяў у дачыненьні да тых, хто адказны за парушэньне правоў чалавека ў Беларусі. Але гэта не называецца санкцыямі. Гэты рух застаецца двухбаковым: санкцыі супраць рэжыму і падтрымка грамадзянскай супольнасьці. З аднаго боку, санкцыі неэфэктыўныя, а з другога боку, падтрымка вельмі бюракратызаваная. Што да Масквы, то ідзе спроба дамовіцца: Бэрлін у перамовах з Масквой заўжды згадвае пра Беларусь, але ніякага плёну гэта не прынесла, і казаць, што нейкі плён будзе, вельмі складана.