Насмарк

Адно з найбольш нестандартных і яркіх рашэньняў належыць Уладзіміру Набокаву. Захварэлая гераіня ягонага рамана “Подзьвіг” не смаркаецца прылюдна і не дэманструе чытачу смаркатку, як прасьціну пасьля першай шлюбнай ночы. Яна проста тлумачыць (па-расейску, вядома ж):

“У бедя дасборг”.

Прамоўце гэта ўголас – “У бедзя дасборг” – і, нават будучы здаровым, вы абавязкова адчуеце, як нешта непрыемна апячэ нёба і горла, у роце на імгненьне зьявіцца брыдкі дух прастуды. Аўтару ўдалося расшыфраваць гукавы код хваробы – такое бывае нячаста.

Насмарк – ён жа воздры, катар і насмарга. Ён псуе жыцьцё спакваля, цішком і тым ня менш прымушае лічыцца з сабой увесь арганізм, ён – як суседзі, якія робяць у сябе капітальны рамонт. Гаймарытам і Атытам палохаюць дзяцей, калі тыя перастаюць верыць у Бабая і Бармалея. Але, на дзіва, і насмарк здольны быць да пары карысны грамадзтву.

Да прыкладу, канцлер фон Насмарк аб’ядноўвае нас і шыхтуе ў доўгія чэргі, дзе мы ўзаемнічаем і знаёмімся – ці ж гэта не дасягненьне? Насмарк заўжды кліча нас да дзеяньня, ён – ачышчальная рэакцыя арганізму, пашморгваньне носам – як сыгнал горна, які заклікае да абароны; містэрыя бунтоўных вадкасьцяў, твой прыватны ісьляндзкі вулькан. Насмарк – прывілей адносна здаровых людзей; чалавек, які ніколі ня чхае, відавочна мае сур’ёзныя праблемы з насаглоткай.

Сьлізь, што выходзіць з нас падчас насмарку, на першай стадыі свайго шляху – такая ж крывяная плязма, як і мача. Нават дзіўна, што дагэтуль не існуе якога-небудзь мэтаду самалячэньня з дапамогай гэтых выдзяленьняў, чароўнага адпаведніка ўрынатэрапіі, і ніхто пакуль не дадумаўся зьбіраць іх і шмараваць імі ранішнія бутэрброды. Момант чханьня – сакральнае імгненьне надзеі: заўжды, пазбаўляючыся ад непатрэбнага, мы прагнем запоўніць утвораную пустату чымсьці добрым, праз вызвалены нос, які толькі што чхнуў, чалавек гуляе ў лятарэю сусьвету: што яму дастанецца ўзамен? Таму шмат у якіх народаў прынята адразу ж зычыць таму, хто чхнуў, здароўя. А вось таму, хто ахайна высмаркаўся ў смаркатку, зазвычай нічога ня зычаць – ён сам сябе выключыў з гэтай цікавай гульні, змарнаваў шанец.


Але і праз смаркатку чалавека можа наведаць натхненьне. Нават праз чужую. Бык Маліган з Джойсавага “Уліса” пазычае ў Стывэна такую смаркатку, каб выцерці лязо брытвы, і кажа:

“Вось смаркатка барда. Новае мастацкае адценьне для нашых ірляндзкіх паэтаў: смаркатазялёнае. Амаль што адчуваеш смак, праўда?” (пераклад Яна Максімюка).

Аднак ня толькі ў ірляндцаў пры выглядзе смаркачоў абуджаецца муза. Вялікі, працавіты і мудры народ Беларусі таксама нярэдка натхняецца насмаркам. “Вісіць, як сапля” – так скажа фізрук пра нягеглага хлопца на папярэчыне. А “вісіць на саплях” – гэта ўжо пра нешта нетрывалае і нежывое: пра мёртвага хлопца на папярэчыне, напрыклад. Увогуле, слова “сапля” ўжываецца ў пераносным сэнсе ў самых розных сфэрах – ад настольнага тэнісу да вайсковай справы – і зафіксавана больш чым у трыццаці выпадках: някепскі вынік. Кажуць, найноўшым зь іх карыстаюцца кампутарнікі, якія перарабілі ў “саплю” ангельскае supply.


Насмарк (ці, па-навуковаму, рыніт – зусім як назва каштоўнага каменя) – незаменны памочнік у вывучэньні замежных моваў. Як яшчэ навучыцца вымаўляць насавыя галосныя, якіх так багата, напрыклад, у польскай і францускай, але няма ў беларускай? Каша ў роце і закладзены нос – вось рэцэпт посьпеху ў фанэтыцы – калі ты ня геній і не папугай. Засталося прывесьці да ладу мэню ін’язаўскіх сталовых і тэмпэратуру паветра ў тамтэйшых лінгафонных кабінэтах.

Не зусім чужая насмарку і музыка. Пры наяўнасьці пэўных навыкаў чалавек з закладзеным носам здольны зайграць на ім ня толькі Грыга, Вагнэра і “Ты не чакай” Лявона Вольскага, але і гімн РБ. Лячыць ад насмарку такіх людзей – проста злачынства, гэта тое самае, што адсекчы рукі Сымону-музыку. Нараджэньне трагедыі з духу насмарку – перадумовай для гэтага можа стаць адно хранічная форма захворваньня.

Насмаркі, як вядома, бываюць розныя: найбольш вядомыя інфэкцыйныя і алергічныя. Часам яны – толькі прадвесьнікі іншых хваробаў, часам – паўнапраўныя ўдзельнікі мэдычнага дэтэктыву (як, скажам, у фантастычным рамане Лема “Katar“). Апрача іх, ёсьць яшчэ сэксуальны насмарк: рэдкая зьява, як сьлед яшчэ ня вывучаная. На яго хварэе ўсяго некалькі адсоткаў насельніцтва плянэты. Сэксуальны насмарк нападае на свае ахвяры адразу пасьля зьдзяйсьненьня полавага акту, доўжыцца ад некалькіх хвілінаў да некалькіх гадзінаў і потым зьнікае – да наступных любошчаў. Аднак найчасьцей ён праяўляецца ў тых, хто толькі пачынае полавае жыцьцё. Такімі вось незвычайнымі зьнітаваньнямі могуць пахваліцца некаторыя арганізмы; гэткі насмарк ня дасьць каханкам сумаваць у той час, калі post coitum omne animal triste est.