– Мне ўжо 85…
– Ніколі не дасі!
– Ну…
– А сакрэт?
– Ніякага: жыву, як усе. Справа ў генэтыцы. Заходнебеларускай.
– Адкуль вы менавіта?
– Драгічанскі раён, вёска Ляжыткавічы.
– Памятаеце жыцьцё пад Польшчай? Як яно складвалася ў вашых краях?
– Выразнае ўражаньне, што палякі прамарудзілі з хутарызацыяй краю. Правялі яе толькі ў 1934-м. Аднак адразу пасьля гэтага нашы людзі сталі жыць лепей. І, паверыце, маральны клімат зьмяніўся ў лепшы бок. Прычым значна!
– Як складваліся дачыненьні з палякамі?
– Тады пыталіся не пра нацыянальнасьць, а – канфэсію.
– Вы з праваслаўных ці каталікоў?
Дык мы кпілі, што нават у гаспадарцы, названай імем Сталіна, коні былі вельмі кастлявымі…
– Свая царква за тым часам была?
– Так. Палякі ў гэтым пляне нікога і нічога не чапалі.
– Дарэчы, ва Ўсходняй Беларусі да вайны практычна не засталася ніводнай царквы…
– А ў нас у школе нават “Закон Божы” выкладалі – бацюшкі праваслаўныя. Само сабой у бліжэйшых ваколіцах працавалі два касьцёлы.
– А якой мовай тады карысталіся?
– Лічу, што палякі зрабілі ў гэтым пляне вялікую памылку. У 36-м годзе закрылі беларускія школы – усё перавялі на польскую мову.
– Людзі нейкім чынам супраць гэтага пратэставалі?
– Мужыкі – не, а беларуская інтэлігенцыя – так.
– Ці хацелі ў вас яднаньня з усходнікамі?
– Адзін з нашых нават мяжу савецка-польскую перабег, бо думаў, што там рай, аднак пабачыў іншае. Вельмі бедных людзей.
– Нават у параўнаньні з вашымі вяскоўцамі?
– Такім чынам, узьяднаньне адбылося – і што?
– Ды якое там узьяднаньне, калі насамрэч мяжа захоўвалася яшчэ вельмі доўга – каб мы не маглі празь яе бегаць, ацэньваць жыцьцё. Там жа яно прайгравала нам, далучаным!
– Калі гітлераўцы напалі на Польшчу, як рэагавалі беларусы?
– Абыякава. А некаторыя, як мой бацька, нават радаваліся.
– Патлумачце!
– Дык ўваходзіў у заходнюю кампартыю, таму гарой стаяў за бальшавікоў, чакаў іх, ведаў, што прыйдуць… Ячэйкі КПЗБ вельмі добра паставілі агітацыю, тым і тлумачыўся настрой паваенны – за Саветы, супраць палякаў. Дарэчы, ніколі яны не казалі пра тое, што робіцца ва ўсходніх калгасах…
– Ці не таму, што й самі нічога ня ведалі пра тое…
– Так, бо бацька сваю агітацыю будаваў на прапагандысцкай літаратуры, якой у КПЗБ было вышэй даху… Усё ішло, прасочвалася празь мяжу з савецкага боку.
– А да прасавецкіх палітычных арганізацый ставіліся з прыязнасьцю?
– Народ ім верыў…
– Ці вядомыя вам нейкія выпадкі рабаўніцтва падчас прыходу чырвоных?
– У каго было два кані – аднаго забіралі. А далей пачалося ўжо і раскулачваньне.
– Забіралі – гэта экспрапрыіравалі?
– Дакладная формула. І вельмі яшчэ прыціскалі польскіх асаднікаў. Нават калі яны былі бедныя – траплялі пад раздачу.
– А народ як да таго ставіўся: маўляў, цяпер на нашай вуліцы сьвята? Або спачувалі?
– І куды іх?
– Ня ведаю. Лічу, папросту пазабівалі ўсіх. У Курапатах ды іншых такіх мясьцінах…
– Ну а як у вас прайшла калектывізацыя?
– Хуценька арганізавалі калгас у суседняй вёсцы, Язьвінах, бо там была моцная партячэйка. Аднак да вясны 41-га ўсе адчулі, што ўяўляе сабой гэта сыстэма. І ў нас ужо ніхто у калектывісты не рваўся…
– А сілай?
– Рыхтаваліся прымяніць яе, ды не пасьпелі – 22 чэрвеня набегла…
– Як сустрэлі вайну?
– З надзеяй, што ня будзе вялізных падаткаў, прымусовай працы… А шмат народу бралі на будаўніцтва аэрадромаў – тры ці чатыры ад Пінску да Берасьця.
– Рыхтаваліся?
– Так-так. Прычым да нападу. Толькі не пасьпелі…
– А што пры саветах стала з мовай?
– Толькі расейская.
– А людзі – зьмірыліся?
– Зьмірыліся. Аднак ціхія-ціхія, а з 44-га па пачатак 50-х у нас не было ніякіх калгасаў. Бо ў лясах дзейнічалі антысавецкія партызанскія фармаваньні.
– Вы ж, дарэчы, былі ў вайну партызанам савецкім?
– Мы мелі дзьве тады заставы: адну супраць немцаў, а другую – супраць так званых бандэраўцаў. Аднак з апошнімі не ваявалі.
– Ну а пасьля вайны якое было стаўленьне да іх?
– Нашы ў калгасы тыя самыя не хацелі, таму партызаны доўгі час знаходзілі сярод тамтэйшых падтрымку.
– Яна трымалася на страху перад зброяй ці мелася нейкая ідэйная матывацыя?
– Страх ні пры чым – быў антысавецкі настрой.
– А што з тымі, хто трапляўся на падтрымцы “бандэраўцаў” ці калі нехта зь сям’і сыходзіў у лес?
– Дэпартацыя – вывозілі…
– Наперадзе 17 верасьня – што для вас гэты дзень? Сьвята ці дата, якая наадварот прымушае задумацца?
– Дата, калі варта задумацца.
– Пра што?
– Пра тое, што пойдзе зараз новая хлусьня…
