Караткевіч: Першае пытаньне: Горадня, Гародня ці Гродна?
Смалянчук: Ёсьць праблема тут... Апошнім часам я карыстаюся назвай Горадня, якою карысталіся ў міжваенны час дзеячы беларускага руху – гэта назва горада, які стаў сталіцай Беларускай Народнай Рэспублікі.
Краўцэвіч: У нашым асяродку мясцовым склалася ўжо гадоў 20, што мы гаворым Гародня, яшчэ спасылаемся на клясыка Караткевіча, на барда Шалкевіча – “У Гародні дождж”. Калі будзе нармальная беларуская дзяржава і вернуцца назвы беларускіх гарадоў, Наваградак, Берасьце – тады будзем падпарадкоўвацца ўнармаванасьці, а цяпер мы яе творым.
Караткевіч: У вас ёсьць нейкі аўтарытэт у галіне сучаснай беларускай лінгвістыкі?
Краўцэвіч: Гэтыя прапановы, якія распрацавалі Вячорка, Саўка і таварыства – гэта вельмі цікавая рэч, але мы з Алесем выдаем гістарычны часопіс, мы не мовазнаўцы – мы чакаем, калі гэта ўсё пойдзе афіцыйна, па ўсёй краіне, а пакуль што мы ў сваім часопісе карыстаемся так званай "мяккай наркамаўкай". Часопіс "Гістарычны альманах" – часопіс навуковага гістарычнага таварыства. Алесь яшчэ рэдагуе ў Гародні бюлетэнь...
Караткевіч: А ў вас, Алесь Смалянчук?
Смалянчук: Аўтарытэта такога няма. А альманах, якія я выдаю – "Горад сьвятога Губэрта".
Караткевіч: Сп.Смалянчук, на чым павінен быў грунтавацца ваш выступ на канфэрэнцыі, якія былі ягоныя асноўныя пункты?
Смалянчук: Тэма майго рэфэрату – “Горадня на старонках "Нашай Нівы", 1906-1911”. Я хацеў проста паказаць, як "Наша Ніва" адлюстроўвала жыцьцё горада і якія працэсы там адбываліся.
Краўцэвіч: Тэма майго дакладу – гісторыя горадабудаўнічага разьвіцьця Гародні. Галоўная ідэя, што горад прайшоў у сваім разьвіцьці два этапы. Першы – гэта горад эпохі Кіеўскай Русі, спэцыфічная форма пляніроўкі, і потым, пасьля 14-га стагодзьдзя – эўрапейская пляніроўка з двума цэнтрамі – замкам, цэнтрам дзяржаўнай адміністрацыі, і плошчай з ратушай, цэнтрам мясцовага самакіраваньня. Гэта галоўная адметнасьць беларускіх гарадоў ад расейскіх, дзе не было самакіраваньня да 19-га стагодзьдзя.
Караткевіч: Хто арганізатары гэтай канфэрэнцыі і чаму іх не задаволіў менавіта ваш удзел?
Краўцэвіч: Гэтая канфэрэнцыя – адно з шэрагу мерапрыемстваў па сьвяткаваньні юбілею горада, які адзначаецца як 880-я гадавіна першай згадкі аб ім у летапісе. Арганізатары – Інстытут гісторыі Акадэміі навук, унівэрсытэт... пад ідэалягічным кантролем гарвыканкаму. Таму нас і выкінулі, што мы ня ўпісваемся ў схему паслухмяных гісторыкаў.
Караткевіч: Алесь Смалянчук, а чаму вы ня ўпісваецеся?
Смалянчук: Думаю, галоўную ролю адыграла наша актыўная пазыцыя ў абароне гістарычнага цэнтру Горадні. Таму што нашы тэмы не даюць падставы для нейкай палітычнай цэнзуры.
Караткевіч: Розгалас гэтая гісторыя набыла пасьля таго, як 12 беларускіх гісторыкаў вырашылі ў знак пратэсту байкатаваць гэтую канфэрэнцыю. Наколькі гэта можа паўплываць і ці сапраўды можна гаварыць пра пачатак нейкай салідарнасьці, калі ўжо ўзьнікае цэнзура ў справах, якія ня тычацца палітыкі?
Смалянчук: Сапраўды можна казаць пра такі пачатак. 12 чалавек заявілі пра байкот адкрыта. Каля 20 чалавек сказалі, што проста ня прыйдуць, але не сказалі адкрыта, бо проста баяцца далейшых наступстваў. У Беларусі гэта даволі рэдкі выпадак карпаратыўнай салідарнасьці між людзьмі, тут вельмі моцна ўсе падзелены заўсёды... А тут – не пабаяліся, і вельмі прыемна, што шмат гарадзенцаў сярод тых, хто назваў сваё прозьвішча і заявіў што ў знак салідарнасьці ня прыйдзе на паседжаньне канфэрэнцыі, і шмат гарадзенцаў – гэта ў асноўным тыя людзі, якія якраз працуюць на гістарычным факультэце.
Для мяне пазыцыя гісторыкаў-калег вельмі зразумелая і вельмі прыемная. Там ня ўсе нашы блізкія сябры ці блізкія калегі, тут размова не ідзе пра тое, каб падтрымаць Смаленчука і Краўцэвіча – гэта такі карпаратыўны пратэст супраць умяшальніцтва палітычнай цэнзуры, і на нашым месцы маглі быць і іншыя людзі, і гэта прыемна, што нашы калегі асуджаюць тую палітыку, якая працягваецца ў краіне.
Караткевіч: Дзеля якой непрагматычнай мэты вы маглі б адмовіцца ад прагматычнай?
Краўцэвіч: У гэтым і заключаецца чалавечнасьць – узьняць морду ад карыта, і гэтая морда становіцца тварам. Алесь і я шмат рэчаў робім задарма, выдаем часопіс задарма, пішам кніжкі задарма для Беларусі. Я гатовы шмат ад чаго адмовіцца, каб беларуская мова загучала па ўсёй краіне... Пра гэта думаецца – я можа думаю больш пра матэрыяльнае, чым Алесь... Але ўся прафэсійная праца ў Беларусі ідзе на грамадзкіх пачатках працэнтаў можа на 80-90...
Караткевіч: Я часта пытаюся, што дрэннага было зроблена сёньняшнім беларускім кіраўніцтвам адносна мовы, архітэктуры, падручнікаў... Я хацела б задаваць вам іншае пытаньне – што ў сучаснай беларускай гісторыі станоўчае для нацыі? Алесь Краўцэвіч.
Краўцэвіч: Мне здаецца, станоўчае цяжка знайсьці... Галоўнае, што існуе дзяржава беларуская, як наш калега зь Беластоку Алег Латышонак кажа: мы галоўнае зрабілі, выканалі праграму ХІХ стагодзьдзя, праграму-максымум любой нацыі – стварылі дзяржаву. Засталося толькі гэтую дзяржаву напоўніць нармальным сэнсам.
Некаторыя моманты, зробленыя цяперашнімі ўладамі, таксама нельга цалкам адкідаць – адносна неблагія дарогі, адмененыя некаторыя сацыялістычныя льготы (я не пра ўсе кажу) – шмат чарнавой работы зрабіла Лукашэнкава каманда, і калі прыйдзе іншая каманда, гэта будзе лягчэй ісьці далей.
Смалянчук: Я згодны таксама з тым, што галоўнае дасягненьне – гэта тое, што ёсьць дзяржава, якую трэба яшчэ зрабіць беларускай і дэмакратычнай дзяржавай. Тая пазыцыя, якую сёньня займае “Малады фронт”, мне цалкам зразумелая – гэта станоўчы момант выхаваньня нейкай новай нацыі, людзей, якія прыйдуць на зьмену старэйшаму пакаленьню.
Караткевіч: І на разьвітаньне вельмі коратка – нейкія вашы рэплікі адносна канфэрэнцыі, якія вам ня ўдасца сказаць у часе паседжаньня...
Смалянчук: Мне апошнім часам непрыемна назіраць, як адбываецца проста дэградацыя Гарадзенскага ўнівэрсытэту, як ён проста ператвараецца ў нейкі пададдзел аддзелу ідэалёгіі гарвыканкаму. Сумна гэта назіраць, крыўдна назіраць, таму што патэнцыял ёсьць, але, на жаль, гэты патэнцыял усё больш і больш прадстаўляюць дасьледчыкі старэйшага пакаленьня... З маладзейшых цікавыя працы звычайна пішуць тыя, хто не працуе на гістарычным факультэце.
Краўцэвіч: У мяне такое пачуцьцё гонару за сваіх калегаў, якія праявілі салідарнасьць – гэта нармальнае пачуцьцё салідарнасьці чалавека і навукоўца. Я хачу ім падзякаваць за гэты крок.
