Летась спадару Якубу споўнілася 95 гадоў. Я вырашыў, што адцягваць візыт ня варта. Але па дарозе да вэтэрана я сустрэў на сваім шляху колькі цікавых суразмоўцаў.
Пасёлак Беразінскае сустракае падарожніка выдатнай дэкарацыяй да “Пікніка на ўзбочыне” Стругацкіх — мёртвым будынкам аднаго з карпусоў колішняга торфабрыкетнага заводу. Іржавыя трубы, чорныя вокны бяз шыбаў, выкладзеная з цэглы лічба “1959”. Калі я спыніўся, каб палюбавацца гэтым прамысловым цудам, да мяне падышла кабета пэнсійнага веку. Размову завяла сама. Пацікавіўшыся, ці не са сталіцы я, і атрымаўшы станоўчы адказ, кабета выказала сваю просьбу. Каб я надрукаваў у якой менскай газэце яе аб’яву аб працы.
Кабета: “Сама я тут жыву, у Беразінскім. Знайсьці б мне такога багаценькага. Можа, маму глядзець ці бацьку. Я сама мэдсястра. А тут нідзе няма працы. Я б добра ўладкавалася. Бабулю б глядзела”.
Карэспандэнт: “А з чаго Беразінскае жыве?”
Лілія: “Торфабрыкетны быў некалі. А цяпер ад Мінскага завода халадзільнікаў “Атлант” некаторыя дэталі робяць”.
Карэспандэнт: “А як жывуць людзі?”
Лілія: “Вельмі бедна. Усе бедна жывуць да жаху. Я сама атрымліваю трыста пэнсіі”.
Карэспандэнт: “А людзі не злуюцца?”
Лілія: “А што трэба? Адзін аднаго біць? Усе грошы, усе ашчаджэньні, усё пазабіралі. У нас адзін меў вельмі шмат грошай. У яго было, можа, сорак тры тысячы. І ўсе прапалі. У мяне таксама была энная сума. Ён узяў у галаву і памёр. Ён звар’яцеў. Не. Я вар’яцець ня буду”.
Карэспандэнт: “Лукашэнка абяцаў…”
Лілія: “Ён шмат што абяцаў. А што ў Расеі? Таксама...”
Карэспандэнт: “А ў Літве аддаюць”.
Лілія: “Дзьве тысячы маіх ляжыць у Літве. Дзе яны аддадуць?”
Карэспандэнт: “Не. Сваім.”
Часам такіх кабет бывае слухаць цікавей за сацыёлягаў. Прынамсі, што тычыцца паводзінаў электарату пры эканамічным крызысе, прагноз ад цёткі Лілі, напэўна, самы верагодны.
Карэспандэнт: “Дык што, народ зьбіраецца бунтаваць?”
Лілія: “Піць, канечне. Яны будуць піць. Тут бунтаваць ніхто ня будзе. Піць. Жахліва п’юць. Што ўжо п’юць! Я сама працую ў раённай бальніцы. Вы нават не ўяўляеце, якіх цырозных хворых прывозяць. А колькі бамжоў! Такія бамжы! Такія сьмярдзючыя! Такія страшныя! Я б іх так. Лавіла б, будавала б якія дамы. Ці калгасы для іх спэцыяльныя. Лукашэнка многа губляе”.
Мы са спадарыняй Ліліяй паспачувалі Лукашэнку, які губляе такія каштоўныя кадры. Я ўзяў тэкст яе аб’явы і паехаў далей. Шукаючы дом Якуба Конана, я разгаварыўся з кампаніяй мужыкоў, якія корпаліся ў гаражы, намагаючыся ажывіць стары “гольф”. Тое, што ў палітыцы разьбіраюцца ўсе беларускія мужыкі, факт вядомы. Але іхныя ўяўленьні пра яе ўсё далей адыходзяць ад генэральнай лініі. Гаспадар гаража даўно сышоў зь мясцовага завода на вольны хлеб. Займаецца рамонтам аўтамабіляў.
Спадар: “Паўпасёлка ў жопе. Плацяць няблага, але ж і работа дурная. У Менску за такую работу плацілі б шалёныя грошы. У мяне жонка на заводзе, 550 атрымлівае. Абурэла краіна”.
Карэспандэнт: “Самі выбралі”.
Спадар: “Хто выбіраў каго? Хто выбіраў Аляксандра Рыгоравіча хаця б у гэты пэрыяд? У нас на заводзе зрабілі так. Субота — рабочы дзень. Хто не прыйшоў на выбары — прагул. Датэрміновае галасаваньне. У 48 краін не пускаюць Лукашэнку. А толку? Як гнуў, так і гне. У тыя гады з мабільніка вылічвалі на бібліятэку. На фіг мне тая бібліятэка? Што, маё дзіця туды паедзе? Або цяпер яны будуюць стадыёны, каналы. Лепей бы атамную электрастанцыю даўно ўжо пабудаваў. За гэтыя грошы. Як жылі пры бальшавіках, так і цяпер жывем”.
Наконт ідэальнай эканамічнай будучыні Беларусі мой суразмоўца мае такі рэцэпт.
Спадар: “Беларусь можа жыць за кошт аднаго транзыту. Парабіў чатыры гадзіны ў суткі. І пайшоў дамоў. А астатняе за кошт транзыту. Цэнтар Эўропы. На халеру ён да Расеі адразу туліўся? На Захад пайшоў, побач Эўразьвяз”.
Карэспандэнт: “Зараз апазыцыя зьбіраецца збор подпісаў пачаць. За ўступленьне Беларусі ў Эўразьвяз. Каб сабраць мільён”.
Спадар: “Зьбярыце мільён. Бацька падатрэ гэтым мільёнам жопу. Я табе скажу, калі будзе лепей. Яшчэ гады чатыры-пяць ад сілы. Як падрасьце гэтае пакаленьне. Мы яшчэ пры бальшавіках жылі, дык яшчэ так… А гэтыя людзі маўчаць ня будуць. Папомніш мае словы. Падрасьце новае пакаленьне”.
Мяне заўжды цешыць тое, што, здаецца, няма ў Беларусі мястэчка ці вёскі, у якой бы не было свайго паэта. Як правіла, гэта людзі, не зьвязаныя зь беларушчынай прафэсійна. Часьцей за ўсё іхныя вершы слабыя і аматарскія. Але дзякуючы гэтым графаманам усе мясцовыя савецкія мерапрыемствы, ці то ўшанаваньне перадавікоў, ці то юбілей калгаса, хоць крыху ажыўляюцца і набываюць людзкі выгляд. У Бярэзінскім вершы піша былая рабочая тарфянага завода Тацяна Баган.
Тацяна: “Каб ня піў гарэлкі я, жонка б добраю была. А так брэша, лямантуе і кляне мяне штодня. “Ты бязрогая скаціна. Увесь зарос, як чорт, шчацінай. І калі апошні раз быў цьвярозы, дай адказ?” Вось і ранак настае, у галаве трашчыць, гудзе. Дзе ж мне тысячу узяць, каб хапіла на “нуль пяць”? Дзе ж мне ўзяць такой вадзіцы, каб я змог апахмяліцца?”
Наша такая прыгожая мова. Яна, здаецца, такая закавырыстая. Можа, незразумелая расейскаму чалавеку”.
Карэспандэнт: “Бяз роднай мовы чалавек...”
Тацяна: “Абдзелены. На маю думку. Вось мае дзеці. У мяне ні адна дачка не гаворыць па-расейску. Жыве адна ў Менску, другая ў Маладэчне. Яны ўсе гавораць па-беларуску. Я прыяжджаю да сваёй дачкі ў Маладэчна. Яна працуе ў дзіцячай паліклініцы. Я ж чую, як яна зь людзьмі гаворыць”.
Дом Якуба Конана стаіць, напэўна, на самай гразкай вуліцы Беразінскага. Па ёй трэба езьдзіць не на”Волзе”, а на “лэндровэры”. Спадзяюся, у шматлікіх гасьцей спадара Якуба з заходніх амбасадаў праблем з праездам было менш, чым у вашага пакорнага слугі. Іхнай увагай вэтэран не абдзелены. Што, праўда, складае галаўны боль для ягонай нявесткі Яніны. Яна сустрэла мяне без энтузіязму.
Яніна: “Ад яго ўжо мала чаго можна дабіцца. Ён як сапсаваны магнітафон. Да яго амэрыканскі пасол прыяжджаў, францускі, польскі, ангельскі”.
Карэспандэнт: “Вы ад недахопу ўвагі не...”
Яніна: “Ой. Вы ведаеце што. Я ўжо зьвярэю. Вы дублюеце адзін аднаго. Гэта праца для вас, а для нас непатрэбны клопат. Гэты ж дзед, як манэкен. Яго трэба пагаліць, апрануць. Узяліся езьдзіць замежныя карэспандэнты. Ніякага асабістага жыцьця. Чалавеку 95 гадоў. Што вы хочаце?”
Я ўсё ж прайшоў фэйс-кантроль у спадарыні Яніны. І герой Монтэ-Касына зусім не падаўся мне манэкенам. Хударлявы, высокі стары больш нагадвае Дон-Кіхота.
Якуб: “Я адзін застаўся з-пад Монтэ-Касына. Я жыў усё жыцьцё пад перасьледам. НКВД перасьледавала мяне”.
Карэспандэнт: “Спадар Якуб. А дзе было страшней, пад Монтэ-Касына ці ў Сыбіры?”
Якуб: “Дзе страшней… Страшней было на Поўначы”.
Карэспандэнт: “Вы не баяліся вяртацца сюды пасьля вайны?”
Якуб: “Мне быў адкрыты сьвет на ўсе чатыры бакі. Мяне ўгаворвалі, каб я ня ехаў сюды. А я паехаў. Была тут бабулька такая, варажніцкая. Прыйшлося мне ў яе варажыць. Што яна сказала мне. Нічога ня будзе. Пойдзеш у казённы дом на доўгія гады. Колькі разоў пры сьмерці будзеш. Будзеш жыць. Усё здолееш. І на радзіму вернесься. Не параненым. І тады яшчэ ажэнісься. Ведаеце што? Я веру ў плянэту жыцьця чалавека”.
Пра вайну стары апавядае спакойна. Як быццам гаворка ідзе аб працы.
Якуб: “У нас такія сілы былі! А там горы такія скалістыя. У гэтых горах 6 месяцаў працавалі італьянцы на гэтай лініі. У нас тэхніка вялікая была. Я 55 працэнтаў слыху там згубіў. Я быў наводчыкам у артылерыі. Усе гаварылі па-польску”.
Карэспандэнт: “А па-беларуску не гаварылі?”
Якуб: “Паміж сабой чаму ж не гаварылі? Генэрал выступіў тады. Ён усё правільна сказаў. “Салдаты! Вы ня ведаеце, якая прыйшла на вас чорная ноч. Пасьля гэтай ночы не адна матка вас не сустрэне. Вас многа застанецца тут. Ні матка не сустрэне, ні жонка, ні сястра. Назаўжды застаняцеся. Мы прынясем вялікую ахвяру. З Богам. У дарогу!” Я за ноч выпусьціў 800 снарадаў са сваёй пушкі. Ствалы чырвоныя робяцца”.
Карэспандэнт: “Вы не баяліся сюды вяртацца?”
Якуб: “Баяўся. Але варажбітка сказала, што прыеду на радзіму паміраць. І яшчэ ажанюся. Я ж тады знайшоў месца. У Італіі. Марыю там знайшоў, італьянку. Ледзь не ажаніліся мы. Да вясельля дагаварыліся. А наш полк ад’яжджаў у Англію. Ужо даходзіла да вясельля, а тут наш полк ад’яжджае ў Англію...”
Італійскія ўлады не далі беларускаму салдату дазволу на вяртаньне ў Італію, да нявесты. Што яскрава кажа пра стаўленьне тагачасных італьянскіх уладаў да сваіх вызваліцеляў. Тое, што на радзіме будзе ня соладка, Якуб Конан уяўляў. Але, вядома, ня мог прадбачыць усіх дэталяў прыёму. Усе ўзнагароды ў яго адабралі. І адправілі, разам з маладой жонкай і маленькім сынам, у Сыбір на высылку. Адкуль Конаны вярнуліся толькі ў 59-м годзе.
Я ўжо ня першы раз сустракаюся зь нежаданьнем беларускага чалавека жыць на чужыне. Але выпадак зь Якубам Конанам асаблівы. Бо за гэтае сваё жаданьне беларус гатовы быў плаціць па самым вялікім рахунку. І ці не таму гэты чалавек перамог і выжыў?
