З пачатку гэтага году я, бываючы ў розных кутках нашай немалой краіны, задаю вясковым людзям адно і тое ж пытаньне. «Якую ролю ў вашым жыцьці адыграў 1974 год?» І кожнага разу, каму б я гэтае пытаньне ні задаваў, ці глыбокай старой, ці маладжаваму пэнсіянэру, мяне не разумеюць. Пра што я пытаюся? Што такога адбылося ў тым, не такім ужо далёкім, 74-м годзе? А між тым сёлета спаўняецца сорак гадоў падзеі, якую можна параўнаць са скасаваньнем прыгону 1861-га. Справа ў тым, што ў Савецкім Саюзе, па якім так любіць настальгаваць шмат хто з суайчыньнікаў як па самай справядлівай дзяржаве, да 74 году грамадзтва было падзеленае на дзьве касты. Вышэйшая каста жыла ў гарадах. І ў яе прадстаўнікоў быў пашпарт. Ніжэйшая каста, калгаснае сялянства, жыла ў вёсцы і пра гэты дакумэнт магла толькі марыць. Каб вырвацца маладому чалавеку на вучобу ў горад, патрэбны быў пашпарт, атрыманьне якога залежала ад старшыні калгасу. Які мог даць волю, а мог і ня даць. І гэты сталінскі прыгон быў адменены толькі за часамі Брэжнева. Дык вось такую лёсавызначальную падзею былыя калгасьнікі згадвалі як нешта другаснае і малацікавае.
Аднак у пошуках пашпартных гісторыяў я натрапіў у вёсцы Дзінаравічы, што каля Заслаўя, на сапраўды ўнікальнага чалавека. Народжаны ў Менску, выкладчык Валеры Брэк ня проста вярнуўся ў радавую вёску. Ён за свае кроўныя набыў дом, зь якога ў 37-м годзе выгналі сям’ю ягонай бабулі, Альжбэты Брэк. Яе, удаву, разам з двума дзецьмі выслалі ў 37-м годзе.
— Сто гадоў. Мой дзед пабудаваў. Фама Іванавіч. Наша родная хата. У бабулькі яе адабралі, у 37-м годзе. І яна трапіла іншым людзям. А нашчадкі гэтых людзей хацелі ад яе пазбавіцца. Бо яна старая. Трэба рамонт рабіць.
— І вы купілі дзедаву хату?
— Набыў дзедаву хату. Гэта рэстытуцыя па-савецку. Аддалі б старой. Старая з высылкі прыехала ў 45-м годзе. Сын яе там загінуў на фронце. У 45-м яе адпусьцілі. Ну, а маёмасьць, як кажуць, — пацалуй у с... Нічога не аддалі. Ніякай кампэнсацыі.
— А навошта вы набылі дзедаву хату? Вам жа ёсьць дзе жыць.
— Я ўжо заканчваю свой працоўны шлях. І што рабіць пасьля? А гэта мае родныя мясьціны. Тут маці нас ратавала ад немцаў. Тут магілы майго дзеда, майго бацькі. Гэтая зямля... Калі б прадавалі галавешкі ад гэтага дома, я б усё роўна купіў. І надта хочацца, каб гэтая фамільная маёмасьць вярнулася ў наш род. Можа, сын, у мяне два сыны, прытуліцца калі-небудзь. Хата добрая. Хоць ёй сто гадоў, яна цёплая. Тут можна і ўзімку жыць.
У старой вясковай хаце нават мэбля засталася ад першых гаспадароў, Фамы і Альжбэты Брэкаў.
— А шафа якая! Выдатная шафа.
— Даваенная. Я сябраваў з сынам жанчыны, якая завалодала гэтай хатай. У аднаго забралі, другому далі.
— А за што забралі?
— Сусед, вунь бачыш хату? Сусед напісаў заяву, што ў маёй бабулькі за мяжой ёсьць сваякі. А хто вінаваты, што яны правялі мяжу тут? Гэта ж беларуская зямля. А там у яе брат. І ніхто б ня ведаў, каб не напісалі гэтыя. У 37-м годзе прыехалі ўпаўнаважаныя і адправілі ў Комі. Там яна гаравала з 37-га па 45 год.
— А гэты чалавек жыў-пажываў і дабра нажываў? Той, хто напісаў?
— Так. Яму яшчэ і заплацілі за гэта. Гэта такая паскуда, што ого-го!
— А як склаўся ягоны лёс? Пражыў да сівых валасоў? У пашане?
— Гэты чалавек... Бацька яго памёр. Па старасьці. Яны пісалі з бацькам. А гэты чалавек захварэў на рак. І памёр. Затым у яго дачка, такая здольная, разумная... Выйшла замуж і жыла тут. Нешта ёй у галаве стукнула, і павесілася. Прыкладна ёй гадоў было 45. Яшчэ не старая жанчына. Старога клікалі Дзям’ян, а сына — Саша. Клан Калантаёў. І сярод іх былі добразычлівыя, разумныя людзі. Але былі і паскуды такія.
92-гадовая Вольга Калантай, прадстаўніца таго клану, жыхарка суседніх Шарбінаў, нарэшце раскрыла мне дэталі бяспашпартнага жыцьця. Яе расказы падобныя да рэпартажу з Паўночнай Карэі.
— У 74-м годзе. Я помню, як пашпарты давалі. У Мінск паедзеш — цягніком жа езьдзілі, хадзілі на станцыю — пашпарт трэба было паказваць. Хадзілі правяралі. Не пускалі так езьдзіць. «Прад’явіце вашы пашпарты!» Мужчына хадзіў правяраў. Вынімаюць людзі пашпарты і яму паказваюць. Ведаеце, гэта дзеля чаго? Каб не было чалавека якога благога. Які гатовы недзе падкласьці штосьці. Усякія ж людзі ехалі. Правяралі і правяралі гэтыя пашпарты.
А яшчэ старая патлумачыла, чаму 74-ты амаль не запомніўся. Для Вольгі, як і для тысяч іншых калгасьніц, сапраўдным пераломным годам быў ня год пашпартызацыі, а той год, калі замест палачак працадзён пачалі даваць жывыя грошы. Старая ня можа стрымаць сьлёз.
За месяц мне прывёз 18 рублёў. Я і гэтаму рада была. Што маё дзіця хоць пойдзе ў школу і я куплю яму хоць целагрэечку. А то не было нічога
— Усё роўна чалавеку нічога добрага не было. Ну, далі пашпарт. У 70-м годзе ці ў 69-м ужо сталі нам даваць грошы. Прыяжджае нейкі чалавек да нас і кажа: «Дзевачкі, мы вам прывезьлі дзеньгі і будзем даваць кожны месяц, будзеце зарабатываць». Мы з радасьці схапіліся з адной, пайшлі танцаваць босыя. Танцуем, радуемся, што нейкія грошы. А колькі ён нам прывёз? За месяц мне прывёз 18 рублёў. Я і гэтаму рада была. Што маё дзіця хоць пойдзе ў школу і я куплю яму хоць целагрэечку. А то не было нічога. (Плача.) Вось як мы жылі. Цяжка было дастаць гэты пашпарт.
— А як яго трэба было даставаць? Трэба было магарыч нейкі старшыні несьці?
— А як вы думаеце? Альбо папрацаваць трэба было.
— Гэта на яго папрацаваць ці на калгас?
— На яго. Яму работу зрабіць.
А яшчэ адна прычына «няважнасьці» таго году — у тым, што пашпарты рабілі задоўга да 74-га. І рабілі не сабе, а дзецям. У пакой зайшла дачка старой Вольгі, маладжавая пэнсіянэрка, дзеля якой бацькі адраблялі паншчыну.
— Нам паспарта дзелалі, папа работаў на прэдседацеля сельсавета, штоб мне і сястрэ паспарта ўзяць. Эта быў семдзсят чэтвёрты год. Загатаўліваў драва на зіму.
— Гэта каб вам зрабіць пашпарт.
— Бяз паспарта я не магла ў Мінск папасьць. Штоб пайсьці мне ў горад учыцца ілі работаць. У дзярэўні ж жыць не хацела маладая дзевачка. Папа пайшоў адпахаў прэседацелю сельсавета, насёк бальшую плашчадку дроў. І не адзін раз. Штоб нам паспарт выдалі. Маладзёж маіво ўрэмені не такая, как сійчас маладзёж. А ў нас цэль была ў жызні, нада была вырвацца із этава калхоза.
Усё ж дачка з калгасу так і ня вырвалася. Яна прывезла яго з сабой у горад. Маці размаўляе на прыроднай беларускай, дачка — на кепскай расейскай. Два самыя родныя чалавекі размаўляюць на розных мовах. І ня бачаць у гэтым нічога дзіўнага.
Папала ў горад. Падружкі паявіліся. І ўсе зь дзярэўні на этат язык перыламавацца
— Папала ў горад. Падружкі паявіліся. І ўсе зь дзярэўні на этат язык перыламавацца. Са ўрэменем чалавек жа прывыкает к другой рэчы, правільна? Зь дзярэўні я еду ў горад, эта жэ саўсем другая жызьнь. Как за граніцу пападаеш. Зь дзярэўні ў горад. Саўсем другая цывілізацыя. Па-другому адзеты. А тут напяліш на сібя штаны і майку і весь дзень топчысься.
Цётка слушна кажа пра «заграніцу». Гэта сапраўды было падобна да эміграцыі. Самае шматлікае паваеннае пакаленьне перасялялася ў 60-я і 70-я гады ў «саўсем другую цывілізацыю». Менавіта гэтае пакаленьне дзеля «саўсем другой цывілізацыі» плаціла адмовай ад усяго роднага, не супраціўлялася закрыцьцю беларускіх школ у гарадах, плакала па СССРу, выбірала сабе прэзыдэнта і галасавала за савецкія сымбалі. Цікава, што яшчэ здольнае прадаць гэтае апошняе калгаснае пакаленьне ўжо «радзі будушчага дзяцей»? Плаціць за права жыць на радзіме, як стары Брэк, яны ня будуць.