Жыцьцё і сьмерць мітаў: Вялікая Айчынная вайна

  • Міхаіл Раманоускі

Вячаслаў Ракіцкі

Удзельнічае гісторык Алег Гардзіенка. Эфір 11 сьнежня 2008 году.

“Вялікай айчыннай вайной у былым СССР называлі вызваленчую барацьбу савецкіх народаў супраць фашыстоўскай Нямеччыны, яе саюзьнікаў і памагатых. Гэта — частка другой усясьветнай вайны 1939—1945 гадоў. Працягвалася з 22 чэрвеня 1941-га па 9 траўня 1945 году. На тэрыторыі Беларусі — з 22 чэрвеня 1941-га па 28 ліпеня 1944 году.

Сёньня тэрмін “вялікая айчынная”, відаць, уласьцівы толькі для Расеі, Беларусі і для часткі, з зразумелых прычынаў, Украіны. Для Захаду (былых партнэраў па антыгітлераўскай кааліцыі), дзе перамога над гітлераўцамі ніколі не аспрэчвалася, слова “вялікая” не ўжывальнае”.


***

Ракіцкі: Партнэры СССР у антыгітлераўскай кааліцыі вайну саракавых гадоў мінулага стагодзьдзя называюць другой усясьветнай, падкрэсьліваючы, што яны не былі выключэньнем у агульным шматнацыянальным змаганьні з фашызмам. Яны — адны з шэрагу змагарных краінаў. У СССР вылучалася з агульнай вайны яшчэ адна — Вялікая айчынная. Чаму?

Алег Гардзіенка
Гардзіенка: Бо лічылася, што гэта выключна вайна СССР зь Нямеччынай, якая завяршылася перамогай народаў Савецкага Саюзу над гітлераўцамі. І беларусы былі ўключаныя ў пералік савецкіх народаў.

Ракіцкі: Розьніца ў падыходах відавочная і ў часавых межах вайны. Сьвет вызначае яе пачатак 1 верасьня 1939 году, СССР — 22 чэрвеня 1941 году. А якая дата пачатку вайны праўдзівая для Беларусі?

Гардзіенка: Гісторыкі апэлююць фактамі. І факт тут адзін.
Для беларусаў Другая ўсясьветная пачалася ў дзень яе пачатку — 1 верасьня 1939 году, калі Нямеччына напала на Польшчу.
Для беларусаў Другая ўсясьветная пачалася ў дзень яе пачатку — 1 верасьня 1939 году, калі Нямеччына напала на Польшчу. І дзесяткі тысяч беларусаў, што служылі ці былі мабілізаваныя ў польскае войска, узялі ўдзел у баях зь немцамі. Каля 70 тысяч нашых землякоў апынуліся тады ў нямецкім палоне. А 17 верасьня Чырвоная Армія перайшла заходнюю мяжу СССР (ці ўсходнюю мяжу Польшчы) і ўвайшла на тэрыторыю Заходняй Беларусі і Ўкраіны. Ня будзем заглыбляцца ў тое, больш карысьці ці больш кепскага прынёс той паход Чырвонай Арміі, гэта — тэма для іншай перадачы. Зазначу толькі, што польскія вайскоўцы — а сярод іх было багата і беларусаў — былі інтэрнаваныя, жаўнеры высланыя на поўнач ці ў Казахстан, а многія афіцэры і падафіцэры потым былі расстраляныя ў Катыні, Асташкаве, Казельску. Таму фільм Вайды “Катынь” і працэс вакол катынскай справы ў Хамоўніцкім судзе тычыцца і Беларусі. Бо там ляжаць таксама беларусы. І гэты ўдар у сьпіну беларусы атрымалі ад аднаго зь пераможцаў у той вайне.

Ракіцкі: Так на сваёй тэрыторыі пачалася для беларусаў другая ўсясьветная вайна. І тэрыторыя вайны для іх адразу ж пашырылася далёка за свае межы. Беларусы апынуліся і ў Заходняй Эўропе, і нават у Палестыне. І ў часе, і ў прасторы вайна ад самага пачатку станавілася для беларусаў усясьветнай?

Гардзіенка: Так. Тыя, каму пашчасьціла выжыць, потым ваявалі ў складзе Арміі Андэрса ў Палестыне і ў Заходняй Эўропе. Савецка-польская дамова 1941 году дала магчымасьць сфармаваць польскі корпус з палонных польскіх вайскоўцаў у СССР (Армія Андэрса), што бралі ўдзел у баявых дзеяньнях на Блізкім Усходзе, штурмавалі Монтэ-Касіна.
Тэрмін “Вялікая айчынная вайна” ў дачыненьні да Беларусі не падыходзіць з храналягічных і тэрытарыяльных рамак.
Таму тэрмін “Вялікая айчынная вайна” ў дачыненьні да Беларусі не падыходзіць з храналягічных і тэрытарыяльных рамак. Не падыходзіць яшчэ і таму, што беларусы не адносіліся выключна да савецкіх народаў, бо да ўступленьня Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Беларусі яны былі грамадзянамі Польшчы. Больш за тое, каля 10—15 тысяч нашых суайчыньнікаў змагаліся з нацыстамі ў складзе польскай Арміі Андэрса, што ў сваю чаргу ўваходзіла ў склад брытанскіх узброеных сілаў.

Ракіцкі: Але саюзьнікі СССР у антыгітлераўскай кааліцыі гэта ж ня толькі брытанцы і палякі, але і французы, і амэрыканцы. Ці былі зафіксаваныя выпадкі змаганьня беларусаў на іх баку?

Гардзіенка: На пачатку ХХ стагодзьдзя ў ЗША апынуліся больш за паўмільёна нашых суайчыньнікаў. І, натуральна, што іх дзеці потым служылі ў амэрыканскім войску. Іх былі тысячы. Як амэрыканскія салдаты ў чэрвені 1944 яны высаджваліся ў Нармандыі, Галяндыі, і амэрыканскія газэты, у сваю чаргу, пісалі пра гэтых герояў — Івана Радзюковіча (ён адзін зь першых высадзіўся ў Нармандыі ў дзень адкрыцьця Другога фронту — 6 чэрвеня 1944 году), Мікалая Арэшку. Уладзімер Каваленка быў узнагароджаны найвышэйшай узнагародай — Крыжам Ваенна-паветранага флёту. Знайшлі вечны спачын у Францыі, Бэльгіі, Галяндыі Вікенці Прост, А.Русецкі, Даніла Ўладыка ды шмат іншых.

Ракіцкі: Цяпер мы ўжо ведаем, што ня толькі ў розных войсках розных краінаў змагаліся беларусы супраць нацызму, а і тое, што шмат іх ваявалі і на нямецкім баку ў рэгулярных вайсковых фармаваньнях. Значыць, не было агульнанацыянальнага памкненьня ў той вайне? Не было стопрацэнтнай еднасьці, што давала б падставу назваць змаганьне беларусаў айчыннай вайной?

Гардзіенка: Безумоўна. Гэта найперш тычыцца гэтак званай 30-й дывізіі СС (брыгады Зіглінга), да якой былі далучаныя беларускія паліцэйскія фармаваньні і жаўнеры БКА ўлетку 1944 году, што адступілі зь Беларусі. Паводле розных падлікаў, іх было ад 12 да 16 тысяч. У жніўні 1944 году пасьля кароткага перанавучаньня яны былі адпраўленыя ў Рэйнлянд, дзе ахоўвалі масты, чыгунку, і ва ўсходнюю Францыю, дзе мелі месца сутычкі з францускімі партызанамі. Як вядома, там былі зафіксаваныя выпадкі дэзэрцірства. Прычым беларусы ня толькі пераходзілі на бок францускіх партызанаў (а потым былі далучаныя да Арміі Андэрса), а і папаўнялі польскі корпус. Ён павялічыўся на некалькі тысяч. Ёсьць зьвесткі, што ў 1942 — 1943 гадох у Нямеччыне быў сфармаваны беларускі батальён, які нібыта ваяваў на баку немцаў у Італіі, але тыя зьвесткі варта добра спраўджваць. Зазначу толькі, што легенда пра тое, што Монтэ-Касіна і штурмавалі беларусы, і зь нямецкага боку абаранялі беларусы, так і застаецца легендай.

Ракіцкі: Вайна — страшная зьява. Няўжо беларусы не хаваліся ад яе, не ўцякалі ад яе?

Гардзіенка: І хаваліся, і ўцякалі. І зноў жа ня толькі на сваю тэрыторыю. Зафіксаваныя выпадкі ўцёкаў у нэўтральную Швайцарыю. Немцы апамяталіся тады і вярнулі рэшткі дывізіі ў Прусію. Частка была далучаная да Арміі Ўласава (каб потым узяць удзел у вызваленьні Прагі), іншую частку ўжо беларускае кіраўніцтва доўга і нудна вучыла вайсковай падрыхтоўцы, пакуль брыгада не была сфармавана ў сакавіку 1945 году пад патранатам немцаў, але ўжо не было з кім ваяваць.

Ракіцкі: З далёкіх краінаў вернемся на беларускія землі, дзе ўжо пад дуламі савецкіх аўтаматаў нацыя аб’ядналася ў новых вызначаных межах пад назовам БССР у складзе СССР. Ці можна казаць пра ўсенародную барацьбу на гэтай тэрыторыі падчас вайны?

Гардзіенка: Складанае пытаньне. Бо на Беларусі сутыкнуліся розныя інтарэсы: і польскага падпольля, і савецкага, спрабавала сфармаваць свае атрады беларускае падпольле. Пад самы канец вайны, як пачалося адступленьне немцаў з Расеі, сюды былі пераведзеныя расейскія нацыянальныя брыгады, і ва ўсходняй Беларусі быў моцны расейскі пранямецкі нацыянальны рух. Адным зь яго цэнтраў быў Бабруйск. Тэрыторыя Заходняй Беларусі наогул была тэрыторыяй, дзе спляліся інтарэсы розных народаў. Вядома, што багата беларусаў, у тым ліку і праваслаўных, ваявалі ў складзе Арміі Краёвай. На поўдні быў моцны ўкраінскі рух.
Беларусы маглі весьці хіба барацьбу супраць усіх, што было нерэальна. Таму трэба было кагосьці падтрымліваць.
Беларусы маглі весьці хіба барацьбу супраць усіх, што было нерэальна. Таму трэба было кагосьці падтрымліваць.

Ракіцкі: І каго пераважна падтрымлівалі?

Гардзіенка: Абсалютная бальшыня людзей проста імкнулася выжыць. У энцыкляпэдыі ўвайшла лічба пра 375 тысяч чалавек, што былі ў савецкіх партызанах. Але гэта ў першай палове 1944 году, калі немцы на ўсходзе стварылі такі невыносны рэжым, што прасьцей было пераседзець у партызанах. У 1943 годзе ў партызанах было 60 тысяч чалавек.

Ракіцкі: А ў паліцыі?

Гардзіенка: Ва ўсіх паліцэйскіх фармаваньнях — каля 40—50 тысяч. Таму большасьць імкнулася проста выжыць і чакала заканчэньня вайны, кім бы тая вайна не была скончаная.

Ракіцкі: Сёньня пашыраная думка, што беларуская інтэлігенцыя абірала гэтак званы трэці шлях — скарыстацца зь нямецкай акупацыі дзеля разьвіцьця нацыянальнай культуры, а ў пэрспэктыве
Большасьць імкнулася проста выжыць і чакала заканчэньня вайны, кім бы тая вайна не была скончаная.
стварэньня нацыянальнай самастойнай беларускай дзяржавы. Наіўнымі людзьмі былі?

Гардзіенка: Гэта частка інтэлігенцыі, якая варожа ўспрымала савецкі рэжым. Яны ў 1920 — 1930-я гады пераканаліся, што беларусы на атрымаюць нічога ні ад палякаў, ні ад бальшавікоў, і паспрабавалі зрабіць стаўку на немцаў. Але стаўка была памылковая.

Ракіцкі: У эміграцыйнага дзеяча Аўгена Калубовіча ў зборніку “Крокі гісторыі” я знайшоў такую лічбу — у 1944 годзе зь Беларусі эмігравала некалькі соцень тысяч беларусаў, без уліку, падкрэсьлівае Калубовіч, ваеннапалонных і вывезеных на прымусовую працу. Гэта сапраўды так?

Гардзіенка: Некалькі соцень тысяч — гэта і 200 тысяч… Безумоўна, беларусы, імкнучыся дамагчыся на эміграцыі пэўных прэфэрэнцыяў ад урадаў ЗША і Брытаніі часам завышалі лічбы. Неяк у адной з эміграцыйных газэт канца 1940-х гадоў я сустрэў лічбу, што беларусаў на сьвеце жыве 24 мільёны. Натуральна, нельга казаць, што ў 1944 годзе выехала 500 тысяч чалавек. Хутчэй больш за 100 тысяч. Нейкая частка асела ў Польшчы, пагатоў Польшча набыла новыя ад немцаў тэрыторыі, якія трэба было засяляць. Усяго, паводле падлікаў Беларускага нацыянальнага камітэту ў Нямеччыне, у 1945 годзе вырашыла не вяртацца на радзіму ад 75 тысяч да 100 тысяч. А арганізацыя ЮННРА, якая займалася апекай перамешчаных асоб, наогул казала пра 25 тысяч беларусаў у лягерах. Таму праўда дзесьці пасярэдзіне. Большасьць уцекачоў потым выехала зь Нямечыны, найбольш беларусаў перабралася ў ЗША, а такіх было больш за 20 тысяч.

Ракіцкі: Паводле савецкіх і постсавецкіх энцыкляпэдыяў, ня толькі дата пачатку вайны, але і яе завяршэньня — 9 траўня, розьніцца ад заходніх, дзе дзень перамогі пазначаны 8 траўня 1945 году. Калі для беларусаў рэальна скончылася тая вайна?”

Гардзіенка: 9 траўня, бо Беларусь жыла паводле маскоўскага часу. Але яшчэ некалькі гадоў аж да пачатку 1950-х працягвалася барацьба на тэрыторыі Беларусі супраць камуністычных уладаў польскага, украінскага, беларускага падпольляў. Ішла рэпатрыяцыя зь Нямечыны і Польшчы.

Ракіцкі: Такім чынам, мы маем падставы называць гэтак званую Вялікую айчынную вайну мітам?

Гардзіенка: Вайна не была ўсеагульнай для беларускай нацыі, бо розныя групоўкі змагаліся за сваю айчыну. Кожны па-свойму разумеў сваю айчыну.
Вайна не была ўсеагульнай для беларускай нацыі, бо розныя групоўкі змагаліся за сваю айчыну. Кожны па-свойму разумеў сваю айчыну.
Тым болей яна не была айчыннай у разуменьні яе як вайны толькі народаў былога СССР зь нямецкімі фашыстамі, бо беларусы змагаліся і на баку саюзьнікаў. Былі, як мы ўжо тут казалі, і людзі, якія аднолькава змагаліся ці хацелі змагацца, як зь нямецкімі акупантамі, так і саветамі. У кожнага была свая праўда. І нарэшце, храналягічна вайна ў Беларусі не супадае з вайной, якую вялі іншыя народы СССР.

Ракіцкі: Як доўга будзе існаваць міт пра трагедыю сярэдзіны 20-га стагодзьдзя як пра Вялікую айчынную вайну?

Гардзіенка: Пытаньне Вялікай айчыннай вайны стане менш балючым гадоў праз дваццаць. Усяму свой час, збольшага адыдзе пакаленьне вэтэранаў і будзе ня так балюча глядзець на гэтыя падзеі.