Пра вёску Цялушу, што пад Бабруйскам, я даведаўся з альбому “Беларусь шматнацыянальная”. У разьдзеле, прысьвечаным расейцам, фігураваў фатаздымак Цялускага хору расейскай народнай песьні на фоне прыгожай царквы. Якое дачыненьне маюць расейцы да той далёкай Цялушы? Ці няма там моцнай дыяспары нашых усходніх братоў? Чаму цялушцы аддаюць перавагу менавіта расейсай песьні? З такімі пытаньнямі я выправіўся на Бабруйшчыну. І, калі прыехаў у цэнтар вялікага мястэчка, пад тую царкву з чырвонай цэглы, зусім не зьдзівіўся гукам гармоніка зь недалёкага панадворку. Заінтрыгаваны, я пайшоў на той гармонік. Карцінка адкрылася наступная. Пасярод абшырнага двара стаяў столік з гарэлкай і няхітрай закусьсю. На гармошцы граў падвыпіты стары, а каля стала танчыла бойкая старая — таксама пад добрым шафэ. Ваш пакорны слуга быў сустрэты з такою цёплынёй, быццам мяне тут чакалі ўсё жыцьцё.
(Карэспандэнт: ) “Гэта ў вас пастаянна такая весялуха?”
(Кабета: ) “Гэта другі дзень Спаса. А тут у мяне гармоня е. А вы хто такі?”
(Карэспандэнт: ) “Журналіст”.
(Кабета: ) “Журналіст?!”
Як высьветлілася, да бабы Мані, былой брыгадзіркі даярак, прыехаў з суседняй вёскі родны брат.
(Карэспандэнт: ) “А вы ўвесь час такая вясёлая?”
(Кабета: ) “Ой, я была вясёлая! Гэта я ўжо пастарэла, бацік! Мужыку апэрацыю зрабілі. У мяне ж голас быў харошы. Ох, журналіст мой!”
Глынуўшы добрую чарку, стары гарманіст заплакаў па палеглым пляменьніку. Прычым з такім пачуцьцём, быццам трагедыя адбылася ўчора. Я адразу і ня ўцяміў, што гарманіст бядуе ад 1944 году.
(Брат: ) “Пляменьнік пагіб. Паранёк… Душа баліць”.
(Кабета: ) “Усе там будам. У тое ўрэмя, да вайны — якія мы былі! Я рада была бульбіне! І во выжыла. Колькі гадоў кароў даіла. Тры разы ў дзень. У тры гадзіны ночы ўставала. Во як! Я дзяцей ня бачыла, як яны гадаваліся. І дзеўкі мае харошыя. Але ў Чэхію зьехалі. Во курвы, а!”
(Карэспандэнт: ) “А чаму ў Чэхію?”
(Кабета: ) “Стукнула дурным у галаву — і паехалі. Ужо пяць гадоў”.
(Карэспандэнт: ) “А кім яны працуюць там?”
(Кабета: ) “Меншая на машынках робіць. А тая дрысьлівая ўборшчыца. А я вып’ю, папляшу! Дарма што гора ў мяне. Мужык ляжыць. А я ўсё роўна. Яшчэ кароўку трымаю. Чатыры сабакі, шэсьць катоў”.
(Карэспандэнт: ) “А самі б не паехалі ў Чэхію?”
(Кабета: ) “Ніколі. Са свайго двара — барані Гасподзь!”
(Карэспандэнт: ) “А як вам Лукашэнка, падабаецца ці не?”
(Кабета: ) “Бацечка, міленькі! Лепш надгаладзень, абы вайны не было. Нам абы ціха. А Лукашэнка наконт гэтага змагаецца. Усе на Беларусь нападаюць, ціснуць. А ён… Калі кажа пяць чалавек граніцу перайшлі, усіх падыму на ногі і мала вам і зямлі, і вады будзе. Пры Лукашэнку і пяём, і танцуем, і выпіваем! І грошы дае бясплатна…”
(Карэспандэнт: ) “А вы ведаеце, што ён пойдзе на трэці тэрмін?”
(Кабета: ) “Будзем выбіраць! Да сьмерці! Што б пакуль мы памерлі, каб Лукашэнка быў”.
(Брат: ) “Ідзем галасаваць. І сваякоў, і знаёмых — усіх загітуем”.
(Кабета: ) “І кошак, і сабачанят. Усіх буду цягнуць за Лукашэнку. Нам абы ціха. Нам Лукашэнка, нам ніхто ня трэба. Аляксандар Рыгоравіч!”
Як жыцьцё паласатае, так і радасьць зь бядою жывуць зусім побач. Літаральна ў суседняй хаце панавалі зусім супрацьлеглыя настроі. Звычайная, калі не сказаць лядашчая, хатка з адной яркай дэтальлю — спадарожнікавай тэлеантэнай на нягеглым даху. Я быў падумаў, што тут жыве якісь мясцовы тэлеман. На мой грукат выйшла поўная кабета, а за ёю — не, не ішоў, а асьцярожна перасоўваўся высокі маладзён прыкладна маіх гадоў. Ганна Манько і яе сын Сяргей. Сяргей ваяваў у Аўганістане. Пакінуў тую краіну адным з апошніх, зімой 1989-га. За ўсю вайну ні разу ня быў паранены. Бяда знайшла яго на радзіме.
(Сяргей: ) “Мой друг мяне падбіў”.
(Маці: ) “Ён сядзеў на матацыкле. А той, як ехаў, так яго зьбіў. Яшчэ дваццаць мэтраў каціў перадам яго. І зрабілі ў галаве з аднаго боку прабоіну, з другой… Зусім не хадзіў. Тры месяцы ляжаў. А цяпер трошкі на вуліцу выйдзе…”
(Карэспандэнт: ) “Сяргей, прабачце, што дае сілы жыць? Тэлевізар, кнігі, сябры?”
(Сяргей: ) “Сяброў ужо няма. Толькі тэлевізар. Я паставіў спадарожнікавую антэну”.
(Маці: ) “Ты скажы, сябры тады трэба былі, як я быў харошы. А цяпер ніхто не пазірае, бацік. Цяпер тэлевізар пасядзіць, гляне. І ўсё”.
(Карэспандэнт: ) “А арганізацыя вэтэранаў Аўганістану? Яна апякуецца? Яны падаюць голас?”
(Сяргей: ) “Я не ў Аўганістане атрымаў… Я свабодзен…”
(Маці: ) “Яны ня хочуць пазіраць. Ён прыйшоў з Аўганістану. Ня спаў, ня піў, ня еў. І раз такое атрымалася, кажуць, што “гэта ня наш”. Было ўперад — прыйдуць, на сьвята якія капейкі даюць. А цяпер ніхто не пазірае”.
Цялуша — мястэчка ўнікальнае сваім ляндшафтам. Здаецца, у межах паселішча прысутнічаюць усе фрагмэнты беларускай прыроды. Пад’яжджаеш да сяла церазь вялікае поле. А ў саміх Цялушах вуліцы агінаюць маленькія балоты, на ўскраінах хаты хаваюцца ў дрэвах, быццам у лесе.
Удзельнікаў, дакладней, удзельніц Цялускага хору народнай, і зусім не расейскай, песьні я знайшоў непадалёк ад царквы. Старыя целушанкі былі ў гуморы.
(Старая: ) “Гаруем, дый усё. Гаруем, баця”.
(Карэспандэнт: ) “Ня кожны ж дзень гаруеце”.
(Старая: ) “Тады не гаруем, баця, як вып’ем. Як пэнсію атрымаем, і па сто грам. Пяём. У хоры ўдзельнічаем”.
(Карэспандэнт: ) “А што пяёце ў хоры?”
(Старая: ) “Вінцо”.
(Пяюць: ) “Быў у дзедушкі казёл І ў бабушкі казёл. Казёл сівенькі, Сівагрывенькі. А ён на стаянке стаяў, Траўку сеяну ядаў, Траўку сеяную, перасеяную, Ваду цэджаную, перацэджаную…”
(Карэспандэнт: ) “З такімі песнямі трэба езьдзіць грошы зарабляць”.
(Старая: ) “Капеек хапае. Жывём на сто працэнтаў. Выпіць — як генэралы. Піўцо вып’ем, і віна купім. Як толькі пэнсію атрымаем”.
(Карэспандэнт: ) “А за што? За што п’ёце?”
(Старая: ) “А вось зьбяромся. Ну, дзеўкі, давайце вып’ем за ўсю нашу жысьць. Скора ўжо падохнем”.
Напэўна, няма ў Беларусі вёскі, дзе б ня жыў хаця б адзін апазыцыянэр. Знайсьці іх няцяжка — дастаткова даведацца на пошце, хто выпісвае “Народную Волю”. У Цялушы дэмакратыю, грамадзянскую супольнасьць і вольную думку рэпрэзэнтуе адстаўны маёр савецкай арміі Анатоль Ткач.
(Ткач: ) “Яны баяцца гэтай газэты. Калі “Народную Волю” выпісваеш — значыць, бээнэфавец. Ня наш чалавек. Спытайце ў аднаго майго суседа, у другога. А БНФ у іх — гэта чырвоная ануча для быка. Нічога яны ня бачылі ў жыцьці. Хлеб ёсьць, і больш нічога ня трэба. А маладых у сяле… Хто ў сяле маладыя? Хто школу скончыў, добра вучыўся, ён у інстытут паступіў. Хто крыху горш, той паступіў у ПТВ. А хто тут застаўся? Хто скончыў базавую школу і нікуды не бяруць. Куды? У калгас. Дык з калгасу і то выганяць. Ходзяць тут тры п’яніцы… Ніхто гэты народ не перавыхавае, у сяле…”
(Карэспандэнт: ) “А ў чым шукаць аптымізм?”
(Ткач: ) “Правільна Станіслаў Шушкевіч гаварыў. Праз трыццаць гадоў адамруць гэтыя, што пры сацыялізьме жылі. Тады, можа, штосьці моладзь... А пакуль будуць гэтыя людзі 80-гадовыя, нічога ня будзе”.
Жонка спадара Ткача, Сьвятлана, як сапраўдная афіцэрская сяброўка, ва ўсім падтрымлівае мужа. Акрамя таго, яна пастаянная слухачка нашага радыё.
(Сьвятлана: ) “З Германіі там будзе радыё якоясь. На расейскай мове. Мне нецікава. Я хачу сваю мову чуць. Бо я чую яе рэдка. Нават тут ужо не пачуеш”.
(Карэспандэнт: ) “Вашыя б словы ды немцам у вушы. Што б вы ім сказалі?”
(Сьвятлана: ) “Я б ім сказала, што лепш не займайцеся, хлопцы, гэтай работаю. А калі ўжо заняцца, дык зрабіць прыгожую работу. Каб можна было паслухаць тое радыё. А навошта мне па-расейску чуць? Я чую і тэлевізар на расейскай мове. Мне ўжо гэтая расейская мова, яна мяне пачынае ўжо трошкі дзёргаць. Я хачу ў сваёй дзяржаве жыць і вучыць дзяцей на сваёй мове і чуць сваю мову”.
Пакрыўджаная да глыбіні душы на брусэльскіх чыноўнікаў, спадарыня Сьвятлана вучыць роднай мове сваіх унукаў. І верыць, што яе навука ня будзе дарэмнай.
Каля царквы ёсьць чорны абэліск. На якім можна прачытаць наступнае: “Пушкина Наталья Александровна. По мужу Воронцова-Вельяминова. 1859—1912”. Гэта ўнучка расейскага паэта Аляксандра Пушкіна, якая заслужыла тут добрую памяць. Пабудавала ў Цялушы напрыканцы ХІХ стагодзьдзя школу і царкву ў маскоўска-яраслаўскім стылі. Гэта адзіная прыкмета Расеі, якую я знайшоў у Цялушы. Ва ўсім астатнім — гэта, як вы і самі пераканаліся, стопрацэнтная Беларусь. Беларусь пачатку ХХІ стагодзьдзя.
(Карэспандэнт: ) “Гэта ў вас пастаянна такая весялуха?”
(Кабета: ) “Гэта другі дзень Спаса. А тут у мяне гармоня е. А вы хто такі?”
(Карэспандэнт: ) “Журналіст”.
(Кабета: ) “Журналіст?!”
Як высьветлілася, да бабы Мані, былой брыгадзіркі даярак, прыехаў з суседняй вёскі родны брат.
(Карэспандэнт: ) “А вы ўвесь час такая вясёлая?”
(Кабета: ) “Ой, я была вясёлая! Гэта я ўжо пастарэла, бацік! Мужыку апэрацыю зрабілі. У мяне ж голас быў харошы. Ох, журналіст мой!”
Глынуўшы добрую чарку, стары гарманіст заплакаў па палеглым пляменьніку. Прычым з такім пачуцьцём, быццам трагедыя адбылася ўчора. Я адразу і ня ўцяміў, што гарманіст бядуе ад 1944 году.
(Брат: ) “Пляменьнік пагіб. Паранёк… Душа баліць”.
(Кабета: ) “Усе там будам. У тое ўрэмя, да вайны — якія мы былі! Я рада была бульбіне! І во выжыла. Колькі гадоў кароў даіла. Тры разы ў дзень. У тры гадзіны ночы ўставала. Во як! Я дзяцей ня бачыла, як яны гадаваліся. І дзеўкі мае харошыя. Але ў Чэхію зьехалі. Во курвы, а!”
(Карэспандэнт: ) “А чаму ў Чэхію?”
(Кабета: ) “Стукнула дурным у галаву — і паехалі. Ужо пяць гадоў”.
(Карэспандэнт: ) “А кім яны працуюць там?”
(Кабета: ) “Меншая на машынках робіць. А тая дрысьлівая ўборшчыца. А я вып’ю, папляшу! Дарма што гора ў мяне. Мужык ляжыць. А я ўсё роўна. Яшчэ кароўку трымаю. Чатыры сабакі, шэсьць катоў”.
(Карэспандэнт: ) “А самі б не паехалі ў Чэхію?”
(Кабета: ) “Ніколі. Са свайго двара — барані Гасподзь!”
(Карэспандэнт: ) “А як вам Лукашэнка, падабаецца ці не?”
(Кабета: ) “Бацечка, міленькі! Лепш надгаладзень, абы вайны не было. Нам абы ціха. А Лукашэнка наконт гэтага змагаецца. Усе на Беларусь нападаюць, ціснуць. А ён… Калі кажа пяць чалавек граніцу перайшлі, усіх падыму на ногі і мала вам і зямлі, і вады будзе. Пры Лукашэнку і пяём, і танцуем, і выпіваем! І грошы дае бясплатна…”
(Карэспандэнт: ) “А вы ведаеце, што ён пойдзе на трэці тэрмін?”
(Кабета: ) “Будзем выбіраць! Да сьмерці! Што б пакуль мы памерлі, каб Лукашэнка быў”.
(Брат: ) “Ідзем галасаваць. І сваякоў, і знаёмых — усіх загітуем”.
(Кабета: ) “І кошак, і сабачанят. Усіх буду цягнуць за Лукашэнку. Нам абы ціха. Нам Лукашэнка, нам ніхто ня трэба. Аляксандар Рыгоравіч!”
Як жыцьцё паласатае, так і радасьць зь бядою жывуць зусім побач. Літаральна ў суседняй хаце панавалі зусім супрацьлеглыя настроі. Звычайная, калі не сказаць лядашчая, хатка з адной яркай дэтальлю — спадарожнікавай тэлеантэнай на нягеглым даху. Я быў падумаў, што тут жыве якісь мясцовы тэлеман. На мой грукат выйшла поўная кабета, а за ёю — не, не ішоў, а асьцярожна перасоўваўся высокі маладзён прыкладна маіх гадоў. Ганна Манько і яе сын Сяргей. Сяргей ваяваў у Аўганістане. Пакінуў тую краіну адным з апошніх, зімой 1989-га. За ўсю вайну ні разу ня быў паранены. Бяда знайшла яго на радзіме.
(Сяргей: ) “Мой друг мяне падбіў”.
(Маці: ) “Ён сядзеў на матацыкле. А той, як ехаў, так яго зьбіў. Яшчэ дваццаць мэтраў каціў перадам яго. І зрабілі ў галаве з аднаго боку прабоіну, з другой… Зусім не хадзіў. Тры месяцы ляжаў. А цяпер трошкі на вуліцу выйдзе…”
(Карэспандэнт: ) “Сяргей, прабачце, што дае сілы жыць? Тэлевізар, кнігі, сябры?”
(Сяргей: ) “Сяброў ужо няма. Толькі тэлевізар. Я паставіў спадарожнікавую антэну”.
(Маці: ) “Ты скажы, сябры тады трэба былі, як я быў харошы. А цяпер ніхто не пазірае, бацік. Цяпер тэлевізар пасядзіць, гляне. І ўсё”.
(Карэспандэнт: ) “А арганізацыя вэтэранаў Аўганістану? Яна апякуецца? Яны падаюць голас?”
(Сяргей: ) “Я не ў Аўганістане атрымаў… Я свабодзен…”
(Маці: ) “Яны ня хочуць пазіраць. Ён прыйшоў з Аўганістану. Ня спаў, ня піў, ня еў. І раз такое атрымалася, кажуць, што “гэта ня наш”. Было ўперад — прыйдуць, на сьвята якія капейкі даюць. А цяпер ніхто не пазірае”.
Цялуша — мястэчка ўнікальнае сваім ляндшафтам. Здаецца, у межах паселішча прысутнічаюць усе фрагмэнты беларускай прыроды. Пад’яжджаеш да сяла церазь вялікае поле. А ў саміх Цялушах вуліцы агінаюць маленькія балоты, на ўскраінах хаты хаваюцца ў дрэвах, быццам у лесе.
Удзельнікаў, дакладней, удзельніц Цялускага хору народнай, і зусім не расейскай, песьні я знайшоў непадалёк ад царквы. Старыя целушанкі былі ў гуморы.
(Старая: ) “Гаруем, дый усё. Гаруем, баця”.
(Карэспандэнт: ) “Ня кожны ж дзень гаруеце”.
(Старая: ) “Тады не гаруем, баця, як вып’ем. Як пэнсію атрымаем, і па сто грам. Пяём. У хоры ўдзельнічаем”.
(Карэспандэнт: ) “А што пяёце ў хоры?”
(Старая: ) “Вінцо”.
(Пяюць: ) “Быў у дзедушкі казёл І ў бабушкі казёл. Казёл сівенькі, Сівагрывенькі. А ён на стаянке стаяў, Траўку сеяну ядаў, Траўку сеяную, перасеяную, Ваду цэджаную, перацэджаную…”
(Карэспандэнт: ) “З такімі песнямі трэба езьдзіць грошы зарабляць”.
(Старая: ) “Капеек хапае. Жывём на сто працэнтаў. Выпіць — як генэралы. Піўцо вып’ем, і віна купім. Як толькі пэнсію атрымаем”.
(Карэспандэнт: ) “А за што? За што п’ёце?”
(Старая: ) “А вось зьбяромся. Ну, дзеўкі, давайце вып’ем за ўсю нашу жысьць. Скора ўжо падохнем”.
Напэўна, няма ў Беларусі вёскі, дзе б ня жыў хаця б адзін апазыцыянэр. Знайсьці іх няцяжка — дастаткова даведацца на пошце, хто выпісвае “Народную Волю”. У Цялушы дэмакратыю, грамадзянскую супольнасьць і вольную думку рэпрэзэнтуе адстаўны маёр савецкай арміі Анатоль Ткач.
(Ткач: ) “Яны баяцца гэтай газэты. Калі “Народную Волю” выпісваеш — значыць, бээнэфавец. Ня наш чалавек. Спытайце ў аднаго майго суседа, у другога. А БНФ у іх — гэта чырвоная ануча для быка. Нічога яны ня бачылі ў жыцьці. Хлеб ёсьць, і больш нічога ня трэба. А маладых у сяле… Хто ў сяле маладыя? Хто школу скончыў, добра вучыўся, ён у інстытут паступіў. Хто крыху горш, той паступіў у ПТВ. А хто тут застаўся? Хто скончыў базавую школу і нікуды не бяруць. Куды? У калгас. Дык з калгасу і то выганяць. Ходзяць тут тры п’яніцы… Ніхто гэты народ не перавыхавае, у сяле…”
(Карэспандэнт: ) “А ў чым шукаць аптымізм?”
(Ткач: ) “Правільна Станіслаў Шушкевіч гаварыў. Праз трыццаць гадоў адамруць гэтыя, што пры сацыялізьме жылі. Тады, можа, штосьці моладзь... А пакуль будуць гэтыя людзі 80-гадовыя, нічога ня будзе”.
Жонка спадара Ткача, Сьвятлана, як сапраўдная афіцэрская сяброўка, ва ўсім падтрымлівае мужа. Акрамя таго, яна пастаянная слухачка нашага радыё.
(Сьвятлана: ) “З Германіі там будзе радыё якоясь. На расейскай мове. Мне нецікава. Я хачу сваю мову чуць. Бо я чую яе рэдка. Нават тут ужо не пачуеш”.
(Карэспандэнт: ) “Вашыя б словы ды немцам у вушы. Што б вы ім сказалі?”
(Сьвятлана: ) “Я б ім сказала, што лепш не займайцеся, хлопцы, гэтай работаю. А калі ўжо заняцца, дык зрабіць прыгожую работу. Каб можна было паслухаць тое радыё. А навошта мне па-расейску чуць? Я чую і тэлевізар на расейскай мове. Мне ўжо гэтая расейская мова, яна мяне пачынае ўжо трошкі дзёргаць. Я хачу ў сваёй дзяржаве жыць і вучыць дзяцей на сваёй мове і чуць сваю мову”.
Пакрыўджаная да глыбіні душы на брусэльскіх чыноўнікаў, спадарыня Сьвятлана вучыць роднай мове сваіх унукаў. І верыць, што яе навука ня будзе дарэмнай.
Каля царквы ёсьць чорны абэліск. На якім можна прачытаць наступнае: “Пушкина Наталья Александровна. По мужу Воронцова-Вельяминова. 1859—1912”. Гэта ўнучка расейскага паэта Аляксандра Пушкіна, якая заслужыла тут добрую памяць. Пабудавала ў Цялушы напрыканцы ХІХ стагодзьдзя школу і царкву ў маскоўска-яраслаўскім стылі. Гэта адзіная прыкмета Расеі, якую я знайшоў у Цялушы. Ва ўсім астатнім — гэта, як вы і самі пераканаліся, стопрацэнтная Беларусь. Беларусь пачатку ХХІ стагодзьдзя.
