10 год таму Аляксандар Лукашэнка правёў рэфэрэндум па чатырох пытаньнях: аб роўным дзяржаўным статусе беларускай і расейскай моваў, аб зьмене дзяржаўнай сымболікі, аб пашырэньні эканамічнай інтэграцыі з Расеяй і аб праве прэзідэнта распускаць парлямэнт. Вынікі таго плебісцыту адгукаюцца да гэтага, шмат што вызначаючы ў сёньняшнім беларускім жыцьці.
Чаму 10 гадоў Аляксандар Лукашэнка вынес на рэфэрэндум пытаньне пра зьмену герба і сьцяга, пра вяртаньне да падноўленых сымбаляў савецкай Беларусі? Ці не успрымала значная частка грамадства бел-чырвона-белы сьцяг не як дзяржаўны сымбаль, а як партыйны сьцяг апазіцыі? Ці будуць адноўленыя бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня” пасьля зьмены ўлады ў Беларусі і калі так, то якім чынам? Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць у “Экспэртызе Свабоды” старшыня Беларускага ПЭН-цэнтру Лявон Баршчэўскі і журналіст, палітычны аналітык Аляксандар Фядута. Перадачу падрыхтаваў і вядзе Юры Дракахруст.
(Дракахруст: ) "Вяртаючыся да падзеяў дзесяцігадовай даўніны, варта яшчэ раз задаць пытаньне – а навошта тады кіраўнік дзяржавы ініцыяваў гэты рэфэрэндум, прынамсі, наконт зьмены дзяржаўнай сымболікі? На той момант бел-чырвона-белы сьцяг і герб "Пагоня" былі дзяржаўнымі ўжо 4 гады, людзі да іх больш-менш прызвычаіліся, спартоўцы пад гэтай сымболікай выступалі, сам Аляксандар Лукашэнка пад ёй прэзыдэнцкую прысягу прыносіў. Як мы памятаем, пасьля жнівеньскага путчу 1991 году менавіта ён разам з касманаўтам Кавалёнкам уносіў гэты сьцяг у залю пасяджэньняў Вярхоўнага Савету. Дык навошта, навошта было гэта ўсё мяняць?"
(Фядута: ) "Аляксандар Лукашэнка, як сапраўдны палітык, выдатна разумеў, што пакуль ён не даказаў сваю перавагу, сваю палітычную моц, ён не кантралюе краіну. З майго пункту гледжаньня, яго зусім не хвалявала сымболіка, не хвалявала тое, што казала на гэты конт афіцыйная прапаганда. Яго цікавіла адзіная рэальная апазыцыя – гэта апазыцыя Беларускага Народнага Фронту. Зламаць яе, прадэманстраваўшы сваю моц, ён мог адзіным спосабам – скасаваўшы тое, што было яе найбольш відавочным палітычным дасягненьнем. Сымболіка і дзяржаўны статус беларускай мовы былі тымі дзьвюма рэчамі, якія і ў ягоных вачох, і ў вачох значнай частцы электарату былі відавочнымі знакамі перамогаў апазыцыі. Было зразумела, што за гэта яна будзе змагацца і трэба было літаральна сілай яе перамагчы. І калі Лукашэнка дамогся гэтага, ён трыюмфаваў. І найбольш яскравай ілюстрацыяй гэтага трыюмфаваньня была “ўтылізацыя” сьцягу, зробленая прэзыдэнцкім заўхозам".
(Дракахруст: ) "Сп-р Баршчэўскі, Вы былі адным з актыўных удзельнікаў таго змаганьня, пра якое казаў сп-р Фядута. А на Ваш погляд, навошта Лукашэнку гэта зрабіў?"
(Баршчэўскі: ) "Я згодны з Аляксандрам Іосіфавічам, што найгалоўнейшае было – прадэманстраваць сваю сілу і раздавіць. Сам Лукашэнка наконт гэтага казаў тады, што, маўляў, ён мусіць выконваць свае перадвыбарчыя абяцаньні, павінен параіцца з народам. Гучала гэта ня надта пераканаўча – народу ў яго масе па вялікім рахунку было ўсё роўна, якія будуць сымбалі. Яму трэба было даць сыгнал пэўным колам, у тым ліку і ў Расеі, што па-першае, ён сапраўды кантралюе сытуацыю, а па-другое, што сытуацыя будзе разьвівацца ў тым рэчышчы, у якім ён хоча, якое ён мае перадвызначыць".
(Дракахруст: ) "Здаецца, што такая зьява – зьмена-вяртаньне сымболікі, была абсалютна ўнікальнай на ўсёй постсавецкай прасторы. Расейцы аднавілі свой нацыянальны сьцяг, украінцы – аднавілі, астатнія нацыя – таксама аднавілі. Лукашэнка, адмяняючы нацыянальны сьцяг, вяртаючы савецкі "навадзел", у пэўнай ступені сьцьвярджаў беспадстаўнасьць сваёй нацыі. На Ваш погляд, наколькі ён тады ўлічваў гэты момант?"
(Баршчэўскі: ) "Я хачу сказаць, што паводле яго ўяўленьня беларусы – савецкая нацыя, што для яе гэтых сымбаляў дастаткова, што абыдуцца беларусы і гэтымі сымбалямі, якім 45 гадоў тады было. Зь іншага боку, гэта дазваляла яму мабілізаваць даволі вялікую частку электарату, памятаем, што у нас даволі старое насельніцтва, чвэрць насельніцтва – гэта пэнсіянэры, і гэта быў дадатковы чыньнік, каб змабілізаваць гэтых людзей, якія ў большасьці сваёй гістарычнай сымболікі яшчэ не прынялі.
Прэцэдэнты зьмены сымбаляў у постсавецкіх краінах былі: напрыклад, у Грузіі замест сьцяга 1918 году вярнуліся да старажытнага хрысьціянскага сьцяга краіны. Але каб гэта рабілася, як палітычная кампанія, з неслаўленьнем, з падтасоўкамі, з такой лабавой прапагандай – зразумела, нідзе такога не было.
І на Захадзе, і нават у Маскве кнігі, даведнікі, атласы яшчэ доўгі час пасьля рэфэрэндуму выходзілі зь бел-чырвона-белым сьцягам, гэта было ўспрынята нармальна, гэта быў сьцяг, які вылучаў Беларусь сярод іншых дзяржаваў сьвету, ён запамінальны, яркі, прыгожы".
(Дракахруст: ) "Сп-р Фядута, летась, калі мы назіралі падзеі ўкраінскай "аранжавай” рэвалюцыі, шмат хто зьвярнуў увагу на тое, што на Майдане амаль не было нацыянанальных жоўта-блакітных сьцягоў, пераважная частка – гэта былі аранжавыя сьцягі, сьцягі апазыцыі. У той жа час у Беларусі і пасьля 1991 году, калі нацыянальная сымболіка была прынятая ў Беларусі ў якасьці дзяржаўнай, мітынгі апазыцыі праводзіліся амаль выключна пад бел-чырвона-белымі сьцягамі. Ці не атрымалася так, што гэтыя дзяржаўныя сымбалі шмат кім успрымаліся, як партыйныя сымбалі апазыцыі?"
(Фядута: ) "Я магу сказаць пра сябе, што да 1991 году я ўспрымаў бела-чырвона-белы сьцяг як ня мой сьцяг. Я памятаю жнівень і верасень 1991 году, калі я езьдзіў па Беларусі і ў мяне было шокавае ўражаньне ад таго, што замест звыклых чырвона-зяленых на выканкамамі і сельсаветамі луналі бела-чырвона-белыя сьцягі. Было адчуваньне акупацыі. Але я хутка прызвычаіўся да гэтага. Аднак спадар Баршчэўскі абсалютна мае рацыю, значная частка грамадзтва працягвала ўспрымаць гэты сьцяг выключна як апазыцыйны. Тое, што апазыцыя не зразумела, што ёй трэба шукаць новыя сымбалі, і выкарыстоўвала дзяржаўную сымболіку як ўласную партыйную, магчыма гэта была памылка. Але гэта была памылка пераможцы на той момант. Цяжка разьвітацца з сымболікай, пад якой была атрыманая перамога, цяжка было перадаць яе з партыйных рук у рукі дзяржавы. Лукашэнка ў 1995 годзе здолеў падмяніць значэньне сымбаляў, ён па-ранейшаму настойваў на тым, што гэта не дзяржаўная сымболіка, а партыйная. І дзякуючы гэтаму здолеў кансалідаваць вакол сябе значную частку электарату".
(Баршчэўскі: ) "На першым жа зьездзе БНФ, пасьля таго як нацыянальныя сымбалі сталі дзяржаўнымі, сам спадар Пазьняк сказаў, што трэба прыняць асобную, адрозную ад дзяржаўнай партыйную сымболіку. І былі прынятыя і партыяй БНФ, і рухам БНФ іншыя сымбалі – сьцяг з крыжам. Хаця колеры былі тыя самыя, але партыйны сьцяг істотна адрозьніваўся ад дзяржаўнага. Аднак такі сьцяг было вельмі складана зрабіць самому. Акрамя таго, тады бел-чырвона-белыя сьцягі прадаваліся ў крамах, узяў, купіў ды пайшоў на мітынг. Так што было ўсьведамленьне таго, што партыйная сымболіка павінна адрозьнівацца ад дзяржаўнай, але на практыцы гэта не было ажыцьцёўлена".
(Дракахруст: ) "Рэфэрэндум адбыўся 10 гадоў таму. Ці не адбылася за гэты час, гаворачы паліталягічнай мовай, легітымацыя ў масавай сьвядомасьці гэтай стара-новай сымболікі – чырвона-зялёнага сьцяга і цяперашняга гербу? Мы бачым, як зараз беларускія заўзятары, моладзь ідзе на футбольныя ці хакейныя матчы з чырвона-зялёнымі сьцягамі. Зусім не абавязкова, каб усе гэтыя маладзёны былі зацятымі прыхільнікамі Лукашэнкі – для іх гэта проста сьцяг іх дзяржавы".
(Фядута: ) "За 10 гадоў практычна вырасла новае пакаленьне. Тыя, хто падчас таго рэфэрэндуму быў дзесяцігадовым школьнікам, сёньня ім 20 гадоў. Абсалютная большасьць зь іх успрымае дзяржаўную сымболіку як сымболіку сваёй дзяржавы, не ўкладаючы аніякага іншага сэнсу. Лукашэнка насамрэч можа лёгка зьняць гэтую праблему, падпісаўшы указ аб ахове гістарычнай сымболікі беларускай дзяржавы. Гэта значыць сымболіку, прынятую ў свой час БССР, і сымболіку, прынятую Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь у 1991 годзе, прыраўняць паводле статусу да дзяржаўнай. Каб ніводзін міліцыянэр ня сьмеў яе рваць.
Я ўпэўнены, што новая ўлада, якая прыйдзе пасьля Лукашэнкі, будзе вымушаная, па меншай меры напачатку, зрабіць менавіта гэтак. А ўсе юрыдычныя зачэпкі па зьмене дзяржаўнай сымболікі, баюся, давядзецца адкладаць да чарговага рэфэрэндуму. І баюся, што пераважная большасьць электарату ізноў не зразумее, навошта гэта трэба. Гэта незалежна ад таго, што бел-чырвона-белы сьцяг сапраўды прыгожы, а "Пагоня" значна лепш за “дзюрку на Беларусьсю”, намаляваную некалі мастаком пад дыктоўку кіраўніка адміністрацыі прэзыдэнта."
(Баршчэўскі: ) "Я тут бы не зусім пагадзіўся з Аляксандрам Іосіфавічам. Гэта пытаньне адметнасьці. Рэч у тым, што бел-чырвона-белы сьцяг проста забараняецца праносіць на стадыёны, у друку нават была апублікаваная інструкцыя, паводле якой міліцыя і АМОН правяраюць людзей, якія праходзяць на стадыён. Адзін раз Валер Шчукін пранёс сьцяг пад кашуляй, але як толькі ён разгарнуў яго на трыбуне, у яго сьцяг адразу адабралі.
Зразумела, чырвона-зялёны сьцяг адрозьнівае нашых заўзятараў ад расейскіх ці ўкраінскіх, таму моладзь яго носіць.
Відаць у нас зьмена ўлады адбудзецца нестандартным мэтадам, а хутчэй за ўсё гэтак, як гэта было шмат у якіх краінах Усходняй Эўропы. Дарэчы, памятаеце, што румыны, якія былі супраць дыктатуры Чаўшэску, выразалі зь дзяржаўнага сьцягу камуністычны герб і насілі такі сьцяг зь дзюркай, які іх адрозьніваў ад улады. А потым адбылося вяртаньне да традыцыйнага румынскага трыкалёру. Нешта падобнае будзе і ў нас, пад іншым сьцягам у нас проста ня можа прыйсьці новая ўлада.
Шанцаў на тое, каб вярнуць гістарычную сымболіку значна больш, чым, скажам, вярнуць паўнавартасную дзяржаўнасьць беларускай мовы".
(Дракахруст: ) "Сп-р Баршчэўскі, а ці так Вы ўпэўнены, што новыя людзі, новыя сілы, якія прыйдуць на зьмену Лукашэнку, будуць настолькі настойлівыя памяняць сымболіку? Ці ўпэўнены Вы, што гэта падтрымаюць камуністы, што гэта падтрымае АГП? І дарэчы – як падтрымаюць, адменай вынікаў усё ж як-ніяк рэфэрэндуму ці правядзеньнем новага плебісцыту?"
(Баршчэўскі: ) "Пытаньне рэфэрэндуму – гэта пытаньне будучага Канстытуцыйнага суду, які разгледзіць усе дакумэнты. На мой погляд легітымнасьць таго рэфэрэндуму 1995 году выклікае вялікае сумненьне і любы новы Канстытуцыйны суд можа адмяніць пастанову аб яго правядзеньні. Не сам рэфэрэндум, а менавіта пастанову аб яго правядзеньні.
Я перакананы, што бел-чырвона-белы сьцяг і герб "Пагоня" ужо ўкараніліся сярод эліты, укаранілася ўяўленьне, што зьмена рэжыму прывядзе да вяртаньня гэтых сымбаляў. Гэта, зразумела, ня будзе азначаць, што пасьля гэтай зьмены кагосьці будуць саджаць у турму, калі ён выйдзе пад чырвона-зялёным сьцягам. Гэтага ні ў якім разе ня будзе. Проста гэты сьцяг, які гістарычна не грунтуецца ні на чым, які быў прыдуманы двума людзьмі ў кабінэце і за адзін дзень прагаласаваны ў 1951 годзе Вярхоўным Саветам БССР, гэты сьцяг проста сыдзе на нішто".
(Фядута: ) "Як мне падаецца, перад новай беларускай уладай будзе такая колькасьць праблемаў, што задача зьмены сымболікі будзе далёка ня першай. Я асьцерагаюся, што гэтае пытаньне пацягне раскол сярод тых людзей, якія прыйдуць на зьмену Лукашэнку. Мне хацелася б запярэчыць Лявону Пятровічу – на жаль, перамены ў нас адбудуцца зусім ня так, як ва Ўсходняй Эўропе, ці як яны нядаўна адбыліся ў Грузіі і Ўкраіне. Гэта будзе нашмат цяжэй і значна больш балюча. Тое, што адбудзецца пасьля новай рэвалюцыі, а зьмяніць гэтую ўладу, на жаль, можна толькі шляхам рэвалюцыі, пацягне сур''ёзнае супрацьстаяньне. І неадкладнае ўзьняцьцё пытаньне пра сымболіку можа толькі паглыбіць гэтае супрацьстаяньне і перашкодзіць правядзеньню іншых, магчыма больш надзённых рэформаў, у першаю чаргу эканамічных і палітычных".
Чаму 10 гадоў Аляксандар Лукашэнка вынес на рэфэрэндум пытаньне пра зьмену герба і сьцяга, пра вяртаньне да падноўленых сымбаляў савецкай Беларусі? Ці не успрымала значная частка грамадства бел-чырвона-белы сьцяг не як дзяржаўны сымбаль, а як партыйны сьцяг апазіцыі? Ці будуць адноўленыя бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня” пасьля зьмены ўлады ў Беларусі і калі так, то якім чынам? Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць у “Экспэртызе Свабоды” старшыня Беларускага ПЭН-цэнтру Лявон Баршчэўскі і журналіст, палітычны аналітык Аляксандар Фядута. Перадачу падрыхтаваў і вядзе Юры Дракахруст.
(Дракахруст: ) "Вяртаючыся да падзеяў дзесяцігадовай даўніны, варта яшчэ раз задаць пытаньне – а навошта тады кіраўнік дзяржавы ініцыяваў гэты рэфэрэндум, прынамсі, наконт зьмены дзяржаўнай сымболікі? На той момант бел-чырвона-белы сьцяг і герб "Пагоня" былі дзяржаўнымі ўжо 4 гады, людзі да іх больш-менш прызвычаіліся, спартоўцы пад гэтай сымболікай выступалі, сам Аляксандар Лукашэнка пад ёй прэзыдэнцкую прысягу прыносіў. Як мы памятаем, пасьля жнівеньскага путчу 1991 году менавіта ён разам з касманаўтам Кавалёнкам уносіў гэты сьцяг у залю пасяджэньняў Вярхоўнага Савету. Дык навошта, навошта было гэта ўсё мяняць?"
(Фядута: ) "Аляксандар Лукашэнка, як сапраўдны палітык, выдатна разумеў, што пакуль ён не даказаў сваю перавагу, сваю палітычную моц, ён не кантралюе краіну. З майго пункту гледжаньня, яго зусім не хвалявала сымболіка, не хвалявала тое, што казала на гэты конт афіцыйная прапаганда. Яго цікавіла адзіная рэальная апазыцыя – гэта апазыцыя Беларускага Народнага Фронту. Зламаць яе, прадэманстраваўшы сваю моц, ён мог адзіным спосабам – скасаваўшы тое, што было яе найбольш відавочным палітычным дасягненьнем. Сымболіка і дзяржаўны статус беларускай мовы былі тымі дзьвюма рэчамі, якія і ў ягоных вачох, і ў вачох значнай частцы электарату былі відавочнымі знакамі перамогаў апазыцыі. Было зразумела, што за гэта яна будзе змагацца і трэба было літаральна сілай яе перамагчы. І калі Лукашэнка дамогся гэтага, ён трыюмфаваў. І найбольш яскравай ілюстрацыяй гэтага трыюмфаваньня была “ўтылізацыя” сьцягу, зробленая прэзыдэнцкім заўхозам".
(Дракахруст: ) "Сп-р Баршчэўскі, Вы былі адным з актыўных удзельнікаў таго змаганьня, пра якое казаў сп-р Фядута. А на Ваш погляд, навошта Лукашэнку гэта зрабіў?"
(Баршчэўскі: ) "Я згодны з Аляксандрам Іосіфавічам, што найгалоўнейшае было – прадэманстраваць сваю сілу і раздавіць. Сам Лукашэнка наконт гэтага казаў тады, што, маўляў, ён мусіць выконваць свае перадвыбарчыя абяцаньні, павінен параіцца з народам. Гучала гэта ня надта пераканаўча – народу ў яго масе па вялікім рахунку было ўсё роўна, якія будуць сымбалі. Яму трэба было даць сыгнал пэўным колам, у тым ліку і ў Расеі, што па-першае, ён сапраўды кантралюе сытуацыю, а па-другое, што сытуацыя будзе разьвівацца ў тым рэчышчы, у якім ён хоча, якое ён мае перадвызначыць".
(Дракахруст: ) "Здаецца, што такая зьява – зьмена-вяртаньне сымболікі, была абсалютна ўнікальнай на ўсёй постсавецкай прасторы. Расейцы аднавілі свой нацыянальны сьцяг, украінцы – аднавілі, астатнія нацыя – таксама аднавілі. Лукашэнка, адмяняючы нацыянальны сьцяг, вяртаючы савецкі "навадзел", у пэўнай ступені сьцьвярджаў беспадстаўнасьць сваёй нацыі. На Ваш погляд, наколькі ён тады ўлічваў гэты момант?"
(Баршчэўскі: ) "Я хачу сказаць, што паводле яго ўяўленьня беларусы – савецкая нацыя, што для яе гэтых сымбаляў дастаткова, што абыдуцца беларусы і гэтымі сымбалямі, якім 45 гадоў тады было. Зь іншага боку, гэта дазваляла яму мабілізаваць даволі вялікую частку электарату, памятаем, што у нас даволі старое насельніцтва, чвэрць насельніцтва – гэта пэнсіянэры, і гэта быў дадатковы чыньнік, каб змабілізаваць гэтых людзей, якія ў большасьці сваёй гістарычнай сымболікі яшчэ не прынялі.
Прэцэдэнты зьмены сымбаляў у постсавецкіх краінах былі: напрыклад, у Грузіі замест сьцяга 1918 году вярнуліся да старажытнага хрысьціянскага сьцяга краіны. Але каб гэта рабілася, як палітычная кампанія, з неслаўленьнем, з падтасоўкамі, з такой лабавой прапагандай – зразумела, нідзе такога не было.
І на Захадзе, і нават у Маскве кнігі, даведнікі, атласы яшчэ доўгі час пасьля рэфэрэндуму выходзілі зь бел-чырвона-белым сьцягам, гэта было ўспрынята нармальна, гэта быў сьцяг, які вылучаў Беларусь сярод іншых дзяржаваў сьвету, ён запамінальны, яркі, прыгожы".
(Дракахруст: ) "Сп-р Фядута, летась, калі мы назіралі падзеі ўкраінскай "аранжавай” рэвалюцыі, шмат хто зьвярнуў увагу на тое, што на Майдане амаль не было нацыянанальных жоўта-блакітных сьцягоў, пераважная частка – гэта былі аранжавыя сьцягі, сьцягі апазыцыі. У той жа час у Беларусі і пасьля 1991 году, калі нацыянальная сымболіка была прынятая ў Беларусі ў якасьці дзяржаўнай, мітынгі апазыцыі праводзіліся амаль выключна пад бел-чырвона-белымі сьцягамі. Ці не атрымалася так, што гэтыя дзяржаўныя сымбалі шмат кім успрымаліся, як партыйныя сымбалі апазыцыі?"
(Фядута: ) "Я магу сказаць пра сябе, што да 1991 году я ўспрымаў бела-чырвона-белы сьцяг як ня мой сьцяг. Я памятаю жнівень і верасень 1991 году, калі я езьдзіў па Беларусі і ў мяне было шокавае ўражаньне ад таго, што замест звыклых чырвона-зяленых на выканкамамі і сельсаветамі луналі бела-чырвона-белыя сьцягі. Было адчуваньне акупацыі. Але я хутка прызвычаіўся да гэтага. Аднак спадар Баршчэўскі абсалютна мае рацыю, значная частка грамадзтва працягвала ўспрымаць гэты сьцяг выключна як апазыцыйны. Тое, што апазыцыя не зразумела, што ёй трэба шукаць новыя сымбалі, і выкарыстоўвала дзяржаўную сымболіку як ўласную партыйную, магчыма гэта была памылка. Але гэта была памылка пераможцы на той момант. Цяжка разьвітацца з сымболікай, пад якой была атрыманая перамога, цяжка было перадаць яе з партыйных рук у рукі дзяржавы. Лукашэнка ў 1995 годзе здолеў падмяніць значэньне сымбаляў, ён па-ранейшаму настойваў на тым, што гэта не дзяржаўная сымболіка, а партыйная. І дзякуючы гэтаму здолеў кансалідаваць вакол сябе значную частку электарату".
(Баршчэўскі: ) "На першым жа зьездзе БНФ, пасьля таго як нацыянальныя сымбалі сталі дзяржаўнымі, сам спадар Пазьняк сказаў, што трэба прыняць асобную, адрозную ад дзяржаўнай партыйную сымболіку. І былі прынятыя і партыяй БНФ, і рухам БНФ іншыя сымбалі – сьцяг з крыжам. Хаця колеры былі тыя самыя, але партыйны сьцяг істотна адрозьніваўся ад дзяржаўнага. Аднак такі сьцяг было вельмі складана зрабіць самому. Акрамя таго, тады бел-чырвона-белыя сьцягі прадаваліся ў крамах, узяў, купіў ды пайшоў на мітынг. Так што было ўсьведамленьне таго, што партыйная сымболіка павінна адрозьнівацца ад дзяржаўнай, але на практыцы гэта не было ажыцьцёўлена".
(Дракахруст: ) "Рэфэрэндум адбыўся 10 гадоў таму. Ці не адбылася за гэты час, гаворачы паліталягічнай мовай, легітымацыя ў масавай сьвядомасьці гэтай стара-новай сымболікі – чырвона-зялёнага сьцяга і цяперашняга гербу? Мы бачым, як зараз беларускія заўзятары, моладзь ідзе на футбольныя ці хакейныя матчы з чырвона-зялёнымі сьцягамі. Зусім не абавязкова, каб усе гэтыя маладзёны былі зацятымі прыхільнікамі Лукашэнкі – для іх гэта проста сьцяг іх дзяржавы".
(Фядута: ) "За 10 гадоў практычна вырасла новае пакаленьне. Тыя, хто падчас таго рэфэрэндуму быў дзесяцігадовым школьнікам, сёньня ім 20 гадоў. Абсалютная большасьць зь іх успрымае дзяржаўную сымболіку як сымболіку сваёй дзяржавы, не ўкладаючы аніякага іншага сэнсу. Лукашэнка насамрэч можа лёгка зьняць гэтую праблему, падпісаўшы указ аб ахове гістарычнай сымболікі беларускай дзяржавы. Гэта значыць сымболіку, прынятую ў свой час БССР, і сымболіку, прынятую Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь у 1991 годзе, прыраўняць паводле статусу да дзяржаўнай. Каб ніводзін міліцыянэр ня сьмеў яе рваць.
Я ўпэўнены, што новая ўлада, якая прыйдзе пасьля Лукашэнкі, будзе вымушаная, па меншай меры напачатку, зрабіць менавіта гэтак. А ўсе юрыдычныя зачэпкі па зьмене дзяржаўнай сымболікі, баюся, давядзецца адкладаць да чарговага рэфэрэндуму. І баюся, што пераважная большасьць электарату ізноў не зразумее, навошта гэта трэба. Гэта незалежна ад таго, што бел-чырвона-белы сьцяг сапраўды прыгожы, а "Пагоня" значна лепш за “дзюрку на Беларусьсю”, намаляваную некалі мастаком пад дыктоўку кіраўніка адміністрацыі прэзыдэнта."
(Баршчэўскі: ) "Я тут бы не зусім пагадзіўся з Аляксандрам Іосіфавічам. Гэта пытаньне адметнасьці. Рэч у тым, што бел-чырвона-белы сьцяг проста забараняецца праносіць на стадыёны, у друку нават была апублікаваная інструкцыя, паводле якой міліцыя і АМОН правяраюць людзей, якія праходзяць на стадыён. Адзін раз Валер Шчукін пранёс сьцяг пад кашуляй, але як толькі ён разгарнуў яго на трыбуне, у яго сьцяг адразу адабралі.
Зразумела, чырвона-зялёны сьцяг адрозьнівае нашых заўзятараў ад расейскіх ці ўкраінскіх, таму моладзь яго носіць.
Відаць у нас зьмена ўлады адбудзецца нестандартным мэтадам, а хутчэй за ўсё гэтак, як гэта было шмат у якіх краінах Усходняй Эўропы. Дарэчы, памятаеце, што румыны, якія былі супраць дыктатуры Чаўшэску, выразалі зь дзяржаўнага сьцягу камуністычны герб і насілі такі сьцяг зь дзюркай, які іх адрозьніваў ад улады. А потым адбылося вяртаньне да традыцыйнага румынскага трыкалёру. Нешта падобнае будзе і ў нас, пад іншым сьцягам у нас проста ня можа прыйсьці новая ўлада.
Шанцаў на тое, каб вярнуць гістарычную сымболіку значна больш, чым, скажам, вярнуць паўнавартасную дзяржаўнасьць беларускай мовы".
(Дракахруст: ) "Сп-р Баршчэўскі, а ці так Вы ўпэўнены, што новыя людзі, новыя сілы, якія прыйдуць на зьмену Лукашэнку, будуць настолькі настойлівыя памяняць сымболіку? Ці ўпэўнены Вы, што гэта падтрымаюць камуністы, што гэта падтрымае АГП? І дарэчы – як падтрымаюць, адменай вынікаў усё ж як-ніяк рэфэрэндуму ці правядзеньнем новага плебісцыту?"
(Баршчэўскі: ) "Пытаньне рэфэрэндуму – гэта пытаньне будучага Канстытуцыйнага суду, які разгледзіць усе дакумэнты. На мой погляд легітымнасьць таго рэфэрэндуму 1995 году выклікае вялікае сумненьне і любы новы Канстытуцыйны суд можа адмяніць пастанову аб яго правядзеньні. Не сам рэфэрэндум, а менавіта пастанову аб яго правядзеньні.
Я перакананы, што бел-чырвона-белы сьцяг і герб "Пагоня" ужо ўкараніліся сярод эліты, укаранілася ўяўленьне, што зьмена рэжыму прывядзе да вяртаньня гэтых сымбаляў. Гэта, зразумела, ня будзе азначаць, што пасьля гэтай зьмены кагосьці будуць саджаць у турму, калі ён выйдзе пад чырвона-зялёным сьцягам. Гэтага ні ў якім разе ня будзе. Проста гэты сьцяг, які гістарычна не грунтуецца ні на чым, які быў прыдуманы двума людзьмі ў кабінэце і за адзін дзень прагаласаваны ў 1951 годзе Вярхоўным Саветам БССР, гэты сьцяг проста сыдзе на нішто".
(Фядута: ) "Як мне падаецца, перад новай беларускай уладай будзе такая колькасьць праблемаў, што задача зьмены сымболікі будзе далёка ня першай. Я асьцерагаюся, што гэтае пытаньне пацягне раскол сярод тых людзей, якія прыйдуць на зьмену Лукашэнку. Мне хацелася б запярэчыць Лявону Пятровічу – на жаль, перамены ў нас адбудуцца зусім ня так, як ва Ўсходняй Эўропе, ці як яны нядаўна адбыліся ў Грузіі і Ўкраіне. Гэта будзе нашмат цяжэй і значна больш балюча. Тое, што адбудзецца пасьля новай рэвалюцыі, а зьмяніць гэтую ўладу, на жаль, можна толькі шляхам рэвалюцыі, пацягне сур''ёзнае супрацьстаяньне. І неадкладнае ўзьняцьцё пытаньне пра сымболіку можа толькі паглыбіць гэтае супрацьстаяньне і перашкодзіць правядзеньню іншых, магчыма больш надзённых рэформаў, у першаю чаргу эканамічных і палітычных".
