Лінкі ўнівэрсальнага доступу

У чым прычына масавых пратэстаў ў Кіргістане?


Юры Дракахруст, Прага (Эфір 22.03.2005) Новая перадача сэрыі “Экспэртыза свабоды”.

У чым прычына масавых пратэстаў ў Кіргістане? Чаму кіргіская апазыцыя раптам набыла такую моц? Чаму выступу пратэсту ў Кіргістане ахопліваюць толькі поўдзень краіны, а сталіца застаецца спакойнай? У якой ступені падзеі ў Кіргістане навеяныя грузінскай і ўкраінскай рэвалюцыяў? Як могуць разгортвацца падзеі? Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць у “Экспэртызе Свабоды” старшыня грамадзкага аб’яднаньня журналістаў Кіргістану Кубан Мамбеталіеў і намесьнік рэдактара расейскага часопісу “Новое время” Вадзім Дубноў.

(Дракахруст: ) “Кубан, чаму кіргіская апазыцыя, якая яшчэ некалькі гадоў таму выглядала слабой, ізаляванай, зараз набыла такую моц?”

(Мамбеталіеў: ) “Кіргіская апазыцыя заўсёды існавала. Зараз яна набыла сілу не з прычыны таго, што яна стала іншай, а таму што пачаўся рух зьнізу. Раней гэта руху зьнізу не было, быў толькі рух ад апазыцыі да масаў. Масы не падтрымлівалі іх праграмы. Пасьля выбараў прэзыдэнта на трэці тэрмін электарат гэта неяк прыняў, маўляў, ён адпрацуе яшчэ 5 гадоў і сыдзе. Але з кожным годам рос пратэст, паколькі падчас трэцяга тэрміну пачалося тое, чаго не было раней. Напрыклад, ягоны зяць хутка стварыў мэдыя-голдынг, узяўшы пад свой кантроль усе вядучыя сродкі масавай інфармацыі. Да таго ж зяць прэзыдэнта паставіў пад свой кантроль вытворчасьць сьпірту і цэмэнту.

І з кожным годам гэты працэс пашыралася.

Паўтаруся, народ прыняў трэці тэрмін прэзідэнтцтва як непазьбежнасьць, хаця гэта было парушэньнем Канстытуцыі, пра што гаварыла апазыцыя. Тое, што адбываецца зараз – гэта вынік таго парушэньня Канстытуцыі. Акаеў сам стварыў прэцэдэнт гэтага парушэньня. Там жа было запісана – два тэрміны і ня больш. Ён пайшоў на трэці тэрмін, скарыстаўшы розныя прыёмы, напрыклад рашэньне Канстытуцыйнага суду.

Ён ня трымаўся ўмоваў гульні, каб народ дацярпеў да сёлетняга кастрычніка, калі ён павінен сысьці.

Парлямэнцкія выбары сталіся апошняй кропляй. І зараз апазыцыя ня стала разумнейшай ці мацнейшай, але цяпер яна абапіраецца на народ, рух зьнізу выштурхоўвае апазыцыю наперад.

Хаця можна сказаць, што пэўную ролю адыграла тое, што зараз апазыцыя ўзмацнілася тымі людзьмі, якія раней займалі буйныя дзяржаўныя пасады. Гэта былы міністар замежных справаў Роза Атунбаева, гэта былы прэм’ер-міністар Курманбэк Бакіеў, якія цяпер і узначальваюць апазыцыю”.

(Дракахруст: ) “Вадзім, на Ваш погляд у якой ступені цяперашнія кіргіскія падзеі навеяныя грузінскай рэвалюцыяй ружаў і ўкраінскай аранжавай рэвалюцыяй? Ці тое, што кіргіскі пратэст узьняўся праз некалькі месяцаў пасьля ўкраінскага – гэта проста супадзеньне паводле часу і кіргіскія падзеі маюць выключна нутраную лёгіку разьвіцьця?

(Дубноў: ) “Я ня думаю, што гэта зусім ужо супадзеньне. Пэўны ўплыў тут ёсьць, але нутраная лёгіка ў кіргіскай рэвалюцыяй прэвалюе над тымі рэвалюцыйнымі ідэямі, якія мы назіралі ў папярэдніх выпадках. Гэта рэвалюцыя па-кіргіску, гэта барацьба рэгіянальных клянаў.

Калі ўсе папярэднія рэвалюцыі мелі намэнклятурны характар, то тут дадаецца намэнклятурна-клянавы, намэнклятурна-рэгіянальны аспэкт. Казаць пра супадзеньне я бы ня стаў, бо гэта сапраўды працяг нейкай тэндэнцыі, але з вялікімі асаблівасьцямі. У гэтым сэнсе нават малдаўская рэвалюцыя, дакладней нерэвалюцыя, словам, падзеі ў Малдове мелі апасродкаваную сувязь з грузінскай і ўкраінскай рэвалюцыямі. А ўжо Кіргізія рэалізуе зусім іншы ўзор падобных падзеяў”.

(Дракахруст: ) “Кубан, чаго патрабуе апазыцыя, у якой ступені ўлады гатовыя задаволіць гэтыя патрабаваньні?”

(Мамбеталіеў: ) “У іх два патрабаваньні. Першае – гэта датэрміновая адстаўка прэзыдэнта, датэрміновыя выбары прэзыдэнта і потым датэрміновыя выбары парлямэнту.

Улады адчайна супраціўляюцца, усе сродкі масавай інфармацыі пад кантролем уладаў. Кожны дзень ідуць наўпроставыя эфіры з удзелам дзяржсакратара і прэсавага сакратара прэзыдэнта, якія цьвердзяць, што удзельнікі акцыяў пратэсту – гэта злачынцы.

У той жа час зь іх боку гучаць словы, што трэба ісьці на дыялёг, на кампраміс. Аднак сёньня па ініцыятыве прэзыдэнта зьбіраецца новы парлямэнт. Ён павінен быў быць скліканы ў красавіку, але сабралі сёньня. Тыя дэпутаты, якія былі абраныя ад паўдзённых вобласьцяў і якія знаходзяцца ў складзе апазыцыі, яны, зразумела, на сэсію не прыехалі. Самыя яркія лідэры апазыцыі былі абраныя ў парлямэнт, але яны не прыехалі на сэсію.

Я не выключаю, што новы склад парлямэнту прапануе ўвесьці камэнданцкую гадзіну на поўдні і ў Бішкеку. Я зараз калі ехаў на размову з Вамі, бачыў патрулі коннай міліцыі ў колькасьці 20-30 вершнікаў”.

(Дракахруст: ) “Вадзім, у прыгаданых намі рэвалюцыйных падзеях прасочваецца пэўная заканамернасьць – яна адбываюцца там, дзе ўлада параўнальна лібэральная. Рэжым Шэварднадзэ быў значна менш жорсткім, чым рэжым Аліева ў Азэрбайджане, улада Кучмы была значна больш лібэральнай, чым ўлада Лукашэнкі, Акаеў пры ўсіх ягоных аўтарытарных схільнасьцях – усё ж не Карымаў ці Ніязаў. Дзе тонка, там і рвецца?”

(Дубноў: ) “Ірвецца ня там, дзе лібэралізм, ірвецца там, дзе недабудаваная вэртыкаль улады. Вэртыкаль улады не дабудоўваецца не з прычыны лібэралізму кіраўніка, хаця часткова гэта і так. Шэварднадзэ сапраўды быў лібэральнейшым за Аліева. Кучма быў не нашмат больш лібэральны за Пуціна, але ён проста фізычна ня мог выбудаваць вэртыкаль з прычыны асаблівасьцяў краіны. Гэтаксама немагчыма выбудаваць такую вэртыкаль у Кіргізіі, і я думаю, што калі б на чале Кіргізіі быў Карымаў, у яго б таксама нічога не атрымалася, бо справа тут зусім не ў лібэральным мінулым прэзыдэнта Акаева”.

(Дракахруст: ) “Кубан, у адрозьненьні ад грузінскай і ўкраінскай рэвалюцыяў, дзе асноўныя падзеі разгортваліся ў сталіцы, у Кіргістане цэнтар пратэсту – поўдзень, Ош і Джэлалабад, а ў Бішкеку – адносна спакойна. Ці азначае гэта, што пратэст з поўдня не распаўсюдзіцца на поўнач?”

(Мамбеталіеў: ) “Не, гэта часовая зьява. Проста сасьпяваюць умовы. Гэтак жа, як і поўдні гэта сьпела, сьпела і раптам выбухнула”.

(Дракахруст: ) “Вадзім, а які Ваш адказ на пытаньне, чаму пакуль гарыць толькі поўдзень Кіргістану, а поўнач адносна спакойная?”

(Дубноў: ) “Я мяркую, што ў першую чаргу гэта абумоўлена мэтэрэалягічнымі прычынамі. Горны перавал, які падзяляе поўдзень і поўнач, пакуль яшчэ закрыты. Машыны там пакуль прайсьці ня могуць, камунікацыя толькі авіяцыйная, якой таксама няма з прычыны блякады аэрапортаў у Ошы і Джэлалабадзе. Гэта робіць адбітак на палітычным разьвіцьці. Ані Бішкек ня можа паслаць на поўдзень сілы падаўленьня, ані поўдзень ня можа экспартаваць свае хваляваньні на поўнач. Зараз надвор’е працуе на падзел краіны, але наколькі я разумею, гэта пытаньне некалькіх тыдняў. І гэтыя некалькі тыдняў ёсьць у Акаева, каб нармалізаваць сытуацыю.

Калі на поўначы Акаеў у пэўнай ступені справядліва выйграў выбары, то на поўдні яны былі цалкам сфальсыфікаваныя. Рэгіянальны фактар безумоўна будзе адыгрываць важную ролю ў вырашэньні канфлікту”.

(Дракахруст: ) “Кіргістан адным з першых ва ўсім СНД стаў сябрам Усясьветнай гандлёвай арганізацыі, на працягу мінулага дзесяцігодзьдзя ён быў ўлюбёнцам МВФ і Усясьветнага банку. Яго прыводзілі, як прыклад рашучых і пасьпяховых рэформаў ня толькі ў Цэнтральнай Азіі, але і ўва ўсім СНД. У той жа час, скажам, суседні Ўзбэкістан ці далёкая Беларусь заўсёды трактаваліся, як дзяржавы нерэфармаваныя, у якіх адсутнічае эканамічная свабода. Тым ня менш падняліся менавіта кіргізы, а не беларусы ці ўзбэкі. Чаму?”

(Дубноў: ) “Я ня думаю, што мы можам казаць пра рэформы ў Кіргізіі. Акаеў мне нагадвае Шэварднадзэ. Яны абодва мелі някепскія рэпутацыі на Захадзе, значна лепшыя, чым іх суседзі. Шмат у чым менавіта гэтым былі абумоўленыя чаканьні рэформаў ад Кіргізіі. Гэтыя авансы выплачваліся, але з усё меншай ахвотай, на Захадзе ўсё лепш разумелі, як падзеі адбываюцца ў рэчаіснасьці. Тут быў той самы грузінскі фэномэн, і тая самая стомленасьць Захаду, якая яшчэ праявіцца ў тым, як Захад будзе ўдзельнічаць ва "ўратаваньні" у двукосьсі Акаева”.

(Дракахруст: ) “Днямі адзін зь лідэраў апазыцыі Курманбек Бакіеў заявіў пра магчымасьць аддзяленьня поўдня. У гэтым – заўважальнае адрозьненьне ад Украіны, дзе менавіта апазыцыя адстойвала цэласнасьць і адзінства краіны. Кубан, чаму такое адрозьненьне?”

(Мамбеталіеў: ) “Ён мае на ўвазе, што калі ўлада ня будзе выконваць патрабаваньняў і будзе сілай падаўляць людзей на поўдні, то яны ня будуць гэтаму падпарадкоўвацца і будуць адстойваць сваю незалежнасьць, свой сувэрэнітэт у тым рэгіёне. Яны не патрабуюць стварэньня нейкай паўднёвай дзяржавы зь нейкім паўднёвым прэзыдэнтам. Яны ж патрабуюць адстаўкі Акаева. Гэта іх галоўнае патрабаваньне, ад якога яны не адступаюць”.

(Дракахруст: ) “Вадзім, а якое Вашае меркаваньне, як Вы можаце патлумачыць гэтую заяву Бакіева?”

(Дубноў: ) “На поўначы Акаеў можа пачуваць сябе дастаткова спакойна. Але пры цяперашнім разьвіцьці падзеяў, пры неўмяшальніцтве ў іх хаду поўдзень ён проста губляе, ён яго проста не кантралюе. Таму з аднаго боку ён можа пакуль не баяцца ўцёкаў намэнклятуры, якія пахавалі і Кучму, і Шэварднадзэ. Акаеў можа гэтага не палохацца – Бішкек і поўнач паводзяць сябе палітычна дастаткова спакойна. А як ён будзе паводзіць сябе ва ўмовах палітычнага аддзяленьня поўдня? Я ня ведаю, у гэтым сэнсе ягоны рэсурс устойлівасьці невялікі.

Апазыцыя б’е па слабых месцах. Слабае мейсца Акаева – гэта менавіта раскол краіны. Адзіны сур’ёзны аргумэнт, якім яны могуць прымусіць Акаева пайсьці на перамовы, шукаць саступак і кампрамісаў – гэта пагроза расколу краіны. Тут гэта сур’ёзна, гэта не Ўкраіна.

Лібэралізм рэвалюцыяў у Грузіі і ва Ўкраіне таксама быў дастаткова ўмоўны, а тут баюся, што пра нейкія лібэральныя імпульсы казаць пакуль што не даводзіцца”.

(Дракахруст: ) “Кубан і Вадзім, на Ваш погляд, як могуць і як будуць разгортвацца падзеі?”

(Мамбеталіеў: ) “Тут магчымы кампраміс. Трэба сесьці за стол перамоваў з тым жа Бакіевым. Акаеў сваім указам павінен прызначыць дакладную дату правядзеньня выбараў прэзыдэнта, у кастрычніку, як патрабуе Канстытуцыя. Каб больш не было размоваў пра працяг паўнамоцтваў. Тады нават ня будзе патрабаваньня пра датэрміновыя выбары.

Другое пытаньне – у тых 10 спрэчных акругах, дзе былі нахабныя парушэньні, на якія заплюшчвалі вочы і Цэнтарвыбаркам і Вярхоўны суд, правесьці новыя выбары, зьмяніўшы старшыняў Цэнтарвыбаркаму і Вярхоўнага суду. А ўсе парушэньні зьвязаныя з выбарамі лідэраў апазыцыі, якія набралі галасы, але знайшлі сродак не пусьціць іх у парлямэнт.

Але калі прэзыдэнт будзе упарціцца, казаць, што мы іх усіх пасадзім і “раздавім гідру контррэвалюцыі”, дабра чакаць не даводзіцца. Калі будзе дыялёг то можна дасягнуць кансэнсусу і жарсьці ўлагодзяцца.

Зараз усё залежыць ад прэзыдэнта – ад яго ўпартасьці ці высакароднасьці.

Яго эпоха скончылася. Яна б выдатна скончылася 5 гадоў таму, як у Ельцына. Ён ўвайшоў бы ў гісторыю, як адзін з найлепшых прэзыдэнтаў, адпрацаваў два тэрміны і сышоў. Але ён парушыў Канстытуцыю, ён пайшоў на трэці тэрмін, ён не павінен быў гэта рабіць.

Зараз ён павінен саступіць, інакш пральецца кроў, будуць ахвяры. Ён сам у адным інтэрвію сказаў, што можа быць таджыцкі варыянт. Але таджыцкі варыянт – гэта сотні тысячаў трупаў, гэта грамадзянская вайна. Сытуацыя зараз вельмі небясьпечная, выбуховая”.

(Дубноў: ) “Я разьлічваю на надвор’е. Надвор’е дае ўладзе і апазыцыі тыдні два, якія можна скарыстаць для пошуку кампрамісу. Я ня ведаю, што зараз скажа кіргізам Акаеў. Мяркую, што гэты тайм-аўт, які прырода дала кіргізам, будзе скарыстаны для пэўных перамоваў, мяркую, што будуць перагледжаныя вынікі выбараў. Шэварднадзэ, дарэчы, таксама быў гатовы перагледзіць вынікі спрэчных выбараў. Але тут пэрспэктывы гэтага лепш, чым у Грузіі, бо свайго Саакашвілі ў Кіргізіі няма і паводле палітычных і рэгіянальных прычынаў ён у бліжэйшы час і ня зьявіцца”.

(Дракахруст: ) “Кубан, адрозьненьне кіргіскай сытуацыі ад украінскай і грузінскай падаецца ў тым, што Шэварднадзэ і Кучма напрыканцы свайго праўленьня цалкам страцілі аўтарытэт і папулярнасьць у народзе, у той час як Акаеў усё ж працягвае карыстацца пэўнай падтрымкай часткі грамадзтва. Ці гэта ня так?”

(Мамбеталіеў: ) “Так, застаецца частка грамадзтва, якая баіцца, якая скутая страхам адплаты, страхам страты працоўных месцаў – гэта бюджэтнікі, настаўнікі, дактары. Тут працуе і страх перад рэпрэсіямі, і страх перад новай хваляй эміграцыі славянскага насельніцтва. Толькі на гэтым і базуецца падтрымка. А нейкай глыбіннай павагі, як скажам, да Гавэла – няма гэта. І не было гэтага ў яго ніколі. У першую пяцігодку можа нейкая шчырая падтрымка і была, але пачынаючы з другой пяцігодкі гэта пачало сыходзіць, а ў трэцюю было цалкам страчана. Усё гэта трымаецца на страху. А паўдзённы электарат пазбавіўся ад гэтага страху, яму абрыдла жыць у гэтым страху”.

(Дракахруст: ) “Вадзім і Кубан, грузінская і асабліва ўкраінская рэвалюцыя былі ня толькі спаборніцтвам празаходняга і прарасейскага праектаў, але і ўласна геапалітычным супрацьстаяньнем Расеі і Захаду. Ці справядліва гэта адносна кіргіскіх падзеяў?”

(Дубноў: ) “Я мяркую, што Захад падтрымае апазыцыю, але безь вялікага энтузіязму, бо Кіргізія – гэта не Ўкраіна. Думаю, што і Расея зойме тут дастаткова ўзважаную пазыцыю, і яна пакуль менавіта яе і займае. Па-першае, таму што перамога апазыцыі ня будзе азначаць геапалітычнай страты для Расеі. А па-другое, грузінскія і ўкраінскія падзеі ішлі пад знакам нейкага нацыянальнага праекту, які пачаўся з пачатку 1990-х і які пакрысе ператвараецца ў грамадзянскі праект. У Кіргізіі не ідзе спаборніцтва паміж нацыянальна-грамадзянскім праектам і СНДоўскім. Тут размова ідзе пра барацьбу клянаў і таму тут Расея ня надта баіцца страціць Кіргізію, як яна страціла Ўкраіну і Грузію, па меншай меры ў блізкім часе”.

(Мамбеталіеў: ) “У нас тут няма такога акрэсьленага супрацьстаяньня Расеі і Амэрыкі, як гэта было ва Ўкраіне. Але ўжо зараз пачаліся размовы, што ўлада можа прасіць Расею ўвесьці міратворчыя войскі. Але калі пральецца кроў, тады гэта мае сэнс, а чаго зараз пра гэта казаць? Ва ўсялякім выпадку запалохваюць народ гэтай дапамогай з Расеі, якая будзе дапамагаць уладам падаўляць апазыцыю. Гэта разьлічана больш на расейскамоўную частку насельніцтва. На поўдні ўжо славянскага насельніцтва фактычна няма, яно ўжо ўсё выехала адтуль, там толькі ўзбэцкае і кіргіскае, а ўсе славянскае насельніцтва, што засталося – яно ў Бішкеку і на поўначы”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG