У перадкалядныя дні ў Беларусь прыяжджаў апостальскі візытатар для беларусаў-каталікоў замежжа айцец Аляксандар Надсан. Гэтым разам – каб прэзэнтаваць сваю кнігу пра біскупа Часлава Сіповіча, якому ў сьнежні споўнілася б 90 гадоў. Пасьля шматлюднай вечарыны ў дольнай залі Чырвонага касьцёлу госьць зь Лёндану завітаў у менскае бюро нашага радыё.
(Міхась Скобла: ) “Айцец Аляксандар, мы радыя бачыць вас ізноў у Беларусі. Поўны назоў вашай кнігі – “Біскуп Чэслаў Сіповіч: сьвятар і беларус”. Скажыце, як, на вашую думку, Ватыкан пры накіраваньнях на душпастырскую працу ўлічваў і ўлічвае нацыянальнасьць сьвятара? Бо ж многія сьвятары-беларусы, у тым ліку й Сіповіч, мусілі працаваць у Харбіне, Аргентыне, Бразыліі. Як мне здаецца, удалечыні ад радзімы сьвятар працуе зь меншай эфэктыўнасьцю, ці ня так?”
(Аляксандар Надсан: ) “Не абавязкова. Кожны сьвятар павінен быць для ўсіх. Павінен весьці людзей да Хрыста незалежна ад іх нацыянальнасьці, расы, поглядаў і г.д. Гэта ёсьць звычайная рэч. Але гэта не перашкаджае яму застацца тым, кім ён нарадзіўся.
Памятайма сьвятога Паўла – апостала ўсіх народаў, які прапаведваў Эвангельле, насіў добрую вестку пра ўваскрасеньне Хрыста па ўсёй тагачаснай Рымскай імпэрыі. Але ж ён застаўся габрэем і казаў: “Маё сэрца баліць, і мне боль вялікі за мой народ. Я б адрокся ад Хрыста, каб ведаў, што гэта будзе карысным для майго народу”. Які патрыятызм! Пэўна! Павал ведаў, што карысьці тут ня будзе, ён не адрокся ад Хрыста, але – якая любоў да свайго народу! Таксама й для біскупа Сіповіча і для ўсіх нас, сьвятароў найпершы абавязак – даваць сьвятарскія паслугі кожнаму, хто да нас прыходзіць. Але я застаюся беларусам і хачу дабра й, галоўнае, справядлівасьці для майго народу. Гэта ня ёсьць вузкі нацыяналізм ці шавінізм. Я хачу, каб мой народ меў сваё належнае месца ў божай сям’і народаў.”
(Скобла: ) “Мне прыгадваецца самы пачатак 90-х гадоў. У тагачасным афіцыйным друку вас характарызавалі ня зь лепшага боку. Што вы адчувалі ў той час, калі вас лаялі на радзіме?”
(Надсан: ) “Мне было сумна. Хоць мы, сьвятары, прызвычаеныя да розных, у тым ліку й кепскіх, адносінаў да нас. Мы ж ня лепшыя за нашага галоўнага Начальніка: калі яго зьневажалі, то чаму нас не павінны зьневажаць? Мы гэта прымаем. Але нам балюча за тых людзей, якія гэта робяць. Носячы столькі злосьці, горычы ў сваёй душы, чалавек найперш сам сабе шкоду робіць. Мне заўсёды хацелася, каб мы ўсе былі прыяцелямі, братамі, каб між намі не было нянавісьці. Мне шкада людзей, якія гэтага не разумеюць, іхняе неразуменьне для мяне – найбольшы боль.”
(Скобла: ) “Часы зьмяніліся, але некаторыя старыя праблемы ўзьніклі наноў. Паводле сёньняшняга беларускага заканадаўства, замежны сьвятар на прыезд у Беларусь павінен прасіць дазволу ва ўладаў. Вы такі дазвол атрымалі?”
(Надсан: ) “Не, не атрымаў. Магу расказаць вельмі цікавую гісторыю. Калі гэты закон выйшаў, я якраз зьбіраўся прыехаць у Беларусь – быў зьезд арганізацыі “Бацькаўшчына”. І я тады напісаў ліст у беларускую незалежную прэсу, дзе патлумачыў, што на падобных умовах я не магу прыехаць, бо гэта ёсьць абмежаваньнем маёй свабоды. І цэлых чатыры гады я не прыяжджаў на Радзіму. Але як толькі ліст быў надрукаваны, мне было тэлефанаваньне зь беларускай амбасады ў Лёндане: консул захацеў са мной сустрэцца. Я кажу – калі ласка, да нас усе прыходзяць. Ён прыйшоў і, дарэчы, гаварыў на добрай беларускай мове. Пытае: чаму вы ня хочаце ехаць у Беларусь? Адказваю: вы ж ведаеце, чаму. А ён кажа: гэта вас не датычыць, едзьце сабе спакойна. “Але ж я не хачу быць выняткам!”. На гэтым размова скончылася. Чатыры гады я ня ехаў, але калі выйшла кніга пра біскупа Сіповіча, я падумаў, што добра першую прэзэнтацыю зрабіць менавіта ў Беларусі. Я зьвярнуўся ў беларускую амбасаду. І там у мяне не пыталі ніякага дазволу, далі візу ды ўсё.”
(Скобла: ) “Магчыма, дзякуючы вам, улады скасуюць сваё патрабаваньне.”
(Надсан: ) “Дай Божа. Бо прасіць такі дазвол – крыўдна й паніжальна.”
(Скобла: ) “Нядаўна ў выдавецтве “Канкордыя” з прадмовай лютэранскага япіскапа Вечаслава Гарпінчука быў выдадзены беларускі малітоўнік. У ім я напаткаў гэткую малітву: “Усемагутны Божа, будзь міласьцівы да Твайго слугі – прэзыдэнта Беларусі, дай яму цялеснага здароўя, розуму й мудрасьці”. Ці варта зьмяшчаць падобныя малітвы ў малітоўніках?”
(Надсан: ) “Калі хто хоча, няхай зьмяшчае. Сьвяты Павал нам кажа, што трэба маліцца за нашы сьвецкія ўлады. Праўда, можна маліцца па-рознаму, маліцца за іхняе здароўе, каб Бог прасьвятліў іхні розум, каб яны былі нашымі добрымі кіраўнікамі, каб яны зразумелі сапраўдныя патрэбы нашага народу. У гэтым сэнсе за беларускія ўлады трэба асабліва маліцца, каб Беларусь стала свабоднай, каб яна квітнела. Ад уладаў шмат залежыць. Калі маеш уладу, то маеш і адказнасьць. А часам тыя, хто маюць уладу, любяць прывілеі, а пра абавязкі свае забываюцца. У гэтым сэнсе трэба маліцца, так.”
(Скобла: ) “Але ў малітоўніку, падрыхтаваным вамі, малітвы за прэзыдэнта няма.”
(Надсан: ) “У канцы кожнай літургіі мы молімся за народ і за ўлады. Мы даем і ім магчымасьць ісьці да Бога, не перашкаджаем. А калі ўлады – дрэнныя, то тым больш трэба маліцца, каб яны палепшалі.”
(Скобла: ) “Айцец Аляксандар, на мяжы дзьвюх тысячагодзьдзяў шмат гаворыцца пра яднаньне цэркваў. Але экумэнізм можна разумець па-рознаму. У сваёй кнізе вы прыводзіце ліст праваслаўнага япіскапа да Чэслава Сіповіча, датаваны 1970 годам, дзе гаворыцца літаральна: “Мы ўвесь час молімся Богу, каб ён, Многаміласьцівы, памог Рыма-каталіцкай царкве вярнуцца на Праваслаўную Хрыстову веру”. А што ў вашым разуменьні – экумэнізм?”
(Надсан: ) “Такое, даволі прымітыўнае, разуменьне экумэнізму ёсьць ня толькі ў праваслаўных, але часам і ў католікаў. У маім разуменьні экумэнізм – гэта ўнівэрсальная вартасьць збавеннай ахвяры Хрыстовай, дзякуючы якой мы ўсе маем магчымасьць быць дзецьмі Божымі. І ўсіх людзей мы павінны з пашанай трактаваць як патэнцыйных ці рэальных дзяцей Божых. І калі ёсьць між імі нейкія адрозьненьні, мы павінны разглядаць іх у духу братняй любові. І не казаць, што нехта мае слушнасьць, а нехта памыляецца.”
(Скобла: ) “У сваёй кнізе пра Сіповіча вы шырока цытуеце дзёньнік біскупа, які ёсьць, безумоўна, каштоўным дакумэнтам эпохі. Вось, прыкладам, як апісвае Сіповіч аўдыенцыю ў папы Яна Паўла ІІ, якая адбылася ў 1980 годзе:
“Кіруе парадкам прыйманьня Папам асоб прэлат Пэц, паляк з Пазнаншчыны. Ён першы ўваходзіць да Папы, які дае знак, каб уваходзіў і я. “Пахвалёны Езус Хрыстус” – кажу. Адначасова Папа кажа па-польску: “Нех бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус”. Просіць сесьці. Папа за сталом. Перад ім на стале атляс. Бачу на ім карту Беларусі. Папа кажа: “Маліўся некалькі разоў за Беларусь. Цяпер вось маю яе перад сабой. Замкнёная краіна”. І працягвае: “Меў гутарку зь міністрам Грамыкам. Казаў яму: няма біскупа ў Беларусі, няма сьвятароў, касьцёлы ў руінах”. А Грамыка адказвае спакойна, маўляў, у Саветах свабода, ён праяжджаў празь Беларусь – цэрквы поўныя людзей”.
Зьвяртаюся да Папы: назначце нам біскупа ў асобе айца Ўладзіслава Чарняўскага. Калі б Айцец Сьвяты яго выклікаў і высьвяціў, хіба савецкі ўрад сяньня пры здарэньнях у Аўганістане згадзіўся б з гэтакім актам. Я прашу зьвярнуць увагу Папы на адносінаў палякаў да Беларусі й беларусаў. Кажу, што палякі няведама чаму называюць Беларусь Расеяй, Беларусь апісваюць беднай, мізэрнай, але калі запытаеш іх пра Беларусь – дык ня ведаюць ані мовы, ані гісторыі, ані культуры. Мне ў гэтым мамэнце было крыху непрыемна, бо й Папа быў настроены пад тон “Беларусі беднай і няшчаснай”, а пачуў нешта зусім іншае…
Папскія шамбэляны пачалі ўжо дабівацца ў дзьверы. Папа кажа: “Іншыя мяне чакаюць, трэба канчаць…” Мая аўдыенцыя трывала каля 30 хвілінаў. Богу, Ягонай Маці й Сьвятому Пятру за ўсё я ўдзячны”.
(Скобла: ) “Відавочна, што стаўленьне Ватыкану да Беларусі за два апошнія дзесяцігодзьдзі зьмянілася. Якія вам тут бачацца галоўныя вынікі?”
(Надсан: ) “Тут я хацеў бы трохі зьвярнуцца да гісторыі. Быў некалі на чале Ўсходняй Кангрэгацыі ў Рыме кардынал Яўген Тысэран, вельмі разумны чалавек, вучоны й сапраўдны сьвятар. Ён першы зразумеў беларусаў, што ім трэба даць нешта асобнае. І калі прыехалі ў Рым айцец Гарошка, айцец Татарыновіч, а там ужо быў айцец Сіповіч, і яны прасілі невялікіх рэчаў, то, дзякуючы менавіта Тысэрану, паўсталі беларускія каталіцкія місіі ў Парыжы й Лёндане. Тысэран першы зразумеў, што беларусы – не расейцы.
Але гэты працэс зразуменьня не заўсёды праходзіў гладка. Памятаю, я быў яшчэ студэнтам у Рыме, і колькі разоў мне даводзілася чуць: ну чаму ты ня хочаш быць расейцам? Я адказваў: ня тое, што не хачу, я ня ёсьць расейцам, пры чым тут хачу ці не хачу! Вось такое было разуменьне – раз ты ня хочаш быць расейцам, ты – беларускі шавініст! Ведаеце, у царкве ўсё адбываецца гэтаксама, як і па-за царквой, ёсьць людзі даволі вузкага сьветагляду. І калі я ўжо вырашыў быць сьвятаром, мяне пасылалі ў рымскую Расейскую калегію. І я не пайшоў туды, папрасіў, каб мяне залічылі ў Грэцкую. І кіраўніцтва Расейскай калегіі абуралася – як гэта беларус адмовіўся вучыцца ў нас?! Прапаганда расейскасьці й тады, ды й цяпер, вельмі моцная: Сьвятая Русь і г.д. Паламаць гэты лёд было вельмі няпроста. Але памаленьку ламаем. Нашмат лягчэй стала, калі Беларусь стала незалежнай. Цяпер ужо яны ня могуць запярэчыць, але цяжкасьці застаюцца.”
(Скобла: ) “Вы ў Лёндане ачольваеце Беларускую бібліятэку й музэй імя Скарыны. І рэчы там сабраныя ўнікальныя, прыкладам, лягерная кашуля Ларысы Геніюш. Як яна да вас трапіла?”
(Надсан: ) “Нам яе перадаў сын паэткі, сьветлай памяці доктар Юрка Геніюш, які жыў у Беластоку. Пасьля сьмерці маці.”
(Скобла: ) “Вы, як дырэктар музэю, мусіце шукаць розныя беларускія рарытэты. У Беларусі да гэтай пары згадваюць, як вы заткнулі за паяс усіх калекцыянэраў на адным з аукцыёнаў.”
(Надсан: ) “Як я куціў у Монтэ-Карла… (Сьмяецца.) Гэты было ў 1975 годзе, на тым аукцыёне прадаваліся старонкі зь Бібліі Скарыны. Лёнданскія беларусы выправілі мяне ў Монтэ-Карла з заданьнем – любым коштам набыць гэты рарытэт.”
(Скобла: ) “А ці вашы фінансы на гэта дазвалялі?”
(Надсан: ) “Фінансы мае спачатку былі слабыя. І мы зьвярнуліся праз газэту “Беларус” да суайчыньнікаў. І яны дапамаглі, мая кішэня стала трохі цяжэйшая. Я паляцеў у Монтэ-Карла. І быў там на аўкцыёне прадстаўнік з Масквы, ці ня зь Ленінскай бібліятэкі. І ён таксама паклаў вока на беларускую Біблію. Але ён ня ведаў моваў, на якіх вёўся аукцыён, – ангельскай і французкай. Так што мой канкурэнт быў залежны ад сваіх парыскіх сяброў. Аўкцыён быў вельмі моцны, але я перамог! Што праўда другі раз удзельнічаць у падобнай імпрэзе не хачу – дужа гэта шкодна для сэрца, можна інфаркт дастаць!
Такое напружаньне… Заплаціў я за я тыя старонкі зь Бібліі, пачаў пакавацца. Ажно падбягае да мяне чалавек, зь яшчэ белых расейцаў, і пытае: “Слушайте, это вы купили Скорину?” “Я”. “А вы кто, белорус?” “Беларус”. “Вот молодец, хорошо, что в Москву не попало!” Вось якой была рэакцыя белых расейцаў – хай лепш трапіць у Беларусь, каб толькі ў Маскву ня трапіла (сьмяецца).”
(Скобла: ) “На прэзэнтацыі вашай кнігі ў Чырвоным касьцёле народны паэт Рыгор Барадулін дзякаваў вам за тое, што вы вярнулі яго да веры ягоных продкаў. Як вам бачацца пэрспэктывы ўніяцтва ў Беларусі?”
(Надсан: ) “Перадусім мушу сказаць, што я нікога нікуды не вяртаю – Бог вяртае. Як Бог працуе ў душы чалавека, я ня ведаю. Мы можам быць толькі сьведкамі тае праўды, якую мы нясём людзям. Людзі яе могуць слухаць, а могуць і ня слухаць. Адраджэньне грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі ідзе вельмі павольна, зь вялікімі цяжкасьцямі. Пачалося яно ў канцы 80-х гадоў, калі не было нават сьвятароў. Моладзь, якая адышла ад камуністычнай прапаганды, шукала сваіх каранёў. І – наткнулася на ўніяцкую царкву. Яшчэ раз падкрэсьлю – гэта не было накіданьне зьверху, гэта была ініцыятыва зьнізу.
Памятаю свой першы прыезд у Беларусь. Высядаю зь цягніка а пятай раніцы – поўны пэрон людзе. Ня ведаю, як вестка пра мой прыезд распаўсюдзілася па Менску. Прыйшла мяне вітаць моладзь, многія зь бела-чырвона-белымі сьцягамі. Тое для мяне было вялікай нечаканасьцю, я быў уражаны. Пасьля да мяне падышла грамадка маладых людзей: “Айцец, мы ўніяты, мы хочам з вамі пагутарыць.” Я не спадзяваўся, што моладзь сама дойдзе да гэтага. Я толькі падзякаваў Богу й сказаў, што чым магу – дапамагу. На жаль, гэтаму руху зьнізу абставіны не далі разьвіцца так, як трэба. А пра тое, што нехта некага навяртае, забудзьцеся, навяртаць – гэта нядобрае слова.”
(Скобла: ) “Пры адсутнасьці рэлігійнай цэнзуры мастакі тлумачаць вобраз Ісуса Хрыста кожны па-свойму, часам вельмі адвольна. Ці павінна тут быць нейкая мяжа, за якую мастаку выходзіць нельга?”
(Надсан: ) “Бачыце, тут справа сумленьня кожнага мастака, як ён адчувае. На жаль, часам гэта сапраўды бывае вельмі безгустоўна і прыкра глядзець на некаторыя рэчы. Але я не хачу нікога судзіць. Сапраўднае рэлігійнае мастацтва павінна дапамагаць узносіць душу да Бога. Чаму такая незвычайная ўсходняя іканаграфія? Прыходзіш да старой іконы, і табе хочацца маліцца. І гэта ня толькі ўсходнія абразы. Згадайце, якая папулярная Маці Божая Вострабрамская! Гэта ж заходняе мастацтва, Х\/ІІ стагодзьдзе. Але якая там духоўнасьць глыбокая! Глядзіш на твар Маці Божай, і хочацца стаць на калені й маліцца. І ты молішся не да іконы, ты праз ікону ўзвышаешся. Менавіта такія пачуцьці павінна выклікаць рэлігійнае мастацтва! А сучасных багамазаў таксама хапае. Глядзіш на малюнак, ну так, прыгожа, але не выклікае ніякіх пачуцьцяў. Значыць, мастак ня выканаў свайго заданьня.”
(Скобла: ) “Згаданая ўжо Ларыса Геніюш у сваёй “Споведзі” ўспамінала незабыўныя Каляды, якія яна сустракала ў савецкім лягеры. А якія самыя помныя Каляды былі ў вашым жыцьці?”
(Надсан: ) “Для мяне кожныя Каляды – найвялікшае сьвята. Пару разоў мне давялося сустракаць Каляды на самоце, без кампаніі. І ведаеце, я ня чуўся сумным. Я адчуваў, што сьвяткую разам з Богам, у Ягонай прысутнасьці. І гэтай прысутнасьці хапала. Добра, калі на Каляды поруч з вамі вашы блізкія, але часам у вялікай кампаніі не адчуваецца духоўнасьці. Забываецца пра самую галоўную Асобу сьвята. Каляды добра сьвяткаваць у сям’і, але, гэта важна, – разам з Богам. Калісьці быў вялікі сьвяты і багаслоў грэк Максім Вызнаўца. Ён шмат цярпеў, яго перасьледавалі. Ён прыводзіць дыялёг маладога манаха са старцам. І першае пытаньне манаха: “Ойча, скажы мне, чаму Бог стаўся чалавекам?” Вось над чым нам усім варта задумацца й паразважаць падчас Калядных сьвятаў.”
(Міхась Скобла: ) “Айцец Аляксандар, мы радыя бачыць вас ізноў у Беларусі. Поўны назоў вашай кнігі – “Біскуп Чэслаў Сіповіч: сьвятар і беларус”. Скажыце, як, на вашую думку, Ватыкан пры накіраваньнях на душпастырскую працу ўлічваў і ўлічвае нацыянальнасьць сьвятара? Бо ж многія сьвятары-беларусы, у тым ліку й Сіповіч, мусілі працаваць у Харбіне, Аргентыне, Бразыліі. Як мне здаецца, удалечыні ад радзімы сьвятар працуе зь меншай эфэктыўнасьцю, ці ня так?”(Аляксандар Надсан: ) “Не абавязкова. Кожны сьвятар павінен быць для ўсіх. Павінен весьці людзей да Хрыста незалежна ад іх нацыянальнасьці, расы, поглядаў і г.д. Гэта ёсьць звычайная рэч. Але гэта не перашкаджае яму застацца тым, кім ён нарадзіўся.
Памятайма сьвятога Паўла – апостала ўсіх народаў, які прапаведваў Эвангельле, насіў добрую вестку пра ўваскрасеньне Хрыста па ўсёй тагачаснай Рымскай імпэрыі. Але ж ён застаўся габрэем і казаў: “Маё сэрца баліць, і мне боль вялікі за мой народ. Я б адрокся ад Хрыста, каб ведаў, што гэта будзе карысным для майго народу”. Які патрыятызм! Пэўна! Павал ведаў, што карысьці тут ня будзе, ён не адрокся ад Хрыста, але – якая любоў да свайго народу! Таксама й для біскупа Сіповіча і для ўсіх нас, сьвятароў найпершы абавязак – даваць сьвятарскія паслугі кожнаму, хто да нас прыходзіць. Але я застаюся беларусам і хачу дабра й, галоўнае, справядлівасьці для майго народу. Гэта ня ёсьць вузкі нацыяналізм ці шавінізм. Я хачу, каб мой народ меў сваё належнае месца ў божай сям’і народаў.” (Скобла: ) “Мне прыгадваецца самы пачатак 90-х гадоў. У тагачасным афіцыйным друку вас характарызавалі ня зь лепшага боку. Што вы адчувалі ў той час, калі вас лаялі на радзіме?”
(Надсан: ) “Мне было сумна. Хоць мы, сьвятары, прызвычаеныя да розных, у тым ліку й кепскіх, адносінаў да нас. Мы ж ня лепшыя за нашага галоўнага Начальніка: калі яго зьневажалі, то чаму нас не павінны зьневажаць? Мы гэта прымаем. Але нам балюча за тых людзей, якія гэта робяць. Носячы столькі злосьці, горычы ў сваёй душы, чалавек найперш сам сабе шкоду робіць. Мне заўсёды хацелася, каб мы ўсе былі прыяцелямі, братамі, каб між намі не было нянавісьці. Мне шкада людзей, якія гэтага не разумеюць, іхняе неразуменьне для мяне – найбольшы боль.”
(Скобла: ) “Часы зьмяніліся, але некаторыя старыя праблемы ўзьніклі наноў. Паводле сёньняшняга беларускага заканадаўства, замежны сьвятар на прыезд у Беларусь павінен прасіць дазволу ва ўладаў. Вы такі дазвол атрымалі?”
(Надсан: ) “Не, не атрымаў. Магу расказаць вельмі цікавую гісторыю. Калі гэты закон выйшаў, я якраз зьбіраўся прыехаць у Беларусь – быў зьезд арганізацыі “Бацькаўшчына”. І я тады напісаў ліст у беларускую незалежную прэсу, дзе патлумачыў, што на падобных умовах я не магу прыехаць, бо гэта ёсьць абмежаваньнем маёй свабоды. І цэлых чатыры гады я не прыяжджаў на Радзіму. Але як толькі ліст быў надрукаваны, мне было тэлефанаваньне зь беларускай амбасады ў Лёндане: консул захацеў са мной сустрэцца. Я кажу – калі ласка, да нас усе прыходзяць. Ён прыйшоў і, дарэчы, гаварыў на добрай беларускай мове. Пытае: чаму вы ня хочаце ехаць у Беларусь? Адказваю: вы ж ведаеце, чаму. А ён кажа: гэта вас не датычыць, едзьце сабе спакойна. “Але ж я не хачу быць выняткам!”. На гэтым размова скончылася. Чатыры гады я ня ехаў, але калі выйшла кніга пра біскупа Сіповіча, я падумаў, што добра першую прэзэнтацыю зрабіць менавіта ў Беларусі. Я зьвярнуўся ў беларускую амбасаду. І там у мяне не пыталі ніякага дазволу, далі візу ды ўсё.”
(Скобла: ) “Магчыма, дзякуючы вам, улады скасуюць сваё патрабаваньне.”
(Надсан: ) “Дай Божа. Бо прасіць такі дазвол – крыўдна й паніжальна.”
(Скобла: ) “Нядаўна ў выдавецтве “Канкордыя” з прадмовай лютэранскага япіскапа Вечаслава Гарпінчука быў выдадзены беларускі малітоўнік. У ім я напаткаў гэткую малітву: “Усемагутны Божа, будзь міласьцівы да Твайго слугі – прэзыдэнта Беларусі, дай яму цялеснага здароўя, розуму й мудрасьці”. Ці варта зьмяшчаць падобныя малітвы ў малітоўніках?”
(Надсан: ) “Калі хто хоча, няхай зьмяшчае. Сьвяты Павал нам кажа, што трэба маліцца за нашы сьвецкія ўлады. Праўда, можна маліцца па-рознаму, маліцца за іхняе здароўе, каб Бог прасьвятліў іхні розум, каб яны былі нашымі добрымі кіраўнікамі, каб яны зразумелі сапраўдныя патрэбы нашага народу. У гэтым сэнсе за беларускія ўлады трэба асабліва маліцца, каб Беларусь стала свабоднай, каб яна квітнела. Ад уладаў шмат залежыць. Калі маеш уладу, то маеш і адказнасьць. А часам тыя, хто маюць уладу, любяць прывілеі, а пра абавязкі свае забываюцца. У гэтым сэнсе трэба маліцца, так.”
(Скобла: ) “Але ў малітоўніку, падрыхтаваным вамі, малітвы за прэзыдэнта няма.”
(Надсан: ) “У канцы кожнай літургіі мы молімся за народ і за ўлады. Мы даем і ім магчымасьць ісьці да Бога, не перашкаджаем. А калі ўлады – дрэнныя, то тым больш трэба маліцца, каб яны палепшалі.”
(Скобла: ) “Айцец Аляксандар, на мяжы дзьвюх тысячагодзьдзяў шмат гаворыцца пра яднаньне цэркваў. Але экумэнізм можна разумець па-рознаму. У сваёй кнізе вы прыводзіце ліст праваслаўнага япіскапа да Чэслава Сіповіча, датаваны 1970 годам, дзе гаворыцца літаральна: “Мы ўвесь час молімся Богу, каб ён, Многаміласьцівы, памог Рыма-каталіцкай царкве вярнуцца на Праваслаўную Хрыстову веру”. А што ў вашым разуменьні – экумэнізм?”(Надсан: ) “Такое, даволі прымітыўнае, разуменьне экумэнізму ёсьць ня толькі ў праваслаўных, але часам і ў католікаў. У маім разуменьні экумэнізм – гэта ўнівэрсальная вартасьць збавеннай ахвяры Хрыстовай, дзякуючы якой мы ўсе маем магчымасьць быць дзецьмі Божымі. І ўсіх людзей мы павінны з пашанай трактаваць як патэнцыйных ці рэальных дзяцей Божых. І калі ёсьць між імі нейкія адрозьненьні, мы павінны разглядаць іх у духу братняй любові. І не казаць, што нехта мае слушнасьць, а нехта памыляецца.”
(Скобла: ) “У сваёй кнізе пра Сіповіча вы шырока цытуеце дзёньнік біскупа, які ёсьць, безумоўна, каштоўным дакумэнтам эпохі. Вось, прыкладам, як апісвае Сіповіч аўдыенцыю ў папы Яна Паўла ІІ, якая адбылася ў 1980 годзе:
“Кіруе парадкам прыйманьня Папам асоб прэлат Пэц, паляк з Пазнаншчыны. Ён першы ўваходзіць да Папы, які дае знак, каб уваходзіў і я. “Пахвалёны Езус Хрыстус” – кажу. Адначасова Папа кажа па-польску: “Нех бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус”. Просіць сесьці. Папа за сталом. Перад ім на стале атляс. Бачу на ім карту Беларусі. Папа кажа: “Маліўся некалькі разоў за Беларусь. Цяпер вось маю яе перад сабой. Замкнёная краіна”. І працягвае: “Меў гутарку зь міністрам Грамыкам. Казаў яму: няма біскупа ў Беларусі, няма сьвятароў, касьцёлы ў руінах”. А Грамыка адказвае спакойна, маўляў, у Саветах свабода, ён праяжджаў празь Беларусь – цэрквы поўныя людзей”.
Зьвяртаюся да Папы: назначце нам біскупа ў асобе айца Ўладзіслава Чарняўскага. Калі б Айцец Сьвяты яго выклікаў і высьвяціў, хіба савецкі ўрад сяньня пры здарэньнях у Аўганістане згадзіўся б з гэтакім актам. Я прашу зьвярнуць увагу Папы на адносінаў палякаў да Беларусі й беларусаў. Кажу, што палякі няведама чаму называюць Беларусь Расеяй, Беларусь апісваюць беднай, мізэрнай, але калі запытаеш іх пра Беларусь – дык ня ведаюць ані мовы, ані гісторыі, ані культуры. Мне ў гэтым мамэнце было крыху непрыемна, бо й Папа быў настроены пад тон “Беларусі беднай і няшчаснай”, а пачуў нешта зусім іншае…
Папскія шамбэляны пачалі ўжо дабівацца ў дзьверы. Папа кажа: “Іншыя мяне чакаюць, трэба канчаць…” Мая аўдыенцыя трывала каля 30 хвілінаў. Богу, Ягонай Маці й Сьвятому Пятру за ўсё я ўдзячны”.(Скобла: ) “Відавочна, што стаўленьне Ватыкану да Беларусі за два апошнія дзесяцігодзьдзі зьмянілася. Якія вам тут бачацца галоўныя вынікі?”
(Надсан: ) “Тут я хацеў бы трохі зьвярнуцца да гісторыі. Быў некалі на чале Ўсходняй Кангрэгацыі ў Рыме кардынал Яўген Тысэран, вельмі разумны чалавек, вучоны й сапраўдны сьвятар. Ён першы зразумеў беларусаў, што ім трэба даць нешта асобнае. І калі прыехалі ў Рым айцец Гарошка, айцец Татарыновіч, а там ужо быў айцец Сіповіч, і яны прасілі невялікіх рэчаў, то, дзякуючы менавіта Тысэрану, паўсталі беларускія каталіцкія місіі ў Парыжы й Лёндане. Тысэран першы зразумеў, што беларусы – не расейцы.
Але гэты працэс зразуменьня не заўсёды праходзіў гладка. Памятаю, я быў яшчэ студэнтам у Рыме, і колькі разоў мне даводзілася чуць: ну чаму ты ня хочаш быць расейцам? Я адказваў: ня тое, што не хачу, я ня ёсьць расейцам, пры чым тут хачу ці не хачу! Вось такое было разуменьне – раз ты ня хочаш быць расейцам, ты – беларускі шавініст! Ведаеце, у царкве ўсё адбываецца гэтаксама, як і па-за царквой, ёсьць людзі даволі вузкага сьветагляду. І калі я ўжо вырашыў быць сьвятаром, мяне пасылалі ў рымскую Расейскую калегію. І я не пайшоў туды, папрасіў, каб мяне залічылі ў Грэцкую. І кіраўніцтва Расейскай калегіі абуралася – як гэта беларус адмовіўся вучыцца ў нас?! Прапаганда расейскасьці й тады, ды й цяпер, вельмі моцная: Сьвятая Русь і г.д. Паламаць гэты лёд было вельмі няпроста. Але памаленьку ламаем. Нашмат лягчэй стала, калі Беларусь стала незалежнай. Цяпер ужо яны ня могуць запярэчыць, але цяжкасьці застаюцца.”
(Скобла: ) “Вы ў Лёндане ачольваеце Беларускую бібліятэку й музэй імя Скарыны. І рэчы там сабраныя ўнікальныя, прыкладам, лягерная кашуля Ларысы Геніюш. Як яна да вас трапіла?”
(Надсан: ) “Нам яе перадаў сын паэткі, сьветлай памяці доктар Юрка Геніюш, які жыў у Беластоку. Пасьля сьмерці маці.”
(Скобла: ) “Вы, як дырэктар музэю, мусіце шукаць розныя беларускія рарытэты. У Беларусі да гэтай пары згадваюць, як вы заткнулі за паяс усіх калекцыянэраў на адным з аукцыёнаў.”
(Надсан: ) “Як я куціў у Монтэ-Карла… (Сьмяецца.) Гэты было ў 1975 годзе, на тым аукцыёне прадаваліся старонкі зь Бібліі Скарыны. Лёнданскія беларусы выправілі мяне ў Монтэ-Карла з заданьнем – любым коштам набыць гэты рарытэт.”
(Скобла: ) “А ці вашы фінансы на гэта дазвалялі?”
(Надсан: ) “Фінансы мае спачатку былі слабыя. І мы зьвярнуліся праз газэту “Беларус” да суайчыньнікаў. І яны дапамаглі, мая кішэня стала трохі цяжэйшая. Я паляцеў у Монтэ-Карла. І быў там на аўкцыёне прадстаўнік з Масквы, ці ня зь Ленінскай бібліятэкі. І ён таксама паклаў вока на беларускую Біблію. Але ён ня ведаў моваў, на якіх вёўся аукцыён, – ангельскай і французкай. Так што мой канкурэнт быў залежны ад сваіх парыскіх сяброў. Аўкцыён быў вельмі моцны, але я перамог! Што праўда другі раз удзельнічаць у падобнай імпрэзе не хачу – дужа гэта шкодна для сэрца, можна інфаркт дастаць!
Такое напружаньне… Заплаціў я за я тыя старонкі зь Бібліі, пачаў пакавацца. Ажно падбягае да мяне чалавек, зь яшчэ белых расейцаў, і пытае: “Слушайте, это вы купили Скорину?” “Я”. “А вы кто, белорус?” “Беларус”. “Вот молодец, хорошо, что в Москву не попало!” Вось якой была рэакцыя белых расейцаў – хай лепш трапіць у Беларусь, каб толькі ў Маскву ня трапіла (сьмяецца).”
(Скобла: ) “На прэзэнтацыі вашай кнігі ў Чырвоным касьцёле народны паэт Рыгор Барадулін дзякаваў вам за тое, што вы вярнулі яго да веры ягоных продкаў. Як вам бачацца пэрспэктывы ўніяцтва ў Беларусі?”
(Надсан: ) “Перадусім мушу сказаць, што я нікога нікуды не вяртаю – Бог вяртае. Як Бог працуе ў душы чалавека, я ня ведаю. Мы можам быць толькі сьведкамі тае праўды, якую мы нясём людзям. Людзі яе могуць слухаць, а могуць і ня слухаць. Адраджэньне грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі ідзе вельмі павольна, зь вялікімі цяжкасьцямі. Пачалося яно ў канцы 80-х гадоў, калі не было нават сьвятароў. Моладзь, якая адышла ад камуністычнай прапаганды, шукала сваіх каранёў. І – наткнулася на ўніяцкую царкву. Яшчэ раз падкрэсьлю – гэта не было накіданьне зьверху, гэта была ініцыятыва зьнізу.
Памятаю свой першы прыезд у Беларусь. Высядаю зь цягніка а пятай раніцы – поўны пэрон людзе. Ня ведаю, як вестка пра мой прыезд распаўсюдзілася па Менску. Прыйшла мяне вітаць моладзь, многія зь бела-чырвона-белымі сьцягамі. Тое для мяне было вялікай нечаканасьцю, я быў уражаны. Пасьля да мяне падышла грамадка маладых людзей: “Айцец, мы ўніяты, мы хочам з вамі пагутарыць.” Я не спадзяваўся, што моладзь сама дойдзе да гэтага. Я толькі падзякаваў Богу й сказаў, што чым магу – дапамагу. На жаль, гэтаму руху зьнізу абставіны не далі разьвіцца так, як трэба. А пра тое, што нехта некага навяртае, забудзьцеся, навяртаць – гэта нядобрае слова.”
(Скобла: ) “Пры адсутнасьці рэлігійнай цэнзуры мастакі тлумачаць вобраз Ісуса Хрыста кожны па-свойму, часам вельмі адвольна. Ці павінна тут быць нейкая мяжа, за якую мастаку выходзіць нельга?”
(Надсан: ) “Бачыце, тут справа сумленьня кожнага мастака, як ён адчувае. На жаль, часам гэта сапраўды бывае вельмі безгустоўна і прыкра глядзець на некаторыя рэчы. Але я не хачу нікога судзіць. Сапраўднае рэлігійнае мастацтва павінна дапамагаць узносіць душу да Бога. Чаму такая незвычайная ўсходняя іканаграфія? Прыходзіш да старой іконы, і табе хочацца маліцца. І гэта ня толькі ўсходнія абразы. Згадайце, якая папулярная Маці Божая Вострабрамская! Гэта ж заходняе мастацтва, Х\/ІІ стагодзьдзе. Але якая там духоўнасьць глыбокая! Глядзіш на твар Маці Божай, і хочацца стаць на калені й маліцца. І ты молішся не да іконы, ты праз ікону ўзвышаешся. Менавіта такія пачуцьці павінна выклікаць рэлігійнае мастацтва! А сучасных багамазаў таксама хапае. Глядзіш на малюнак, ну так, прыгожа, але не выклікае ніякіх пачуцьцяў. Значыць, мастак ня выканаў свайго заданьня.”
(Скобла: ) “Згаданая ўжо Ларыса Геніюш у сваёй “Споведзі” ўспамінала незабыўныя Каляды, якія яна сустракала ў савецкім лягеры. А якія самыя помныя Каляды былі ў вашым жыцьці?”
(Надсан: ) “Для мяне кожныя Каляды – найвялікшае сьвята. Пару разоў мне давялося сустракаць Каляды на самоце, без кампаніі. І ведаеце, я ня чуўся сумным. Я адчуваў, што сьвяткую разам з Богам, у Ягонай прысутнасьці. І гэтай прысутнасьці хапала. Добра, калі на Каляды поруч з вамі вашы блізкія, але часам у вялікай кампаніі не адчуваецца духоўнасьці. Забываецца пра самую галоўную Асобу сьвята. Каляды добра сьвяткаваць у сям’і, але, гэта важна, – разам з Богам. Калісьці быў вялікі сьвяты і багаслоў грэк Максім Вызнаўца. Ён шмат цярпеў, яго перасьледавалі. Ён прыводзіць дыялёг маладога манаха са старцам. І першае пытаньне манаха: “Ойча, скажы мне, чаму Бог стаўся чалавекам?” Вось над чым нам усім варта задумацца й паразважаць падчас Калядных сьвятаў.”
