(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Аляксандар Лукашэнка сваім указам зацьвердзіў новае палажэньне аб прысуджэньні навуковых ступеняў і прысваеньні навуковых званьняў у Рэспубліцы Беларусь. Шэраг разьдзелаў выклікаў дыскусію сярод навукоўцаў і выкладчыкаў ВНУ. Пакуль яшчэ дзейнае палажэньне ў 1997 годзе зацьвярджалася Саветам міністраў. Такая ж практыка існавала ў СССР. Натуральным чынам узьнікае пытаньне, якое я і адрасую нашым экспэртам: Чаму раптам прымаецца новае палажэньне і чаму яно зацьвярджаецца прэзыдэнцкім указам, а не пастановай Саўміну?”
(Аляксандар Вайтовіч: ) “Я хацеў бы спачатку адзначыць, што, на вялікі жаль, прыходзіцца абмяркоўваць такія пытаньні на вашай радыёстанцыі. Было б намнога лепей, каб мы такія пытаньні абмяркоўвалі на Беларускім дзяржаўным радыё ці тэлевізіі, і гэта адпавядала бы Канстытуцыі, якая гарантуе свабоду слова. На жаль, важныя для грамадзтва дакумэнта зьяўляюцца на сьвет без абмеркаваньня тым жа грамадзтвам і спэцыялістамі. Да прыкладу, я магу прывесьць дэкрэт прэзыдэнта аб Акадэміі навук, які ў кастрычніку 2001 году зьмяніў парадак выбараў прэзыдэнта акадэміі — замест выбараў ён стаў прызначацца. І той дакумэнт наогул ніяк не абмяркоўваўся ў Акадэміі й стаў нечаканым для ўсіх. Я лічу, што гэта заганная практыка.
Што тычыцца непасрэдна вашага пытаньня, чаму прэзыдэнт цяпер падпісвае такія дакумэнты, а не Савет міністраў, то мне здаецца, што гэта ўжо заганная тэндэнцыя ў краіне, калі прэзыдэнт усё больш і больш функцыяўйбярэ на сябе. Акрамя таго, яшчэ і падпісвае дакумэнты без абмеркаваньня з грамадзкасьцю і спэцыялістамі”.
(Мікалай Крукоўскі: ) “Тое, што Лукашэнка сам заняўся праблемай прысуджэньня навуковых ступеняў, паказвае па сутнасьці агульную скіраванасьць нашай дзяржавы і кіраўніцтва ў бок таталітарызму. Вы ведаеце, гэта нагадвае нейкім чынам прысваеньне воінскіх званьняў, калі сапраўды магчыма, што прэзыдэнт як галоўнакамандуючы проста дае камусьці званьні, пераскокваючы праз ступені, альбо наадварот разжалуе аж да радавога. Я баюся, што вось гэтая пастанова аб надаваньні навуковых званьняў мае перадусім на ўвазе магчымасьць пазбаўленьня чалавека навуковых званьняў. У гэтым якраз і выяўляецца тэндэнцыя — тэндэнцыя, на маю думку, вельмі небясьпечная. У навуцы адкрываецца нейкі закон ці робіцца іншае адкрыцьцё спэцыялістам, і дзяржава да гэтага ня мае ніякіх наўпроставых адносінаў”.
(Ракіцкі: ) “Вы, спадар Крукоўскі, акурат і закранулі пытаньне магчымасьці, як вы выказаліся, разжалаваньня. Што тычыцца новаўвядзеньняў, то перадусім, хацелася б пачуць вашыя меркаваньні адносна 14 разьдзелу Палажэньня, назва якога гучыць так: “Пазбаўленьне і аднаўленьне навуковых ступеняў і навуковых званьняў. Разгляд апэляцыяў”. Цяпер Прэзыдыюм Вышэйшай атэстацыйнай камісіі можа пазбавіць чалавека навуковай ступені за парушэньне аўтарскага права і нават за “зьдзяйсьненьне ўчынкаў, якія не сумяшчальныя з пэдагагічнай дзейнасьцю”. Можна зразумець вызваленьне ад пасады, але як зразумець пазбаўленьне ступені, якую ён атрымаў за свае навуковыя адкрыцьці? Наколькі гэта апраўдана і законна?”
(Вайтовіч: ) “Калі абарона дысэртацыі адбывалася з парушэньнямі правілаў, недакладныя дакумэнты былі пададзеныя, альбо, груба кажучы, праца была сьпісаная, і калі гэта пазьней выяўляецца, дык павінна быць прызнанай несапраўднай навуковая ступень. А што тычыцца пазбаўленьня навуковых званьняў, у выпадку, калі ягоны носьбіт зьдзейсьніў нейкі нядобры ўчынак, які, як запісана ў Палажэньні, “несумяшчальны з пэдагагічнай дзейнасьцю, то, на мой погляд, гэта няправільна. І навуковае званьне, і навуковая ступень прысуджаюцца чалавеку за тое, што ён нешта ў навуцы і адукацыі ўжо зрабіў. А тое, што ён зрабіў, зь ім і павінна застацца. Калі ён пасьля гэтага нешта парушыў, ён павінен адказаць за свой учынак паводле закону. А вось забіраць званьні, я лічу, неабгрунтавана. Гэта вельмі дрэнны прэцэдэнт: потым некаму захочацца забраць дыплём аб вышэйшай адукацыі, у якім, да прыкладу, запісана “настаўнік сярэдняй школы”, і забярэ яго”.
(Крукоўскі: ) “Гэта мае прамое дачыненьне да забароны на прафэсію, а гэта ўжо, па-сутнасьці, — парушэньне правоў чалавека. За ўсім гэтым празрыста праглядаецца палітычны момант. Гэтая пастанова скіраваная супраць тых людзей, якія ўладам недаспадобы, у чыёй дзейнасьці гэтая ўлада бачыць небясьпеку для сябе з-за праўдзівых перакананьняў пэдагогаў, новых поглядаў, што адпавядаюць новай рэчаіснасьці, якія і даходзяць да студэнтаў. Гэта своеасаблівая цэнзура, калі хочаце”.
(Ракіцкі: ) “Лукашэнка ў сваіх выступах, заявах патрабуе і ад людзей культуры, мастацтва, і ад навукоўцаў быць, як ён кажа, “неабыякава далучанымі да жыцьця краіны”. Гэтая пастанова — яшчэ адзін крок у кірунку ідэалягізацыі навукі і адукацыі?”
(Вайтовіч: ) “Пакуль што мне цяжка адказаць на гэтае пытаньне, бо любы нарматыўны ці заканадаўчы акт яшчэ павінен мець практыку прымяненьня. З саміх запісаў гэта ніяк не выцякае. А ўжо як гэтае палажэньне будзе прымяняцца на практыцы, тады ўбачым. Хаця я асабіста чуў, як прэзыдэнт шмат разоў казаў, што калі хто не падтрымлівае палітыку прэзыдэнта, то павінен звальняцца з унівэрсытэту, што я лічу зусім неправільным. Бальшыня выкладчыкаў — гэта сумленныя людзі, патрыёты сваёй краіны, і калі ў іх ёсьць меркаваньне, адрознае ад прэзыдэнцкага, гэта ня можа быць падставаю дзеля таго, каб чалавека не дапусьціць да выкладчыцкай працы”.
(Ракіцкі: ) “Дарэчы, Аляксандар Лукашэнка патрабуе ад Савету міністраў цягам трох месяцаў забясьпечыць упарадкаваньне актаў заканадаўства ў адпаведнасьці з указам. Гэтакім чынам прызнаецца, што гэтае палажэньне выходзіць за межы існых законаў. І ў зьвязку з гэтым ад асобных навукоўцаў я нават чуў боязь, што могуць пачацца масавыя карныя мерапрыемствы датычна тых асобаў, якія апазыцыююцца ад сёньняшняй улады? Наколькі гэта рэальна, з вашага гледзішча?”
(Крукоўскі: ) “Гэта вельмі нават магчыма, — мне здаецца. Гэта як бы адкрывае магчымасьць ідэалягічнай чысткі, палітызацыі ўнівэрсытэцкіх кадраў. Унівэрсытэцкія катэдры не павінны станавіцца трыбунаю дзеля выказваньня нейкіх палітычных пазыцыяў ні ў сэнсе падтрымкі дадзенага ўраду, ні ў сэнсе апазыцыі да яго. Пэдагагічная дзейнасьць павінна быць нэўтральнай, чыста навуковай, адукацыйнай, выхаваўчай у самым добрым значэньні гэтага слова”.
(Вайтовіч: ) “Я хацеў бы зачытаць пункт трэці ўказу прэзыдэнта, якім ён зацьвярджае Палажэньне: “Совету Министров Республики Беларусь в трехмесячный срок обеспечить приведение актов законодательства в соответствие с настоящим указом”. Адзин толькі гэты пункт сьведчыць, што ў Рэспубліцы Беларусь ніякага падзелу ўладаў няма, што заканадаўчая ўлада не незалежная, калі прэзыдэнт загадвае выканаўчай уладзе зьмяніць заканадаўства. Законы прымаюцца толькі парлямэнтам, а не Саветам міністраў. Тут у адным гэтым пункце адлюстроўваецца ўся рэчаіснасьць краіны”.
(Ракіцкі: ) “Для слухачоў я зараз падкрэсьлю, што гэта было меркаваньне кампэтэнтнага чалавека, паколькі спадар Вайтовіч да нядаўняга часу быў ня толькі прэзыдэнтам Нацыянальнай Акадэміі навук, а і старшынём Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь. Гэтае палажэньне тычыцца кандыдатаў і дактароў навук. Але, спадар Вайтовіч, мне карціць усё ж задаць вам пытаньне як акадэміку, якое, магчыма, падасца вам і недарэчным. Ці могуць быць спакойнымі за свае званьні, пасады, даплаты акадэмікі? Яны ж паводле вызначэньня бесьсьмяротныя…”
(Вайтовіч: ) “У нас такога вызначэньня няма, што яны бесьсьмяротныя. Так калісьці казалі пра францускіх акадэмікаў, пра нашых ніколі такога не казалі. Мы, акадэмікі, доўгі час лічылі, што акадэмік пажыцьцёва застаецца акадэмікам, і што яго ніхто ня можа пазбавіць званьня, акрамя акадэмічнага сходу, але ніколі гэтага не было. Але апошнім часам, пасьля таго, як Лукашэнка выдаў дэкрэт аб Акадэміі і зьмяніў усе прынцыпы кіраваньня Акадэміяй, у Акадэміі ўсё часьцей і часьцей гэтае пытаньне ўзьнікае.
Летась у кастрычніку на агульным сходзе Акадэміі Навук пан Мясьніковіч сказаў (таксама працытую па-расейску, як і выступаў цяперашні старшыня Акадэміі Навук): “Следует продумать и внести на очередное общее собрание вопросы по отзыву членов Академии, ведь многие потеряли связь с Академией”. Ну, як вы ведаеце, за ўсю савецкую гісторыю ні разу гэтага не было, хаця хацелі зрабіць гэта з Сахаравым, але яны зразумелі, што акадэмікі не прагаласуюць за гэта, а цяпер у Беларусі такое пытаньне падымаецца.
Пры чым тут “згубілі сувязь з Акадэміяй”? Гэта адразу адсылка да людзей састарэлага ўзросту ці якія з-за здароўя ўжо ня могуць прыходзіць у Акадэмію? Але ж акадэмічныя званьні яны атрымалі за тое, што зрабілі ў сваім жыцьці. І нават пасьля таго, як яны пойдуць працаваць у іншую галіну, прыкладам, у бізнэс, што таксама магчыма, ніхто ня мае права адабраць у іх званьні. Гэта нясе неспакой у акадэмічныя колы. Мы ведаем, што ў прэзыдыюме ходзіць і гэты плян, і плян зрабіць галасаваньне пры выбарах акадэмікаў і членаў-карэспандэнтаў адкрытым, а ня тайным — дзеля таго, каб узьдзейнічаць на тых, хто галасуе. Гэта парушае ўсе акадэмічныя асновы і акадэмічныя свабоды”.
(Ракіцкі: ) “Давайце падсумуем нашую гаворку адказам на пытаньне: дык ці нясе пагрозу свабодзе навукі новае палажэньне аб навуковых ступенях?”
(Крукоўскі: ) “Я думаю, што гэтае Палажэньне акурат такую небясьпеку і нясе. Перакананы, што дзеля гэтага яно і зроблена. Так яно і ёсьць”.
(Вайтовіч: ) “Я хацеў бы канкрэтызаваць тое, што сказаў паважаны спадар Крукоўскі. Я думаю, што вось гэты пункт, які тычыцца пазбаўленьня навуковых званьняў, сапраўды адкрывае дарогу да таго, каб рабіць нейкія ідэалягічныя захады. Палажэньні й законы павінны пісацца такім чынам, каб не адкрываць дарогу непажаданым зьявам у грамадзтве”.
(Аляксандар Вайтовіч: ) “Я хацеў бы спачатку адзначыць, што, на вялікі жаль, прыходзіцца абмяркоўваць такія пытаньні на вашай радыёстанцыі. Было б намнога лепей, каб мы такія пытаньні абмяркоўвалі на Беларускім дзяржаўным радыё ці тэлевізіі, і гэта адпавядала бы Канстытуцыі, якая гарантуе свабоду слова. На жаль, важныя для грамадзтва дакумэнта зьяўляюцца на сьвет без абмеркаваньня тым жа грамадзтвам і спэцыялістамі. Да прыкладу, я магу прывесьць дэкрэт прэзыдэнта аб Акадэміі навук, які ў кастрычніку 2001 году зьмяніў парадак выбараў прэзыдэнта акадэміі — замест выбараў ён стаў прызначацца. І той дакумэнт наогул ніяк не абмяркоўваўся ў Акадэміі й стаў нечаканым для ўсіх. Я лічу, што гэта заганная практыка.
Што тычыцца непасрэдна вашага пытаньня, чаму прэзыдэнт цяпер падпісвае такія дакумэнты, а не Савет міністраў, то мне здаецца, што гэта ўжо заганная тэндэнцыя ў краіне, калі прэзыдэнт усё больш і больш функцыяўйбярэ на сябе. Акрамя таго, яшчэ і падпісвае дакумэнты без абмеркаваньня з грамадзкасьцю і спэцыялістамі”.
(Мікалай Крукоўскі: ) “Тое, што Лукашэнка сам заняўся праблемай прысуджэньня навуковых ступеняў, паказвае па сутнасьці агульную скіраванасьць нашай дзяржавы і кіраўніцтва ў бок таталітарызму. Вы ведаеце, гэта нагадвае нейкім чынам прысваеньне воінскіх званьняў, калі сапраўды магчыма, што прэзыдэнт як галоўнакамандуючы проста дае камусьці званьні, пераскокваючы праз ступені, альбо наадварот разжалуе аж да радавога. Я баюся, што вось гэтая пастанова аб надаваньні навуковых званьняў мае перадусім на ўвазе магчымасьць пазбаўленьня чалавека навуковых званьняў. У гэтым якраз і выяўляецца тэндэнцыя — тэндэнцыя, на маю думку, вельмі небясьпечная. У навуцы адкрываецца нейкі закон ці робіцца іншае адкрыцьцё спэцыялістам, і дзяржава да гэтага ня мае ніякіх наўпроставых адносінаў”.
(Ракіцкі: ) “Вы, спадар Крукоўскі, акурат і закранулі пытаньне магчымасьці, як вы выказаліся, разжалаваньня. Што тычыцца новаўвядзеньняў, то перадусім, хацелася б пачуць вашыя меркаваньні адносна 14 разьдзелу Палажэньня, назва якога гучыць так: “Пазбаўленьне і аднаўленьне навуковых ступеняў і навуковых званьняў. Разгляд апэляцыяў”. Цяпер Прэзыдыюм Вышэйшай атэстацыйнай камісіі можа пазбавіць чалавека навуковай ступені за парушэньне аўтарскага права і нават за “зьдзяйсьненьне ўчынкаў, якія не сумяшчальныя з пэдагагічнай дзейнасьцю”. Можна зразумець вызваленьне ад пасады, але як зразумець пазбаўленьне ступені, якую ён атрымаў за свае навуковыя адкрыцьці? Наколькі гэта апраўдана і законна?”
(Вайтовіч: ) “Калі абарона дысэртацыі адбывалася з парушэньнямі правілаў, недакладныя дакумэнты былі пададзеныя, альбо, груба кажучы, праца была сьпісаная, і калі гэта пазьней выяўляецца, дык павінна быць прызнанай несапраўднай навуковая ступень. А што тычыцца пазбаўленьня навуковых званьняў, у выпадку, калі ягоны носьбіт зьдзейсьніў нейкі нядобры ўчынак, які, як запісана ў Палажэньні, “несумяшчальны з пэдагагічнай дзейнасьцю, то, на мой погляд, гэта няправільна. І навуковае званьне, і навуковая ступень прысуджаюцца чалавеку за тое, што ён нешта ў навуцы і адукацыі ўжо зрабіў. А тое, што ён зрабіў, зь ім і павінна застацца. Калі ён пасьля гэтага нешта парушыў, ён павінен адказаць за свой учынак паводле закону. А вось забіраць званьні, я лічу, неабгрунтавана. Гэта вельмі дрэнны прэцэдэнт: потым некаму захочацца забраць дыплём аб вышэйшай адукацыі, у якім, да прыкладу, запісана “настаўнік сярэдняй школы”, і забярэ яго”.
(Крукоўскі: ) “Гэта мае прамое дачыненьне да забароны на прафэсію, а гэта ўжо, па-сутнасьці, — парушэньне правоў чалавека. За ўсім гэтым празрыста праглядаецца палітычны момант. Гэтая пастанова скіраваная супраць тых людзей, якія ўладам недаспадобы, у чыёй дзейнасьці гэтая ўлада бачыць небясьпеку для сябе з-за праўдзівых перакананьняў пэдагогаў, новых поглядаў, што адпавядаюць новай рэчаіснасьці, якія і даходзяць да студэнтаў. Гэта своеасаблівая цэнзура, калі хочаце”.
(Ракіцкі: ) “Лукашэнка ў сваіх выступах, заявах патрабуе і ад людзей культуры, мастацтва, і ад навукоўцаў быць, як ён кажа, “неабыякава далучанымі да жыцьця краіны”. Гэтая пастанова — яшчэ адзін крок у кірунку ідэалягізацыі навукі і адукацыі?”
(Вайтовіч: ) “Пакуль што мне цяжка адказаць на гэтае пытаньне, бо любы нарматыўны ці заканадаўчы акт яшчэ павінен мець практыку прымяненьня. З саміх запісаў гэта ніяк не выцякае. А ўжо як гэтае палажэньне будзе прымяняцца на практыцы, тады ўбачым. Хаця я асабіста чуў, як прэзыдэнт шмат разоў казаў, што калі хто не падтрымлівае палітыку прэзыдэнта, то павінен звальняцца з унівэрсытэту, што я лічу зусім неправільным. Бальшыня выкладчыкаў — гэта сумленныя людзі, патрыёты сваёй краіны, і калі ў іх ёсьць меркаваньне, адрознае ад прэзыдэнцкага, гэта ня можа быць падставаю дзеля таго, каб чалавека не дапусьціць да выкладчыцкай працы”.
(Ракіцкі: ) “Дарэчы, Аляксандар Лукашэнка патрабуе ад Савету міністраў цягам трох месяцаў забясьпечыць упарадкаваньне актаў заканадаўства ў адпаведнасьці з указам. Гэтакім чынам прызнаецца, што гэтае палажэньне выходзіць за межы існых законаў. І ў зьвязку з гэтым ад асобных навукоўцаў я нават чуў боязь, што могуць пачацца масавыя карныя мерапрыемствы датычна тых асобаў, якія апазыцыююцца ад сёньняшняй улады? Наколькі гэта рэальна, з вашага гледзішча?”
(Крукоўскі: ) “Гэта вельмі нават магчыма, — мне здаецца. Гэта як бы адкрывае магчымасьць ідэалягічнай чысткі, палітызацыі ўнівэрсытэцкіх кадраў. Унівэрсытэцкія катэдры не павінны станавіцца трыбунаю дзеля выказваньня нейкіх палітычных пазыцыяў ні ў сэнсе падтрымкі дадзенага ўраду, ні ў сэнсе апазыцыі да яго. Пэдагагічная дзейнасьць павінна быць нэўтральнай, чыста навуковай, адукацыйнай, выхаваўчай у самым добрым значэньні гэтага слова”.
(Вайтовіч: ) “Я хацеў бы зачытаць пункт трэці ўказу прэзыдэнта, якім ён зацьвярджае Палажэньне: “Совету Министров Республики Беларусь в трехмесячный срок обеспечить приведение актов законодательства в соответствие с настоящим указом”. Адзин толькі гэты пункт сьведчыць, што ў Рэспубліцы Беларусь ніякага падзелу ўладаў няма, што заканадаўчая ўлада не незалежная, калі прэзыдэнт загадвае выканаўчай уладзе зьмяніць заканадаўства. Законы прымаюцца толькі парлямэнтам, а не Саветам міністраў. Тут у адным гэтым пункце адлюстроўваецца ўся рэчаіснасьць краіны”.
(Ракіцкі: ) “Для слухачоў я зараз падкрэсьлю, што гэта было меркаваньне кампэтэнтнага чалавека, паколькі спадар Вайтовіч да нядаўняга часу быў ня толькі прэзыдэнтам Нацыянальнай Акадэміі навук, а і старшынём Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь. Гэтае палажэньне тычыцца кандыдатаў і дактароў навук. Але, спадар Вайтовіч, мне карціць усё ж задаць вам пытаньне як акадэміку, якое, магчыма, падасца вам і недарэчным. Ці могуць быць спакойнымі за свае званьні, пасады, даплаты акадэмікі? Яны ж паводле вызначэньня бесьсьмяротныя…”
(Вайтовіч: ) “У нас такога вызначэньня няма, што яны бесьсьмяротныя. Так калісьці казалі пра францускіх акадэмікаў, пра нашых ніколі такога не казалі. Мы, акадэмікі, доўгі час лічылі, што акадэмік пажыцьцёва застаецца акадэмікам, і што яго ніхто ня можа пазбавіць званьня, акрамя акадэмічнага сходу, але ніколі гэтага не было. Але апошнім часам, пасьля таго, як Лукашэнка выдаў дэкрэт аб Акадэміі і зьмяніў усе прынцыпы кіраваньня Акадэміяй, у Акадэміі ўсё часьцей і часьцей гэтае пытаньне ўзьнікае.
Летась у кастрычніку на агульным сходзе Акадэміі Навук пан Мясьніковіч сказаў (таксама працытую па-расейску, як і выступаў цяперашні старшыня Акадэміі Навук): “Следует продумать и внести на очередное общее собрание вопросы по отзыву членов Академии, ведь многие потеряли связь с Академией”. Ну, як вы ведаеце, за ўсю савецкую гісторыю ні разу гэтага не было, хаця хацелі зрабіць гэта з Сахаравым, але яны зразумелі, што акадэмікі не прагаласуюць за гэта, а цяпер у Беларусі такое пытаньне падымаецца.
Пры чым тут “згубілі сувязь з Акадэміяй”? Гэта адразу адсылка да людзей састарэлага ўзросту ці якія з-за здароўя ўжо ня могуць прыходзіць у Акадэмію? Але ж акадэмічныя званьні яны атрымалі за тое, што зрабілі ў сваім жыцьці. І нават пасьля таго, як яны пойдуць працаваць у іншую галіну, прыкладам, у бізнэс, што таксама магчыма, ніхто ня мае права адабраць у іх званьні. Гэта нясе неспакой у акадэмічныя колы. Мы ведаем, што ў прэзыдыюме ходзіць і гэты плян, і плян зрабіць галасаваньне пры выбарах акадэмікаў і членаў-карэспандэнтаў адкрытым, а ня тайным — дзеля таго, каб узьдзейнічаць на тых, хто галасуе. Гэта парушае ўсе акадэмічныя асновы і акадэмічныя свабоды”.
(Ракіцкі: ) “Давайце падсумуем нашую гаворку адказам на пытаньне: дык ці нясе пагрозу свабодзе навукі новае палажэньне аб навуковых ступенях?”
(Крукоўскі: ) “Я думаю, што гэтае Палажэньне акурат такую небясьпеку і нясе. Перакананы, што дзеля гэтага яно і зроблена. Так яно і ёсьць”.
(Вайтовіч: ) “Я хацеў бы канкрэтызаваць тое, што сказаў паважаны спадар Крукоўскі. Я думаю, што вось гэты пункт, які тычыцца пазбаўленьня навуковых званьняў, сапраўды адкрывае дарогу да таго, каб рабіць нейкія ідэалягічныя захады. Палажэньні й законы павінны пісацца такім чынам, каб не адкрываць дарогу непажаданым зьявам у грамадзтве”.
