(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Мастацтва, нават самае абстрактнае, здавалася б, падкрэсьлена адмежаванае ад рэальнасьці, у сваёй мэтафарычнасьці, вобразнасьці адштурхоўваецца ад рэальнасьці й адлюстроўвае яе. Амаль паўтара дзесяцігодзьдзя беларусы жывуць у самастойнай дзяржаве. Болей за дзесяцігодзьдзе краінай кіруе адзін і той жа чалавек. Безумоўна, можна казаць пра пэўную ўсталяванасьць і недвухсэнсоўнасьць сыстэмы ўлады і адпаведна ладу жыцьця. І вось маё першае пытаньне сёньняшнім экспэртам Свабоды: ці можам мы казаць пра тое, што зьявіліся новыя эстэтычныя памеры, новыя мастацкія стылі, якія б адпавядалі новай краіне — Беларусі?”
(Максім Жбанкоў: ) “Мне падаецца, што нельга прамаўляць пра нейкія новыя стылі й нейкія новыя эстэтычныя памеры. Я хутчэй за ўсё акрэсьліў бы сытуацыю такім чынам: зьявіліся новыя фарматы існаваньня мастацтва і мастацкай творчасьці. Перадусім гэта фармат дзяржпадтрымкі і, натуральна, дзяржзамовы. А зь іншага боку, гэта фармат “партызанскага” мастацтва. І, дарэчы, самыя цікавыя і актуальныя зьявы існуюць у “партызанскім” ці “андэграўдным” мастацтве, то бок ня маюць ніякіх шанцаў дайсьці да шырокай беларускай публікі”.
(Ракіцкі: ) “У адказе спадара Жбанкова ўсё ж адчуваецца, што існуе пераемнасьць мастацкіх стыляў, сёньняшніх і тых, што былі раней. Што думаеце вы, спадар Расінскі?”
(Андрэй Расінскі: ) “Беларуская культура расколатая, і ў значнай ступені яна не глядзіць на сучаснасьць, а спрабуе пераасэнсаваць мінулае, надаць новы фармат гэтаму мінуламу, альбо нейкім чынам за гэтае мінулае зачапіцца. Тут вельмі паказальныя, з аднаго боку, фільм “Акупацыя” Андрэя Кудзіненкі з новым позіркам на гісторыю, з другога боку — перадрэфэрэндумныя чырвона-зялёныя вобразы даярак, мэханізатараў, пэнсіянэраў, якія даюць вобраз краіны ізаляванай, савецкай, шчасьлівай”.
(Ракіцкі: ) “Калі я вас зразумеў дакладна, гаворка ідзе пра, так бы мовіць, рэтрапрыкметы ў сучасным мастацтве?”
(Жбанкоў: ) “Можа, нават ня рэтра. Слухаючы спадара Расінскага, мне падалося, што болей трапным будзе такое акрэсьленьне: час у нас спыніўся, ён проста нікуды не ідзе, а ўлада, шчыра кажучы, хаваецца за мінулым і прэзэнтуе мінулае як рэчаіснасьць. Таму ўзьнікае заўсёдны канфлікт паміж дзяржмастацтвам і сапраўдным жыцьцём. Існуем мы сапраўды ў іншым часе, у іншай краіне і, нарэшце, ў іншай культуры, а прапануюць нам тое, што было, як тое, што ёсьць”.
(Ракіцкі: ) “Мне падаецца, што ўлада нават дэманструе пэўную пераемнасьць у пляне прыярытэтнасьці мастацтваў. Яшчэ напачатку свайго прэзыдэнцтва Аляксандар Лукашэнка выказаў захапленьне “габэленам стагодзьдзя” Кішчанкі. Адзіны раз ён наведаў драматычны тэатар, і гэта быў спэктакаль з прэтэнзіяй на эпічнасьць і гераізм характараў — “Князь Вітаўт” Дударава на Купалаўскай сцэне. Што тычыцца кінэматографу, дык Лукашэнка патрабуе здымаць блёкбастэры. І гэта пры тым, што мастацтва буйных формаў вымагае вялікіх фінансавых выдаткаў. Чым можна патлумачыць такія густы кіраўніка краіны?”
(Расінскі: ) “Зварот да эпічнасьці — натуральны для любой улады і ў любой краіне. Праблема палягае ў тым, што сёньняшняя беларуская ўлада ня здольная абаперціся ні на якое апавяданьне. Яна ня здольная абаперціся на савецкую спадчыну, бо тая спарахнела. Яна ня здольная таксама абаперціся на заходнерусізм, таму што гэтая ідэя ўжо не працуе. Яна вымушаная кантрабандаю скрадаць незалежніцкія апавяданьні: напісаў Уладзімер Арлоў кнігу “Краіна Беларусь”, і вось яна можа прэзэнтавацца на афіцыйных мерапрыемствах; напісаў Аляксей Дудараў “Вітаўта”, і ідуць на гэты спэктакль. Свайго ў гэтай улады няма, і яна вымушаная красьці чужое”.
(Ракіцкі: ) “Але чаму не атрымліваецца мастацтва вялікіх формаў?”
(Жбанкоў: ) “Спачатку я хацеў бы дадаць, што густ існай сёньня ў Беларусі ўлады — правінцыйны. Ён проста неразьвіты, нераспрацаваны. Гэты густ, па-першае, аўтарытарны, а, па-другое, вельмі абмежаваны. Таму нават калі ўлада карыстаецца нармальнымі беларускімі гістарычнымі мітамі, яна іх перапрацоўвае ў межах сваёй сьвядомасьці, то бок, вульгарызуе. Такім чынам, гэтае прымальнае для ўладаў мастацтва павінна быць нейкім спрошчаным. Нарэшце, не атрымліваецца не таму, што няма талентаў, а таму што няма, па-першае, грошаў на сапраўдныя, вялікія мастацкія творы. Вялікі стыль патрабуе вялікіх фінансаў, а іх, і гэта натуральна, цяпер няма. Зь іншага боку, няма і яснага ўяўленьня, што ўвогуле трэба: вялікая беларуская нацыянальная казка, гімн уладзе, прапаганда мінулых часоў? А хто ведае? Я лічу, што ня ведаюць нават тыя, хто замаўляе праекты”.
(Ракіцкі: ) “На жаль ці на шчасьце не атрымліваецца такое мастацтва?”
(Расінскі: ) “Яно аб’ектыўна ня можа атрымацца. Увогуле на беларускую мастацкую авансцэну выходзіць “трэш-стыль” — сьмецьце, хлуд. Калі гэтае сьмецьце абсалютна натуральнае ў творах “Навінак” — “Случай с пацаном” і “Александрыя Шклоўская”, то ў выпадку ўлады гэта чарговыя “Славянскія базары”, чарговыя “Дажынкі”. Гэта і ёсьць трэш”.
(Жбанкоў: ) “І гэта адбываецца зусім не наўмысна. Гэта ня ёсьць дзяржпалітыкай. Яны будуюць высокі стыль, а атрымліваецца сьмецьце”.
(Ракіцкі: ) “І вось мы натуральна пераходзім да пытаньня: якія зь відаў мастацтваў і якія жанры найболей адпавядаюць сёньняшняй Беларусі?”
(Расінскі: ) “Найболей адпавядаюць нізкія жанры — камэдыі, фільмы жахаў (мяркую, яны зьявяцца), усялякія страшныя гісторыі (Сокалаў-Воюш ужо выпусьціў кніжку з усялякімі страшнымі прыгодамі). Адпавядае і сатыра”.
(Жбанкоў: ) “Я троху не пагадзіўся б. Мне падаецца, што цяпер стаадсоткавымі фарматамі творчасьці ў Беларусі зьяўляюцца якраз разнастайныя масавыя дзеяньні. Мне падаецца, што цяпер абсалютна беларускім мастацтвам зьяўляецца цырк”.
(Ракіцкі: ) “Зрэшты, мы памятаем выказваньне Леніна: “З усіх мастацтваў найважнейшым для нас зьяўляецца кіно…” Але, кажуць, што фраза гэтая завяршалася словамі “і цырк”.
(Жбанкоў: ) “Менавіта так. Кіно, як мы бачым, не атрымліваецца. Застаецца цырк, прычым, у самых розных фарматах. Па-першае, у клясычным варыянце. Па-другое, гэта — тэлецырк, бо, прабачце, праграму “Панарама” ніяк іншым чынам нельга назваць. Па-трэцяе, гэта цырк масавых дзеяньняў кшталту разнастайных мітынгаў у падтрымку і да таму падобнага”.
(Ракіцкі: ) “Ці можна казаць пра пэўнасьць мастацкай сыстэмы ў сучаснай Беларусі?”
(Жбанкоў: ) “Сыстэмы няма, таму што няма на самой справе адзінай краіны. Ёсьць расколатыя лёсы народу. Ёсьць дыстанцыя паміж уладай і ўсімі намі. Ёсьць няпэўнасьць дзяржаўнай культурнай палітыкі. Ёсьць партызанскасьць сапраўднага мастацтва і сьмецьцевасьць мастацтва афіцыйнага. Адзінага няма і, напэўна, яшчэ доўга ня будзе”.
(Расінскі: ) “Я згодзен з гэтым. Краіна сапраўды расколатая, і культура расколатая. Самае цікавае ствараецца ў культуры незалежніцкай, і ўлада вымушаная з гэтым лічыцца — і нават гэта красьці”.
(Жбанкоў: ) “На самой справе, добра, што няма вялікага стылю нашай улады. Добра таму, што гэта дае надзею. Мы застаемся на скрыжаваньні. Для нас застаюцца альтэрнатыўныя хады. Тое, што стылю няма, — гэта надзея на тое, што ён адбудзецца, але ня той, які заплянаваны ўладаю”.
(Расінскі: ) “Сапраўднае беларускае мастацтва яшчэ праявіць сябе, і праявіць у значнай ступені ва ўмоўных формах, прыкладам, у тэатры. Мастацтва не павінна чапляцца за сучаснасьць, а адлюстроўваць вечнасьць. І вось, наколькі беларускае мастацтва здольнае гэтую вечнасьць адлюстраваць, настолькі яно і застанецца і ў гісторыі, і ў чалавечых сэрцах. А незалежнае мастацтва ўжо сёньня гэта стварае”.
(Ракіцкі: ) “Шчыра кажучы, я не спадзяваўся ў нашай сёньняшняй перадачы пачуць ад вас такія аптымістычныя ноткі адносна пэрспэктывы разьвіцьця мастацтва. Але якія ёсьць падставы дзеля гэтага?”
(Жбанкоў: ) “Якраз мастацтва тады разьвіваецца, калі адлюстроўвае канфлікт паміж запатрабаваньнямі часу, меркаваньнямі ўлады і ўласнымі мастацкімі каштоўнасьцямі аўтараў. Гэты канфлікт будуе сытуацыю творчасьці. Менавіта таму я кажу: у нас, натуральна, ёсьць чаго чакаць, у нас, натуральна, будзе яшчэ чаму зьдзіўляцца. Бо мастак працуе не таму, што ў яго дзеля гэтага ёсьць грошы, не таму, што яго нехта дабраславіў на подзьвіг. Ён працуе таму, што ня можа гэтага не рабіць. І ў сучасным беларускім мастацтве якраз ёсьць шмат такіх партызанаў мастацтва — не запалоханых часам, а, наадварот, тых, хто спрабуе адбудаваць яго, у тым ліку, і ўласнымі высілкамі”.
(Ракіцкі: ) “Зрэшты, за савецкім часам было папулярнае вызначэньне для такой творчасьці: “кукішы ў кішэні”. Гэта калі існавала ідэалягічная праграма разьвіцьця мастацтва, а творца заганяў важныя для яго ідэі ў падтэкст…”
(Жбанкоў: ) “Але адначасна ён у тым фармаце працаваў. Беларускае партызанскае мастацтва якраз тым і адрозьніваецца ад савецкага, што яно ўвогуле не пагаджаецца на гэтыя танцы з уладаю. Яно абірае ўласную музыку і піша на яе ўласныя словы”.
(Расінскі: ) “Дарэчы, мастацтва тады моцнае, калі яно ў значнай ступені аўтаномнае. Тады яно дзейснае. Сучаснае беларускае мастацтва засвойвае тэрыторыі ўмоўныя: прыпавесьці Быкава, малыя жанры. Гэта добра назіраецца ў тэатры: Курэйчык, Карэлін, асабліва гратэскі Анатоля Шурпіна. І хоць гэта ўмоўныя дзеяньні ва ўмоўнай краіне, гэта — новае мастацтва. Нашыя рэжысэры, якія ў значнай ступені астаніслаўленыя, яшчэ не сасьпелі, каб з такой умоўнасьцю працаваць, але, я думаю, што час ужо надышоў”.
(Жбанкоў: ) “Найбольш карыснымі зьяўляюцца якраз тыя мастацкія творы, якія падкрэсьлена не палітызаваныя, якія не ператвараюцца ў чарговую агітку. Яны працуюць не з палітыкай і не з палітыкамі. Яны працуюць з часам і зь лёсам нацыі. І гэта значна больш істотна, значна больш прадуктыўны падыход”.
(Максім Жбанкоў: ) “Мне падаецца, што нельга прамаўляць пра нейкія новыя стылі й нейкія новыя эстэтычныя памеры. Я хутчэй за ўсё акрэсьліў бы сытуацыю такім чынам: зьявіліся новыя фарматы існаваньня мастацтва і мастацкай творчасьці. Перадусім гэта фармат дзяржпадтрымкі і, натуральна, дзяржзамовы. А зь іншага боку, гэта фармат “партызанскага” мастацтва. І, дарэчы, самыя цікавыя і актуальныя зьявы існуюць у “партызанскім” ці “андэграўдным” мастацтве, то бок ня маюць ніякіх шанцаў дайсьці да шырокай беларускай публікі”.
(Ракіцкі: ) “У адказе спадара Жбанкова ўсё ж адчуваецца, што існуе пераемнасьць мастацкіх стыляў, сёньняшніх і тых, што былі раней. Што думаеце вы, спадар Расінскі?”
(Андрэй Расінскі: ) “Беларуская культура расколатая, і ў значнай ступені яна не глядзіць на сучаснасьць, а спрабуе пераасэнсаваць мінулае, надаць новы фармат гэтаму мінуламу, альбо нейкім чынам за гэтае мінулае зачапіцца. Тут вельмі паказальныя, з аднаго боку, фільм “Акупацыя” Андрэя Кудзіненкі з новым позіркам на гісторыю, з другога боку — перадрэфэрэндумныя чырвона-зялёныя вобразы даярак, мэханізатараў, пэнсіянэраў, якія даюць вобраз краіны ізаляванай, савецкай, шчасьлівай”.
(Ракіцкі: ) “Калі я вас зразумеў дакладна, гаворка ідзе пра, так бы мовіць, рэтрапрыкметы ў сучасным мастацтве?”
(Жбанкоў: ) “Можа, нават ня рэтра. Слухаючы спадара Расінскага, мне падалося, што болей трапным будзе такое акрэсьленьне: час у нас спыніўся, ён проста нікуды не ідзе, а ўлада, шчыра кажучы, хаваецца за мінулым і прэзэнтуе мінулае як рэчаіснасьць. Таму ўзьнікае заўсёдны канфлікт паміж дзяржмастацтвам і сапраўдным жыцьцём. Існуем мы сапраўды ў іншым часе, у іншай краіне і, нарэшце, ў іншай культуры, а прапануюць нам тое, што было, як тое, што ёсьць”.
(Ракіцкі: ) “Мне падаецца, што ўлада нават дэманструе пэўную пераемнасьць у пляне прыярытэтнасьці мастацтваў. Яшчэ напачатку свайго прэзыдэнцтва Аляксандар Лукашэнка выказаў захапленьне “габэленам стагодзьдзя” Кішчанкі. Адзіны раз ён наведаў драматычны тэатар, і гэта быў спэктакаль з прэтэнзіяй на эпічнасьць і гераізм характараў — “Князь Вітаўт” Дударава на Купалаўскай сцэне. Што тычыцца кінэматографу, дык Лукашэнка патрабуе здымаць блёкбастэры. І гэта пры тым, што мастацтва буйных формаў вымагае вялікіх фінансавых выдаткаў. Чым можна патлумачыць такія густы кіраўніка краіны?”
(Расінскі: ) “Зварот да эпічнасьці — натуральны для любой улады і ў любой краіне. Праблема палягае ў тым, што сёньняшняя беларуская ўлада ня здольная абаперціся ні на якое апавяданьне. Яна ня здольная абаперціся на савецкую спадчыну, бо тая спарахнела. Яна ня здольная таксама абаперціся на заходнерусізм, таму што гэтая ідэя ўжо не працуе. Яна вымушаная кантрабандаю скрадаць незалежніцкія апавяданьні: напісаў Уладзімер Арлоў кнігу “Краіна Беларусь”, і вось яна можа прэзэнтавацца на афіцыйных мерапрыемствах; напісаў Аляксей Дудараў “Вітаўта”, і ідуць на гэты спэктакль. Свайго ў гэтай улады няма, і яна вымушаная красьці чужое”.
(Ракіцкі: ) “Але чаму не атрымліваецца мастацтва вялікіх формаў?”
(Жбанкоў: ) “Спачатку я хацеў бы дадаць, што густ існай сёньня ў Беларусі ўлады — правінцыйны. Ён проста неразьвіты, нераспрацаваны. Гэты густ, па-першае, аўтарытарны, а, па-другое, вельмі абмежаваны. Таму нават калі ўлада карыстаецца нармальнымі беларускімі гістарычнымі мітамі, яна іх перапрацоўвае ў межах сваёй сьвядомасьці, то бок, вульгарызуе. Такім чынам, гэтае прымальнае для ўладаў мастацтва павінна быць нейкім спрошчаным. Нарэшце, не атрымліваецца не таму, што няма талентаў, а таму што няма, па-першае, грошаў на сапраўдныя, вялікія мастацкія творы. Вялікі стыль патрабуе вялікіх фінансаў, а іх, і гэта натуральна, цяпер няма. Зь іншага боку, няма і яснага ўяўленьня, што ўвогуле трэба: вялікая беларуская нацыянальная казка, гімн уладзе, прапаганда мінулых часоў? А хто ведае? Я лічу, што ня ведаюць нават тыя, хто замаўляе праекты”.
(Ракіцкі: ) “На жаль ці на шчасьце не атрымліваецца такое мастацтва?”
(Расінскі: ) “Яно аб’ектыўна ня можа атрымацца. Увогуле на беларускую мастацкую авансцэну выходзіць “трэш-стыль” — сьмецьце, хлуд. Калі гэтае сьмецьце абсалютна натуральнае ў творах “Навінак” — “Случай с пацаном” і “Александрыя Шклоўская”, то ў выпадку ўлады гэта чарговыя “Славянскія базары”, чарговыя “Дажынкі”. Гэта і ёсьць трэш”.
(Жбанкоў: ) “І гэта адбываецца зусім не наўмысна. Гэта ня ёсьць дзяржпалітыкай. Яны будуюць высокі стыль, а атрымліваецца сьмецьце”.
(Ракіцкі: ) “І вось мы натуральна пераходзім да пытаньня: якія зь відаў мастацтваў і якія жанры найболей адпавядаюць сёньняшняй Беларусі?”
(Расінскі: ) “Найболей адпавядаюць нізкія жанры — камэдыі, фільмы жахаў (мяркую, яны зьявяцца), усялякія страшныя гісторыі (Сокалаў-Воюш ужо выпусьціў кніжку з усялякімі страшнымі прыгодамі). Адпавядае і сатыра”.
(Жбанкоў: ) “Я троху не пагадзіўся б. Мне падаецца, што цяпер стаадсоткавымі фарматамі творчасьці ў Беларусі зьяўляюцца якраз разнастайныя масавыя дзеяньні. Мне падаецца, што цяпер абсалютна беларускім мастацтвам зьяўляецца цырк”.
(Ракіцкі: ) “Зрэшты, мы памятаем выказваньне Леніна: “З усіх мастацтваў найважнейшым для нас зьяўляецца кіно…” Але, кажуць, што фраза гэтая завяршалася словамі “і цырк”.
(Жбанкоў: ) “Менавіта так. Кіно, як мы бачым, не атрымліваецца. Застаецца цырк, прычым, у самых розных фарматах. Па-першае, у клясычным варыянце. Па-другое, гэта — тэлецырк, бо, прабачце, праграму “Панарама” ніяк іншым чынам нельга назваць. Па-трэцяе, гэта цырк масавых дзеяньняў кшталту разнастайных мітынгаў у падтрымку і да таму падобнага”.
(Ракіцкі: ) “Ці можна казаць пра пэўнасьць мастацкай сыстэмы ў сучаснай Беларусі?”
(Жбанкоў: ) “Сыстэмы няма, таму што няма на самой справе адзінай краіны. Ёсьць расколатыя лёсы народу. Ёсьць дыстанцыя паміж уладай і ўсімі намі. Ёсьць няпэўнасьць дзяржаўнай культурнай палітыкі. Ёсьць партызанскасьць сапраўднага мастацтва і сьмецьцевасьць мастацтва афіцыйнага. Адзінага няма і, напэўна, яшчэ доўга ня будзе”.
(Расінскі: ) “Я згодзен з гэтым. Краіна сапраўды расколатая, і культура расколатая. Самае цікавае ствараецца ў культуры незалежніцкай, і ўлада вымушаная з гэтым лічыцца — і нават гэта красьці”.
(Жбанкоў: ) “На самой справе, добра, што няма вялікага стылю нашай улады. Добра таму, што гэта дае надзею. Мы застаемся на скрыжаваньні. Для нас застаюцца альтэрнатыўныя хады. Тое, што стылю няма, — гэта надзея на тое, што ён адбудзецца, але ня той, які заплянаваны ўладаю”.
(Расінскі: ) “Сапраўднае беларускае мастацтва яшчэ праявіць сябе, і праявіць у значнай ступені ва ўмоўных формах, прыкладам, у тэатры. Мастацтва не павінна чапляцца за сучаснасьць, а адлюстроўваць вечнасьць. І вось, наколькі беларускае мастацтва здольнае гэтую вечнасьць адлюстраваць, настолькі яно і застанецца і ў гісторыі, і ў чалавечых сэрцах. А незалежнае мастацтва ўжо сёньня гэта стварае”.
(Ракіцкі: ) “Шчыра кажучы, я не спадзяваўся ў нашай сёньняшняй перадачы пачуць ад вас такія аптымістычныя ноткі адносна пэрспэктывы разьвіцьця мастацтва. Але якія ёсьць падставы дзеля гэтага?”
(Жбанкоў: ) “Якраз мастацтва тады разьвіваецца, калі адлюстроўвае канфлікт паміж запатрабаваньнямі часу, меркаваньнямі ўлады і ўласнымі мастацкімі каштоўнасьцямі аўтараў. Гэты канфлікт будуе сытуацыю творчасьці. Менавіта таму я кажу: у нас, натуральна, ёсьць чаго чакаць, у нас, натуральна, будзе яшчэ чаму зьдзіўляцца. Бо мастак працуе не таму, што ў яго дзеля гэтага ёсьць грошы, не таму, што яго нехта дабраславіў на подзьвіг. Ён працуе таму, што ня можа гэтага не рабіць. І ў сучасным беларускім мастацтве якраз ёсьць шмат такіх партызанаў мастацтва — не запалоханых часам, а, наадварот, тых, хто спрабуе адбудаваць яго, у тым ліку, і ўласнымі высілкамі”.
(Ракіцкі: ) “Зрэшты, за савецкім часам было папулярнае вызначэньне для такой творчасьці: “кукішы ў кішэні”. Гэта калі існавала ідэалягічная праграма разьвіцьця мастацтва, а творца заганяў важныя для яго ідэі ў падтэкст…”
(Жбанкоў: ) “Але адначасна ён у тым фармаце працаваў. Беларускае партызанскае мастацтва якраз тым і адрозьніваецца ад савецкага, што яно ўвогуле не пагаджаецца на гэтыя танцы з уладаю. Яно абірае ўласную музыку і піша на яе ўласныя словы”.
(Расінскі: ) “Дарэчы, мастацтва тады моцнае, калі яно ў значнай ступені аўтаномнае. Тады яно дзейснае. Сучаснае беларускае мастацтва засвойвае тэрыторыі ўмоўныя: прыпавесьці Быкава, малыя жанры. Гэта добра назіраецца ў тэатры: Курэйчык, Карэлін, асабліва гратэскі Анатоля Шурпіна. І хоць гэта ўмоўныя дзеяньні ва ўмоўнай краіне, гэта — новае мастацтва. Нашыя рэжысэры, якія ў значнай ступені астаніслаўленыя, яшчэ не сасьпелі, каб з такой умоўнасьцю працаваць, але, я думаю, што час ужо надышоў”.
(Жбанкоў: ) “Найбольш карыснымі зьяўляюцца якраз тыя мастацкія творы, якія падкрэсьлена не палітызаваныя, якія не ператвараюцца ў чарговую агітку. Яны працуюць не з палітыкай і не з палітыкамі. Яны працуюць з часам і зь лёсам нацыі. І гэта значна больш істотна, значна больш прадуктыўны падыход”.
