Вёска беларуская, бо знаходхозіцца ў Калінкавіцкім раёне Гомельшчыны. Назоў у яе расейскі — Гарохаў. Дамо слова пэнсянэрцы Зосі Рагалевіч. Хай яна адкажа на пытаньне, хто ў паселішчы жыве, і як гэтыя людзі сюды трапілі:
(Рагалевіч: ) “Мой дзед ехаў з гэтай… як яна ў Чэхаславакіі называецца?… Прага! З Прагі ехаў! Ён там некалі жыў з бацькамі. Чаго яны ехалі сюды? Некалі ім сказалі, што тут у Беларусі добра. А мужчыны нашыя на фабрыках працавалі, ткалі там. І вось яны ехалі-ехалі-ехалі. Паглядзяць, што зямля чорная. “Не, гэта нядобра!” Далей едуць. Прыехалі сюды. А ў нас зямля такая жоўтая. “Вось гэта добрая зямля. Тут мы паселімся”. А тыя колішнія мужыкі не пілі. Мой бацька ніколі ня піў! Вось такая чэская рыса была. Яны былі больш сумленныя”.
(Карэспандэнт: ) “А чэскую мову ведаеце?”
(Рагалевіч: ) “Толькі некалькі словаў ведаю”.
(Карэспандэнт: ) “А вось я ведаю: ахой (прывітаньне), просімэ (калі ласка), едно півко (адно піва) і заплатімэ (хачу разьлічыцца). А вы што ведаеце?”
(Рагалевіч: ) “Д’ябла яго ведае, што мне вядома. Хлопец — гог. Кура — сьлепіца, певень — коўгат, лыжка — жытца”.
(Карэспандэнт: ) “Вашыя дзеці ведаюць, адкуль паходзяць іхныя продкі?”
(Рагалевіч: ) “Натуральна, што мы распавядалі ім пра гэта. Ім вельмі цікава”.
(Карэспандэнт: ) “А кім яны сябе лічаць: чэхамі ці беларусамі?”
(Рагалевіч: ) “Натуральна, беларусамі. І ў пашпарце ў іх такое запісана. А як па-іншаму?”
Насельніцтва Гарохава — два дзясяткі чалавек. Некалькі сем’ямі, але збольшага па адным у хаце. Расповеды вяскоўцаў пра нядаўняе мінулае амаль аднолькавыя: нарадзіліся тут, працавалі ў калектыўнай гаспадарцы, выйшлі на пэнсію, цяпер дажываем свой век. Цікавей слухаць пра продкаў гэтых людзей. Наўздагон да ўжо пачутага састарэлая Лідзія Рудзеня ўдакладняе некаторыя акалічнасьці:
(Рудзеня: ) “Мае бацькі самі былі чэхамі. Яны казалі, што сем сем’яў прыехала сюды. Яны знайшлі тут нейкую шоўкавую траву. І ім спадабалася месца. Ужо й мы парасьлі, і аж да самае вайны вёска называлася Чэхі, а цяпер Гарохаў. І хто нас перайменаваў, гэтага я ня ведаю. Мо гадоў шэсьць ці сем таму прыяжджалі з Чэхіі. Яны нам казалі: “Калі толькі вы пажадаеце на свой бок вярнуцца, мы вас забяром”. Але ніхто не пагадзіўся. Мы ўжо ўсе старыя, і размовы той чэскай ня ведаем”.
Марфа Смыкала згадвае, што ейныя продкі доўгі час жылі адасоблена ад карэннага насельніцтва. Менавіта гэта дазволіла на некаторы час захаваць мову і звычаі. А пасьля чэская кроў растварылася ў беларускай.
(Смыкала: ) “Паразмнажаліся і добра жылі. Адразу ў нас іншых людзей аднекуль ня бралі. Калі хочаш браць зь іншай вёскі — а тут усе мужыкі навокал — не дазвалялі. Можна было толькі са сваёй вёскі. А пасьля калі стала ўжо не хапаць, пачалі браць зь іншых паселішчаў. Бацька мой па-чэску размаўляў. Калі я была малая, нават не разумела. Ён пашле мяне кудысьці, а я стаю і ня ведаю, што рабіць? А матка была беларуска. А я, атрымліваецца, нейкая палова. Калі бацька чэх, а матка не, я, атрымліваецца, беларуска”.
Надзея Смэйкала — нетутэйшая. Ва ўсіх сэнсах гэтага слова — яна ня чэшка, ды яшчэ ня з гэтай мясцовасьці.
(Смэйкала :) “Я сама з Брагінскага раёну. І я тут навалока. Муж вярнуўся з арміі ў 46-м годзе. Цапнуў мяне і прывёз у Гарохаў. Ён таксама ў мяне чэскай пароды. Ягоны бацька яшчэ прыехаў сюды маленькі”.
(Карэспандэнт: ) “І як вам было ў шлюбе з чэхам?”
(Смэйкала :) “Ох! Хай ён праваліцца той шлюб! Моцна гэты чэх любіў хадзіць, дзе хацеў. Дзе хацеў, там і гуляў. Чэх ён быў суровы”.
З пэнсіянэрам Антонам Новікам мы стаім на ўскрайку сёньняшняга Гарохава. Перад нашымі вачыма — рэшткі нейкіх гаспадарчых збудаваньняў. Спадар тлумачыць пабачанае:
(Новік: ) “Фэрмы таксама няма. Паглядзіце самі: фэрма разваленая ўшчэнт. Крама зачыненая. Аўталаўка ходзіць два разы на тыдзень: пятніца і аўторак. Нам пэнсію даюць — і можна жыць. Мне, прыкладам, хапае. У мяне 260 тысяч, і старая атрымлівае дзесьці 160. Мы ўжо старыя. Тут маладых няма”.
(Карэспандэнт: ) “А дзе вашыя маладыя падзеліся?”
(Новік: ) “Маладыя ўсе ў горад паўцякалі”.
На пытаньне, колькі ў вёсцы мужчынаў, у Гарохаве мне выпала чуць такі адказ: “Тры з паловаю. Тры старых і адзін малады”. Гэтай самаю паловаю зьяўляецца Дзяніс Шатайла. Яму 21 год. Ён скончыў вучэльню. Паспрабаваў працаваць у калгасе, але кінуў гэты занятак і цяпер марыць зьехаць зь вёскі.
(Шатайла: ) “У любым разе я тут не застануся. Тут жыць зусім нявыгадна. Я хутка зьяжджаю, бо няма чаго рабіць. Зусім няма праца! Калі разглядаць саўгас, там вышэй мінімальнага заробку не атрымаеш. Яны спрабуюць яго падняць, але нічога не атрымліваецца. Спэцыялістаў няма, тэхнікі няма. Так як робяць? Цяп-ляп — і гатова. Усе кажуць: “Не сабе робіш. А для дзяржавы можна так: два цьвікі забіў, стаіць — значыць, не разваліцца”.
(Карэспандэнт: ) “Ты што ведаеш пра сваіх продкаў?”
(Шатайла: ) “Напраўду казаць, нічога пра гэта ня ведаю”.
(Карэспандэнт: ) “А ты сябе кім лічыш? Нашчадкам чэхаў ці беларусам?”
(Шатайла: ) “Нібыта беларус, бо далёка ўжо ад чэхаў”.
Беларуская рэчаіснасьць Гарохава падаецца куды меней рамантычнай за чэскае мінулае. Звычайнае паселішча ў вясковай глушы. Праблемы тут арыгінальнасьцю не вылучаюцца. Цяжкасьцяў хапае як нашчадкам чэхаў, так і карэнным насельнікам. Калі ласка, прыклад: адзінай крыніцаю прыбытку Зосі Рагалевіч ёсьць пэнсія.
(Карэспандэнт: ) “Як пэнсія — на жыцьцё хапае?”
(Рагалевіч: ) “Па-рознаму бывае. Як атрымліваецца, у тым і ходзім. Нам ужо новыя справункі ня трэба. А трэба данашваць тое, што ёсьць. Трэба, каб была і мука і крупа. А як парася трымаеш, трэба і камбікорм”.
(Карэспандэнт: ) “А камбікорм дарагі?”
(Рагалевіч: ) “Мех пяці-шэсьць тысяч каштуе. А ў мяху там яго небагата. Карова яшчэ ё. На ўсю вёску толькі тры каровы. А сена нам у калгасе не даюць”.
(Карэспандэнт: ) “А чаму не даюць?”
(Рагалевіч: ) “Д’ябла іх ведае. То сена няма, то сьпякота, то тое, то сёе”.
(Карэспандэнт: ) “Зьвярталіся да старшыні калгасу?”
(Рагалевіч: ) “Зьвярталіся. А што з гэтага? Забясьпечвае ён толькі мэханізатараў, а нашую вёску закінулі”.
Прысядзібная гаспадарка Марфы Смыкалы — гэта карова, сьвіньні і куры. Ёсьць яшчэ конь. Але ён, хучэй, ня хатняя жывёліна, а транспартны сродак.
(Карэспандэнт: ) “Як спатрэбіцца, ня дай Бог, нейкая мэдычная дапамога, куды вы зьвяртаецеся?”
(Смыкала: ) “Едзь у Шыічы ды набывай там лекі”.
(Карэспандэнт: ) “А аўтобус ад вас які ходзіць?”
(Смыкала: ) “Ня ходзіць! Трэба, але ня ходзіць. Бачыце, пакінулі гэтых людзей у вёсцы, і нам трэба хадзіць пешшу. А як ісьці? Гэта ж далёка! Тры кілямэтры”.
У размовах пра раённае ды мясцовае начальства самай сьмелай аказалася Надзея Смэйкала. Ейнае крытычнае стаўленьне да чыноўнікаў — гэта мазаіка, якая складаецца з асобных фрагмэнтаў.
(Смэйкала: ) “Хадзіла да старшыні сельсавету і прасіла: “Дайце колькі мэтраў дроваў”. А яна мне гаворыць: “Мы дровамі не займаемся!” Дзед запрагае кабылку, садзіць нас на воз і вязе ў Шыічы, каб мы папарасілі ў дырэктарыхі, каб яна нам выдзеліла надзелы. А яна нам дасьць за чатыры кілямэтры. Дык ня ведаеш: ці то ісьці туды, ці то паўзьці. Далі нам па дзесяць сотак балотаў, тарфянікі. Мы абрабілі іх, абчысьцілі, а яна засеяла іх жытам. А нам зноў выдзеліць кавалак, дзе па пояс травы. І зноў бабе бяры капаніцу й лупі гэтую зямлю”.
(Карэспандэнт: ) “А неяк наверх скардзіцца нікуды не спрабавалі?”
(Смэйкала: ) “Пажалься, тады яны апошнюю скуру зьдзяруць! Не дадуць і на вуліцу выйсьці”.
У чэскім Гарохаве я спрабаваў адшукаць рацэпт якой-небудзь старадаўняй нацыянальнай стравы. Але без асаблівага посьпеху. У той жа Надзеі Смэйкалы запытаўся пра напоі:
(Карэспандэнт: ) “П’юць чэхі ці не?”
(Смэйкала: ) “П’юць! Але няма чаго піць: крамы няма”.
(Карэспандэнт: ) “А сваё выгнаць?”
(Смэйкала: ) “А хто тут выганіць?”
(Карэспандэнт: ) “Некалі быў у Чэхіі. Там такая файная сьлівовіца!”
(Смэйкала: ) “Яны нам рацэпту не пакінулі. Дакладна ведаю, што не пакінулі”.
У пошуках нацыяльнай кухні крыху дапамагла Марфа Смыкала. Старая падзялілася ўспамінамі дзяцінства:
(Смыкала: ) “Сеялі лён. Абівалі насеньне. І вазілі ціснуць зь яго алей. Прывязем цэлы буталь назад. Божухна, які ён смачны быў! Цыбулькі нарэжам на талерачку — ды гэтага семя. А яшчэ мачалі бульбу й калі кашу таўклі, таксама пасыпалі”.
На пачатку 21 стагодзьдзя нашчадкі чэхаў у Беларусі — гэта ня болей за мясцовую гістрычную экзотыку. Спадкаемца тых, хто некалі прыйшоў з Прагі, ня памятаюць мовы і звычаяў свайго народу. Яны даўно жывуць па-беларуску і лічаць сябе беларусамі.
(Рагалевіч: ) “Мой дзед ехаў з гэтай… як яна ў Чэхаславакіі называецца?… Прага! З Прагі ехаў! Ён там некалі жыў з бацькамі. Чаго яны ехалі сюды? Некалі ім сказалі, што тут у Беларусі добра. А мужчыны нашыя на фабрыках працавалі, ткалі там. І вось яны ехалі-ехалі-ехалі. Паглядзяць, што зямля чорная. “Не, гэта нядобра!” Далей едуць. Прыехалі сюды. А ў нас зямля такая жоўтая. “Вось гэта добрая зямля. Тут мы паселімся”. А тыя колішнія мужыкі не пілі. Мой бацька ніколі ня піў! Вось такая чэская рыса была. Яны былі больш сумленныя”.
(Карэспандэнт: ) “А чэскую мову ведаеце?”
(Рагалевіч: ) “Толькі некалькі словаў ведаю”.
(Карэспандэнт: ) “А вось я ведаю: ахой (прывітаньне), просімэ (калі ласка), едно півко (адно піва) і заплатімэ (хачу разьлічыцца). А вы што ведаеце?”
(Рагалевіч: ) “Д’ябла яго ведае, што мне вядома. Хлопец — гог. Кура — сьлепіца, певень — коўгат, лыжка — жытца”.
(Карэспандэнт: ) “Вашыя дзеці ведаюць, адкуль паходзяць іхныя продкі?”
(Рагалевіч: ) “Натуральна, што мы распавядалі ім пра гэта. Ім вельмі цікава”.
(Карэспандэнт: ) “А кім яны сябе лічаць: чэхамі ці беларусамі?”
(Рагалевіч: ) “Натуральна, беларусамі. І ў пашпарце ў іх такое запісана. А як па-іншаму?”
Насельніцтва Гарохава — два дзясяткі чалавек. Некалькі сем’ямі, але збольшага па адным у хаце. Расповеды вяскоўцаў пра нядаўняе мінулае амаль аднолькавыя: нарадзіліся тут, працавалі ў калектыўнай гаспадарцы, выйшлі на пэнсію, цяпер дажываем свой век. Цікавей слухаць пра продкаў гэтых людзей. Наўздагон да ўжо пачутага састарэлая Лідзія Рудзеня ўдакладняе некаторыя акалічнасьці:
(Рудзеня: ) “Мае бацькі самі былі чэхамі. Яны казалі, што сем сем’яў прыехала сюды. Яны знайшлі тут нейкую шоўкавую траву. І ім спадабалася месца. Ужо й мы парасьлі, і аж да самае вайны вёска называлася Чэхі, а цяпер Гарохаў. І хто нас перайменаваў, гэтага я ня ведаю. Мо гадоў шэсьць ці сем таму прыяжджалі з Чэхіі. Яны нам казалі: “Калі толькі вы пажадаеце на свой бок вярнуцца, мы вас забяром”. Але ніхто не пагадзіўся. Мы ўжо ўсе старыя, і размовы той чэскай ня ведаем”.
Марфа Смыкала згадвае, што ейныя продкі доўгі час жылі адасоблена ад карэннага насельніцтва. Менавіта гэта дазволіла на некаторы час захаваць мову і звычаі. А пасьля чэская кроў растварылася ў беларускай.
(Смыкала: ) “Паразмнажаліся і добра жылі. Адразу ў нас іншых людзей аднекуль ня бралі. Калі хочаш браць зь іншай вёскі — а тут усе мужыкі навокал — не дазвалялі. Можна было толькі са сваёй вёскі. А пасьля калі стала ўжо не хапаць, пачалі браць зь іншых паселішчаў. Бацька мой па-чэску размаўляў. Калі я была малая, нават не разумела. Ён пашле мяне кудысьці, а я стаю і ня ведаю, што рабіць? А матка была беларуска. А я, атрымліваецца, нейкая палова. Калі бацька чэх, а матка не, я, атрымліваецца, беларуска”.
Надзея Смэйкала — нетутэйшая. Ва ўсіх сэнсах гэтага слова — яна ня чэшка, ды яшчэ ня з гэтай мясцовасьці.
(Смэйкала :) “Я сама з Брагінскага раёну. І я тут навалока. Муж вярнуўся з арміі ў 46-м годзе. Цапнуў мяне і прывёз у Гарохаў. Ён таксама ў мяне чэскай пароды. Ягоны бацька яшчэ прыехаў сюды маленькі”.
(Карэспандэнт: ) “І як вам было ў шлюбе з чэхам?”
(Смэйкала :) “Ох! Хай ён праваліцца той шлюб! Моцна гэты чэх любіў хадзіць, дзе хацеў. Дзе хацеў, там і гуляў. Чэх ён быў суровы”.
З пэнсіянэрам Антонам Новікам мы стаім на ўскрайку сёньняшняга Гарохава. Перад нашымі вачыма — рэшткі нейкіх гаспадарчых збудаваньняў. Спадар тлумачыць пабачанае:
(Новік: ) “Фэрмы таксама няма. Паглядзіце самі: фэрма разваленая ўшчэнт. Крама зачыненая. Аўталаўка ходзіць два разы на тыдзень: пятніца і аўторак. Нам пэнсію даюць — і можна жыць. Мне, прыкладам, хапае. У мяне 260 тысяч, і старая атрымлівае дзесьці 160. Мы ўжо старыя. Тут маладых няма”.
(Карэспандэнт: ) “А дзе вашыя маладыя падзеліся?”
(Новік: ) “Маладыя ўсе ў горад паўцякалі”.
На пытаньне, колькі ў вёсцы мужчынаў, у Гарохаве мне выпала чуць такі адказ: “Тры з паловаю. Тры старых і адзін малады”. Гэтай самаю паловаю зьяўляецца Дзяніс Шатайла. Яму 21 год. Ён скончыў вучэльню. Паспрабаваў працаваць у калгасе, але кінуў гэты занятак і цяпер марыць зьехаць зь вёскі.
(Шатайла: ) “У любым разе я тут не застануся. Тут жыць зусім нявыгадна. Я хутка зьяжджаю, бо няма чаго рабіць. Зусім няма праца! Калі разглядаць саўгас, там вышэй мінімальнага заробку не атрымаеш. Яны спрабуюць яго падняць, але нічога не атрымліваецца. Спэцыялістаў няма, тэхнікі няма. Так як робяць? Цяп-ляп — і гатова. Усе кажуць: “Не сабе робіш. А для дзяржавы можна так: два цьвікі забіў, стаіць — значыць, не разваліцца”.
(Карэспандэнт: ) “Ты што ведаеш пра сваіх продкаў?”
(Шатайла: ) “Напраўду казаць, нічога пра гэта ня ведаю”.
(Карэспандэнт: ) “А ты сябе кім лічыш? Нашчадкам чэхаў ці беларусам?”
(Шатайла: ) “Нібыта беларус, бо далёка ўжо ад чэхаў”.
Беларуская рэчаіснасьць Гарохава падаецца куды меней рамантычнай за чэскае мінулае. Звычайнае паселішча ў вясковай глушы. Праблемы тут арыгінальнасьцю не вылучаюцца. Цяжкасьцяў хапае як нашчадкам чэхаў, так і карэнным насельнікам. Калі ласка, прыклад: адзінай крыніцаю прыбытку Зосі Рагалевіч ёсьць пэнсія.
(Карэспандэнт: ) “Як пэнсія — на жыцьцё хапае?”
(Рагалевіч: ) “Па-рознаму бывае. Як атрымліваецца, у тым і ходзім. Нам ужо новыя справункі ня трэба. А трэба данашваць тое, што ёсьць. Трэба, каб была і мука і крупа. А як парася трымаеш, трэба і камбікорм”.
(Карэспандэнт: ) “А камбікорм дарагі?”
(Рагалевіч: ) “Мех пяці-шэсьць тысяч каштуе. А ў мяху там яго небагата. Карова яшчэ ё. На ўсю вёску толькі тры каровы. А сена нам у калгасе не даюць”.
(Карэспандэнт: ) “А чаму не даюць?”
(Рагалевіч: ) “Д’ябла іх ведае. То сена няма, то сьпякота, то тое, то сёе”.
(Карэспандэнт: ) “Зьвярталіся да старшыні калгасу?”
(Рагалевіч: ) “Зьвярталіся. А што з гэтага? Забясьпечвае ён толькі мэханізатараў, а нашую вёску закінулі”.
Прысядзібная гаспадарка Марфы Смыкалы — гэта карова, сьвіньні і куры. Ёсьць яшчэ конь. Але ён, хучэй, ня хатняя жывёліна, а транспартны сродак.
(Карэспандэнт: ) “Як спатрэбіцца, ня дай Бог, нейкая мэдычная дапамога, куды вы зьвяртаецеся?”
(Смыкала: ) “Едзь у Шыічы ды набывай там лекі”.
(Карэспандэнт: ) “А аўтобус ад вас які ходзіць?”
(Смыкала: ) “Ня ходзіць! Трэба, але ня ходзіць. Бачыце, пакінулі гэтых людзей у вёсцы, і нам трэба хадзіць пешшу. А як ісьці? Гэта ж далёка! Тры кілямэтры”.
У размовах пра раённае ды мясцовае начальства самай сьмелай аказалася Надзея Смэйкала. Ейнае крытычнае стаўленьне да чыноўнікаў — гэта мазаіка, якая складаецца з асобных фрагмэнтаў.
(Смэйкала: ) “Хадзіла да старшыні сельсавету і прасіла: “Дайце колькі мэтраў дроваў”. А яна мне гаворыць: “Мы дровамі не займаемся!” Дзед запрагае кабылку, садзіць нас на воз і вязе ў Шыічы, каб мы папарасілі ў дырэктарыхі, каб яна нам выдзеліла надзелы. А яна нам дасьць за чатыры кілямэтры. Дык ня ведаеш: ці то ісьці туды, ці то паўзьці. Далі нам па дзесяць сотак балотаў, тарфянікі. Мы абрабілі іх, абчысьцілі, а яна засеяла іх жытам. А нам зноў выдзеліць кавалак, дзе па пояс травы. І зноў бабе бяры капаніцу й лупі гэтую зямлю”.
(Карэспандэнт: ) “А неяк наверх скардзіцца нікуды не спрабавалі?”
(Смэйкала: ) “Пажалься, тады яны апошнюю скуру зьдзяруць! Не дадуць і на вуліцу выйсьці”.
У чэскім Гарохаве я спрабаваў адшукаць рацэпт якой-небудзь старадаўняй нацыянальнай стравы. Але без асаблівага посьпеху. У той жа Надзеі Смэйкалы запытаўся пра напоі:
(Карэспандэнт: ) “П’юць чэхі ці не?”
(Смэйкала: ) “П’юць! Але няма чаго піць: крамы няма”.
(Карэспандэнт: ) “А сваё выгнаць?”
(Смэйкала: ) “А хто тут выганіць?”
(Карэспандэнт: ) “Некалі быў у Чэхіі. Там такая файная сьлівовіца!”
(Смэйкала: ) “Яны нам рацэпту не пакінулі. Дакладна ведаю, што не пакінулі”.
У пошуках нацыяльнай кухні крыху дапамагла Марфа Смыкала. Старая падзялілася ўспамінамі дзяцінства:
(Смыкала: ) “Сеялі лён. Абівалі насеньне. І вазілі ціснуць зь яго алей. Прывязем цэлы буталь назад. Божухна, які ён смачны быў! Цыбулькі нарэжам на талерачку — ды гэтага семя. А яшчэ мачалі бульбу й калі кашу таўклі, таксама пасыпалі”.
На пачатку 21 стагодзьдзя нашчадкі чэхаў у Беларусі — гэта ня болей за мясцовую гістрычную экзотыку. Спадкаемца тых, хто некалі прыйшоў з Прагі, ня памятаюць мовы і звычаяў свайго народу. Яны даўно жывуць па-беларуску і лічаць сябе беларусамі.
