(Дракахруст: ) "3 траўня ў сьвеце адзначаўся дзень свабоды друку. Да гэтай даты амэрыканскі дасьледніцкі цэнтар Freedom House абнародаваў справаздачу аб стане гэтай самай свабоды друку ў розных краінах сьвету. Са 194-х краінаў, якія фігуруюць у дакладзе Беларусь займае адно з апошніх – 185 мейсца, побач з такімі краінамі, як Куба, Узбэкістан, Туркмэністан і Паўночная Карэя.
Не аспрэчваючы гэтую сумную ацэнку, я прапаную паразмаўляць усё ж крыху пра іншае, хаця з праблемай свабоды друку і шчыльна зьвязанае – пра прафэсійныя праблемы беларускай, прынамсі незалежнай журналістыкі.
Вядома, што напачатку гэтага году шэраг выданьняў, у тым ліку “Народная воля” былі пазбаўленыя магчымасьці распаўсюду сваіх накладаў праз дзяржаўныя каналы. Наклады незалежных газэтаў шмат разоў канфіскоўваліся падчас выбарчай кампаніі, на мінулым тыдні, скажам, было прынятае рашэньне аб высяленьні ўвогуле з Беларусі “Нашай нівы”. Іншыя незалежныя выданьні таксама маюць праблемы, часам нябачныя звонку, але ад гэтага ня менш сур''ёзныя.
Але вось пытаньне – у такіх неспрыяльных варунках, пад ціскам, скажам наўпрост, улады – ці не ператвараюцца незалежныя выданьні ў “баявыя лісткі апазыцыі”, у газэты, зьмест якіх – крытыка, і тое і барацьба з існай уладай? І калі так, то ці добра гэта? Можа так і павінна быць, існуе меркаваньне, што ў “дыктатарскай краіне ня можа і не павінна быць збалянсаванай, аб’ектыўнай журналістыкі – ты ці за ці супраць”. Ці згодны Вы з такім меркаваньнем?"
(Калінкіна: ) "Сапраўды, у такіх краінах як Беларусь – вызначаная мяжа, і ты альбо па адзін бок гэтай мяжы, альбо па другі. І сапраўды, незалежныя СМІ, якія сёньня засталіся, яны проста вымушаны выконваць нейкую ролю агітатара, і гэта зразумела, я думаю, чаму. Таму што ніякіх іншых пляцовак у дэмакратычных сілаў, у тых, каму мы спачуваем і на чыім мы баку, няма. Але нельга гаварыць пра тое што сёньня ў Беларусі ўсе сродкі масавай інфармацыі ператварыліся ў нейкую прапагандысцкую машыну альбо ўлады, альбо дэмакратычных сілаў, таму што, мне здаецца, незалежныя СМІ ў Беларусі неяк стараюцца прытрымлівацца нейкіх прафэсійных нормаў, хаця безумоўна, у пэрыяды палітычных кампаній, абвастрэньня сытуацыі, гэта зрабіць вельмі-вельмі цяжка".
(Слуцкая: ) "Так, мы выдатна ўсьведамляем гэтую праблему, што недзяржаўныя газэты часам вымушаныя рабіцца "баявымі лісткамі". Варта сказаць, што і дзяржаўная прэса, асабліва ва ўмовах выбараў, рабілася такімі ж "баявымі лісткамі". Гэта зусім не "прывілей" недзяржаўных газэт.
Тым ня менш, я лічу, што "баявы лісток" – гэта іншы жанр. Ён мае права на існаваньне, ён можа быць органам, які абслугоўвае партыю ці рух, а газэта павінна ўсё ж абслугоўваць чытача, сваю аўдыторыю, сваю супольнасьць. Таму, усьведамляючы такую праблему, мы ставім для сябе бар’ер і імкнёмся не скаціцца да "баявога лістка", спрабуем даваць інфармацыю для свайго чытача з усіх бакоў.
Вельмі лёгка пра гэта разважаць, але выконваць гэта на справе значна цяжэй. Умовы такія, што прамая агітацыя ідзе і з боку дзяржаўных СМІ. І натуральна, што ёсьць вельмі востры недахоп інфармацыі зь іншага боку. А калі ён ёсьць, павінна быць раўнавага. І мы спрабуем даць гэтую інфармацыю. І тады калі ты проста даеш інфармацыю, нават без усялякай агітацыі, ты ўсё роўна атрымліваесься нейкім аднабаковым".
(Дракахруст: ) "Кірыл, а як Вы глядзіце на гэтую праблему? Можа быць, тут пытаньне ня толькі ў палітычнай сытуацыі, але і ў культуры?"
(Пазьняк: ) "Як гэта ні парадаксальна, але ўмовы журналісцкай дзейнасьці ў недэмакратычнай краіне пэўным чынам спрыяюць неяк аб''ектыўнасьці, праз тую ж самую цэнзуру. Да ўсяго журналісту, які мае пэўную грамадзянскую пазыцыю, гэта ня можа замінаць быць аб''ектыўным, бо не вымагае актыўнага публічнага выказваньня, у адрозьненьне ад дзяржаўных СМІ. Пры жаданьні падзеі можна падаваць нэўтральна, ці хаця б імкнуцца да аб''ектыўнасьці, бо ў чыстым выглядзе, відаць, яе быць ня можа, таму што заўсёды знойдуцца тыя, хто будзе трактаваць твае публікацыі і заўвагі як заангажаваныя, Прыкладам, улады лічаць "Беларускія навіны" апазыцыйным выданьнем, з другога боку, даводзілася чуць ад многіх у апазыцыі, што мы не спрыяем дэмакратыі, як асуджэньне. А сярод чытачоў наогул такія самыя думкі выказваюцца больш агрэсіўна. Калі нехта з журналістаў палітызуецца, то ён такім чынам робіцца ці то палітыкам, ці то прапагандыстам. Журналістаў у нашай краіне, дый і наагул, нельга лічыць нейкімі маральнымі аўтарытэтамі, бо ў нас нават пісьменьнікі перасталі быць такімі. Праблема пераўтварэньня незалежных СМІ ў “баявыя лісткі” апазыцыі – гэта ёсьць, але мне здаецца, што ў апошнія гады гэтага меней, чым было раней, асабліва ў часе мінулых выбарчых кампаній, калі, трэба прызнацца, пад цэнзурай была крытыка дзеяньняў апазыцыі.
Апазыцыйнасьць для незалежных СМІ, да якой яны скатваюцца ў часы выбарчай кампаніі – гэта адзін са спосабаў выжывальнасьці, хаця дзяржаўныя СМІ ў гэтым сэнсе куды больш “баявітыя”. Мне здаецца, наогул ставіць на радыкальную контарпрапаганду, "у лоб", апазыцыі з дапамогай незалежных СМІ не выпадае. Дзяржаўную прапаганду ўсё адно не пераб''еш, і да ўсяго, трэба зважаць на талерантны мэнталітэт беларусаў. Па вялікім рахунку, апазыцыя свой электарат паміж выбарамі 2004-2006 не пашырыла ці амаль не пашырыла. Многіх з тых беларусаў, хто вагаўся ці вагаецца ці ня вызначыўся, шматгадовая апазыцыйная рыторыка, у якой таксама шмат кандовасьці, дастала ня менш, чымся тая ж БТ-шная".
(Дракахруст: ) "У тых умовах, у якім існуе незалежны друк у Беларусі, ці можна ўсё ж казаць пра нейкі рынак, пра нейкую арыентацыю выданьняў на пэўную аўдыторыю. Ці ўмовы настолькі жахлівыя, што галоўнае – пракрычаць слова праўды, а пра аўдыторыю варта думаць, калі настануць лепшыя часы? Можна паставіць гэтае пытаньне крыху інакш – Вашае выданьне “Беларускія навіны”, “КП у Беларусі”, “Народная воля” – каго Вы лічыце сваімі канкурэнтамі? Ці гэтае паняцьце наагул недарэчнае ў беларускіх умовах?"
(Слуцкая: ) "Прамыя нашы канкурэнты на сёньняшні дзень, калі мець на ўвазе наклады, пакупальнасьць, паколькі мы яшчэ маем магчымасьць прадавацца праз шапікі Саюздруку, то гэта, як ня дзіўна, забаўляльныя выданьні, кшталту газэты "Телівізійная антэна" – яна прамы канкурэнт нашай чацьвярговай "таўстушцы".
Паводле продажаў больш канкурэнтаў у нас няма. Але гэта ня значыць, што няма канкурэнтаў наагул. Ёсьць канкурэнты па навінах, ёсьць канкурэнты па тэмах – але гэта, так бы мовіць, унутраныя, прафэсійныя канкурэнты. Гэта не прыкмета рынку. Бо з рынкам у нас, як вядома, вельмі кепска. А калі з рынкам кепска, то гэта вельмі кепска для выданьня. Кепска ва ўсіх сэнсах.
Мы ня можам сёньня падымаць цану, як трэба, вымушаныя несьці фінансавыя страты, мы ня можам рэгуляваць продаж праз шапікі. Нават калі бачым, што газэт у кіёсках не хапае, вельмі нягнуткая сыстэма. Хаця ўсе нашы цяжкасьці – гэта такая драбяза ў параўнаньні з цяжкасьцямі, якія маюць нашы калегі, якія ня могуць ні прадавацца ў шапіках, ні даходзіць да свайго чытача па падпісцы, што тут няма пра што казаць.
Вяртаючыся да Вашага пытаньня, ці трэба ва ўмовах кепскага рынка забыць пра чытача – тут я не пагаджуся. Пра чытача нельга забываць ні ў якім выпадку, ні на адну хвіліну, мы пра яго ўвесь час думаем і спрабуем яго ўявіць".
(Дракахруст: ) "Юлія, на Ваш погляд, што больш прываблівае чытача – ясная, выразная палітычная пазыцыя ці пазыцыя аб''ектыўная,ці скажам так, больш халодная – маўляў, вось меркаваньне аднаго боку, вось іншага, рабіце высновы самі, мы гэта толькі адлюстроўваем і нічому вас ня вучым?"
(Слуцкая: ) "Ёсьць чытач, палітычныя погляды якога абсалютна сфармаваныя. Гэта апазыцыйны чытач, які цьвёрда ведае, што ён хоча, і яго, безумоўна, прыцягваюць рэзкія ацэнкі і канкрэтна выказаная пазыцыя. Гэта не зусім наш чытач. Такіх чытачоў, паводле маіх ацэнак, сярод усёй нашай аўдыторыі каля 20%. Вы бачылі выбары, мы ведаем вынікі, якія былі агучаныя. Мы ведаем вынікі, якія даюць недзяржаўныя сацыёлягі. І што мы бачым? Мы бачым, што ў любым выпадку каля 50% беларусаў можна аднесьці да тых, хто ня вызначыўся. Гэта людзі, якія не зьяўляюцца апазыцыйнай аўдыторыяй і не зьяўляюцца прыхільнікамі дзейнай улады. Гэта людзі, якія шукаюць інфармацыю і спрабуюць вызначыць сваю пазыцыю.
Бяда наша ў тым, што інфармацыя ў гэтай краіне – гэта самы вялікі дэфіцыт. Інфармацыя дазаваная, інфармацыя аднабаковая, інфармацыя заангажаваная. Таму, з майго пункту гледжаньня, ня столькі пазыцыя, колькі паўнавартасная інфармацыя – гэта і ёсьць пазыцыя газэты, гэта і ёсьць мэтад узьдзеяньня на аўдыторыю. Калі мы спрабуем даць гэтую ўсебаковую інфармацыю, якая замоўчваецца дзяржаўнымі СМІ, гэта і ёсьць наша пазыцыя. І гэтая наша пазыцыя знаходзіць сваю аўдыторыю. Бо людзі, якія хочуць ведаць, яны ў выніку выбіраюць нашу газэту.
Я яшчэ дадам, што як ні парадаксальна, менавіта палітычныя матэрыялы маюць самую вялікую аўдыторыю, якая гэта абмяркоўвае. Дзьве тэмы, якія вельмі хвалююць чытачоў нашай газэты – гэта палітыка і сэкс. Дзьве тэмы, якія ўвесь час канкуруюць паміж сабой. Больш таго, палітыка, як ні дзіўна, перамагае".
(Дракахруст: ) "Сьвятлана, Юлія сказала, што людзі шукаюць інфармацыю. А што шукае Ваш чытач, чытач "Народнай волі" – інфармацыю ці ўсё ж пазыцыю?"
(Калінкіна: ) "Пасьля таго, як газэта страціла магчымасьць прадавацца, калі на яе немагчыма падпісацца, як Вы разумееце, чытач, які застаўся – гэта людзі, якія вызначыліся, якія маюць адназначную пазыцыю, і якія наагул не разумеюць, калі газэта спрабуе прадставіць меркаваньні розных бакоў альбо нават калі робіць нэўтральныя інтэрвію з дзяржаўнымі дзеячамі, прадстаўнікамі міністэрстваў, дэпутатамі і г.д. Нас за гэта нашы чытачы вельмі жорстка крытыкуюць. Мы неаднойчы спрабавалі гуляць у такія гульні. Зараз я магу шчыра сказаць, што я лічу гэта гульнямі,калі розныя бакі прадстаўленыя ў аднолькавых прапорцыях.
Я ўпэўненая, што сёньня такой пазыцыяй мы проста згубім свайго чытача, і існаваньне газэты страціць сэнс. У нас вельмі спэцыфічная аўдыторыя, у нас вельмі палітызаваная аўдыторыя. Я не магу казаць пра канкурэнцыю, бо ў сёньняшніх умовах наагул нельга казаць пра канкурэнцыю паміж недзяржаўнымі СМІ. Але аўдыторыі "Народнай волі", "Нашай нівы", БДГ вельмі блізкія. Гэта людзі, якія сапраўды, як казала Юлія, шукаюць інфармацыю, і чым яе больш, тым ім лепей. Гэта людзі, якія наагул выпісваюць усе недзяржаўныя газэты, якія выходзяць у краіне. І гэтым людзям цікава ведаць не толькі пазыцыю журналіста, хаця і гэта ёсьць, ім цікава ведаць пра палітычных дзеячоў, пра іх меркаваньні, і як Вы разумееце – аднаго накірунку, аднаго погляду.
Шмат нашых чытачоў наагул не глядзяць, напрыклад, беларускае тэлебачаньне. Гэта іх прынцыповая пазыцыя. Яны ня хочуць ведаць тое, што вяшчае беларуская прапагандысцкая машына. Вось такі наш чытач. І мы, каб яго не згубіць, каб яго захаваць, вымушаныя ўлічваць такую пазыцыю нашага чытача".
(Дракахруст: ) "Кірыл, Вы, відаць, ня зможаце сказаць, што ў Вашага Інтэрнэт-выданьня "Беларускія навіны", якое ад пачатку было Інтэрнэт-выданьнем, што ў вас няма канкурэнтаў. У вас іх відавочна даволі шмат і ў Беларусі, і за яе межамі".
(Пазьняк: ) "Мы арыентуемся на тое, што Інтэрнэт-карыстальнікі – публіка "прасунутая", і таму ёй, у прынцыпе, ня варта нешта разжоўваць да лёзунгаў.
Дастаткова падаць інфармацыю, намагаючыся зрабіць гэта аб''ектыўна, а далей ужо паводле прынцыпу "Разумнаму дастаткова". Што да канкурэнцыі, то яна сапраўды досыць вялікая, хаця, па вялікім рахунку, яна даволі фармальная. Што да канкурэнцыі з друкаванымі выданьнямі, то тут я згодны са Сьвятланай, што канкурэнцыя адбываецца хіба зь іх Інтэрнэт-старонкамі, якіх з цягам часу, я думаю, будзе ўсё болей, бо яны будуць змушаныя "асядаць" у Інтэрнэце. Незалежныя СМІ відавочна зарыентаваныя на апазыцыйны электарат, а той адпаведна на іх. На гэтым увесь газэтны мэнэджмэнт і сканчаецца. Адсюль і невялікія наклады незалежных выданьняў.
Але б тут я зрабіў невялічкае ўдакладненьне – беларускіх незалежных выданьняў. Укладкі расейскіх выданьняў "Комсомолки", "Труда", рэдакцыі якіх сымпатызуюць апазыцыі, але іх чытацкая аўдыторыя ўсё ж больш разнастайная, і ў гэтым сэнсе яны больш карысныя для апазыцыі, як трыбуна, чым мы ці "Народная воля".
У роўных умовах існаваньня зь дзяржаўнымі выданьнямі ў дэмакратычнай краіне, відаць, і наклады ў незалежных выданьняў былі большымі. Але тут, мне здаецца, ня трэба быць вялікімі аптымістам, што яны былі б нашмат большыя. Я прывяду просты доказ таго, што народ наш ад інфармацыйнага "голаду" ў бальшыні сваёй не пакутуе. Наклады самых буйных нашых незалежных выданьняў – каля 20 тысяч асобнікаў.
Аўдыторыя самых папулярных беларускіх Інтэрнэт-рэсурсаў – гэта 4-5 тысячаў. Прапорцыя – у 5 разоў. І бярэм іншую прапорцыю. Насельніцтва Беларусі – каля 10 мільёнаў, а колькасьць тых, хто ходзіць у Інітэрнэт – 2 мільёны. Тыя ж 5 разоў. Але ў Інтэрнэце ж ніхто нічога не замінае чытаць – чытай што хочаш".
(Дракахруст: ) "Кірыл, усе ўдзельнікі сёньняшняй перадачы так ці інакш працуюць у Інтэрнэце. Вы рэдагуеце Інтэрнэт-газэту, "Народная воля" зьбіраецца завесьці Інтэрнэт-старонку, а сама Сьвятлана Калінкіна супрацоўнічае з папулярным Інтэрнэт-выданьнем "Беларускі партызан", "Комсомольская правда в Беларуси" мае Інтэрнэт-вэрсію. У мяне паводле досьведу супрацоўніцтва ў Інтэрнэт-выданьнях складваецца ўражаньне, што пісаньне ў Інтэрнэт – гэта як гукаць у пустату. Артыкул у папяровай газэце мае рэзананс, яго абмяркоўваюць, часам за яго атрымліваюць па галаве. У Інтэрнэце што ні напішы – нуль рэакцыі.
Рэдактар “Советской Белоруссии” Павал Якубовіч часам у сваіх артыкулах піша: “Я прачытаў у Інтэрнэце...”. Уяўляеш сабе такі вялікі плот, які называецца Інтэрнэт, на якім там напісана мацернае слова, недзе – “Маша+Саша=каханьне”, побач артыкул нейкі вісіць. Падышоў сп. Якубовіч, пачытаў, пайшоў далей. Неяк рэагаваць, пераймацца падставаў няма. Наколькі справядлівае адчуваньне, што пакуль у Беларусі Інтэрнэт – гэта пустата?"
(Пазьняк: ) "Не пагаджуся, бо сам з Інтэрнэту. Тут пытаньне, на які рэзананс вы разьлічваеце і на чый. Перавагі Інтэрнэту ў тым, што рэзананс больш хуткі. Я б сказаў, што пэўныя Інтэрнэт-рэсурсы фармуюць грамадзкую думку ў тых, хто чытае і друкаваныя выданьні, і Інтэрнэт-выданьні. Дзякуючы сваёй хуткасьці Інтэрнэт фармуе грамадзкую думку ў тых, хто робіць друкаваныя газэты. Ну а ў масе народзе, натуральна, большы рэзананс ад папяровых газэтаў. Больш прасунутая публіка – яна і больш Інтэрнэтызаваная. Для многіх галоўная крыніца інфармацыі – гэта менавіта Інтэрнэт. Нездарма друкаваная прэса стварае Інтэрнэт-старонкі, многія ўжо даўно стварылі. Гэта не даніна модзе, гэта барацьба за тую аўдыторыю, якая ёсьць толькі ў Інтэрнэце".
(Дракахруст: ) "Сьвятлана, а як бы Вы ацанілі ролю Інтэрнэту? Бо для нашага чалавека тое, што ў газэце напісалі – гэта важна, а калі напісалі ў Інтэрнэце, гэта значыць на нейкім плоце, то якія тут падставы на гэта рэагаваць?"
(Калінкіна: ) "Я згодная з Вамі ў тым сэнсе, што для нашага чалавека газэта ёсьць газэта. Яна і Інтэрнэт толькі для невялікай часткі аўдыторыі замяняюць адзін аднаго. Але сп. Якубовіч, калі б меў магчымасьць прычапіцца да артыкулу ў Інтэрнэце, ён бы прычапіўся. Проста зараз у яго такой магчымасьці няма фармальна. Можа, будзе паводле новага закону, тады мы паглядзім, як "не рэагуе" Якубовіч на такія артыкулы.
Мне здаецца, што беларускія Інтэрнэт-выданьні дапускаюць вялікую памылку. Ня трэба рабіць выгляд, што ў Інтэрнэце можна рабіць газэту гэтак жа, як у друкаваным выглядзе. Гэта розныя СМІ з рознай аўдыторыяй і з рознымі магчымасьцямі. Сёньня Інтэрнэт-выданьні не выкарыстоўваюць свой галоўны козыр – гэта менавіта хуткасьць, як казаў Кірыл. І сёньня найбольш запатрабавана ў Інтэрнэце он-лайн рэпартажы, навіна з месца падзеяў.
Зразумела, чаму гэта запатрабавана. Таму што ў Беларусі няма ні незалежнага тэлебачаньня, ні незалежнага радыё ў свабодным доступе. І таму калі адбываюцца нейкія важныя падзеі – масавыя акцыі, суды, выбары – велізарную аўдыторыю набываюць сайты, якія перадаюць рэпартажы з мейсца падзеяў".
(Дракахруст: ) "Юлія, а як Вы ацэньваеце ролю Інтэрнэту? Чалавек, які чытае Інтэрнэт-выданьні, ніколі не чытае адно выданьне. Ён чытае два, тры, дзесятак сайтаў. І такі чалавек ніколі ня скажа "Мая Інтэрнэт-газэта". Але адносна "Народнай волі" ці ""Комсомолки" чалавек можа сказаць – "гэта мая газэта".
(Слуцкая: ) "Ведаеце, для мяне гэта дастаткова новая тэма. Мы нядаўна займаемся разьвіцьцём сайта. Я з Вамі згодная, што калі чалавек чытае сайт "Камсамолкі", ён па меншай меры ляяльна ставіцца да брэнда, да маркі, а гэта ўжо добра. Часткова ён можа сказаць – "мая газэта".
Я хацела б працягнуць тэму, якую пачала Сьвета. Я згодна з ёй, што перавага Інтэрнэту – гэта хуткасьць, гэта магчымасьць он-лайна, магчымасьць прамой трансьляцыі з мейсца падзей. Мы пераканаліся ў гэтым на сваім прыкладзе. За два гады разьвіцьця наша штодзённая аўдыторыя была ў сярэднім каля 2 тысяч чалавек, то ў дзень выбараў, калі мы вялі он-лайн, на нашым сайце сядзела 15 тысяч чалавек. Пасьля гэта павялічылася і штодзённая аўдыторыя – з 2 тысяч да 3-4 тысяч.
Другая перавага Інтэрнэту – гэта інтэрактыўнасьць, магчымасьць імгненнай зваротнай сувязі, магчымасьць апэратыўна ведаць сваю аўдыторыю, як яна рэагуе на тыя ці іншыя навіны, інфармацыю і гэтак далей.
Мне здаецца, што мы зараз адносна Інтэрнэту знаходзімся на этапе, падобны на той, калі зьявілася тэлебачаньне і яно пачало наступаць на тэатар. Людзі тады казалі, што тэатар загіне, тэлебачаньне яго зьесьці. Гэтага не адбылося.
Заходнія выданьні пайшлі далёка наперад у параўнаньні з намі паводле разьвіцьця сваіх Інтэрнэт-аўдыторый. Інтэрнэт-аўдыторыя ўжо пачынае адбіраць аўдыторыю ў друкаванай вэрсіі газэты. Там і лічбы іншыя. Паводле маіх ацэнак, у нас аўдыторыя Інтэрнэт-выданьня на парадак менш, чым аўдыторыя друкаванага выданьня. Пры штодзённым накладзе 40-50 тысяч у нас ня больш чым 4 тысячы штодзённай Інтэрнэт аўдыторыі. На Захадзе адваротная прапорцыя, скажам, у шатляндзкай газэце Scotsman наклад 70 тысяч, а штодзённая Інтэрнэт-аўдыторыя – 700 тысяч. У Times наклад 800 тысяч, Інтэрнэт-аўдыторыя – 8 мільёнаў.
І тым ня менш, самыя безнадзейныя пэсымісты, якія лічаць, што Інтэрнэт адбірае аўдыторыю ў папяровых выданьняў, вымушаныя пагадзіцца з тым, што і дадае. Дадаюць ляяльнасьці да брэнда, дадаюць магчымасьць вывучаць сваю аўдыторыю і самае галоўнае – што працэс гэты аб''ектыўны, мы ад яго нікуды не падзенемся.
Сёньня ў нас у Беларусі добры, хуткі Інтэрнэт разоў у 10 даражэй, чым аналягічны нават у Расеі. У нас вельмі шмат тэхнічных абмежаваньняў, мала кампутараў. Але як толькі ўсё гэта зьменіцца, Інтэрнэт-аўдыторыі выданьняў вырастуць, вырастуць на парадкі, і нам давядзецца думаць, як зрабіць так, каб Інтэрнэт-аўдыторыя не забівала аўдыторыю друкаванага выданьня, а працавала на яго".
Не аспрэчваючы гэтую сумную ацэнку, я прапаную паразмаўляць усё ж крыху пра іншае, хаця з праблемай свабоды друку і шчыльна зьвязанае – пра прафэсійныя праблемы беларускай, прынамсі незалежнай журналістыкі.
Вядома, што напачатку гэтага году шэраг выданьняў, у тым ліку “Народная воля” былі пазбаўленыя магчымасьці распаўсюду сваіх накладаў праз дзяржаўныя каналы. Наклады незалежных газэтаў шмат разоў канфіскоўваліся падчас выбарчай кампаніі, на мінулым тыдні, скажам, было прынятае рашэньне аб высяленьні ўвогуле з Беларусі “Нашай нівы”. Іншыя незалежныя выданьні таксама маюць праблемы, часам нябачныя звонку, але ад гэтага ня менш сур''ёзныя.
Але вось пытаньне – у такіх неспрыяльных варунках, пад ціскам, скажам наўпрост, улады – ці не ператвараюцца незалежныя выданьні ў “баявыя лісткі апазыцыі”, у газэты, зьмест якіх – крытыка, і тое і барацьба з існай уладай? І калі так, то ці добра гэта? Можа так і павінна быць, існуе меркаваньне, што ў “дыктатарскай краіне ня можа і не павінна быць збалянсаванай, аб’ектыўнай журналістыкі – ты ці за ці супраць”. Ці згодны Вы з такім меркаваньнем?"
(Калінкіна: ) "Сапраўды, у такіх краінах як Беларусь – вызначаная мяжа, і ты альбо па адзін бок гэтай мяжы, альбо па другі. І сапраўды, незалежныя СМІ, якія сёньня засталіся, яны проста вымушаны выконваць нейкую ролю агітатара, і гэта зразумела, я думаю, чаму. Таму што ніякіх іншых пляцовак у дэмакратычных сілаў, у тых, каму мы спачуваем і на чыім мы баку, няма. Але нельга гаварыць пра тое што сёньня ў Беларусі ўсе сродкі масавай інфармацыі ператварыліся ў нейкую прапагандысцкую машыну альбо ўлады, альбо дэмакратычных сілаў, таму што, мне здаецца, незалежныя СМІ ў Беларусі неяк стараюцца прытрымлівацца нейкіх прафэсійных нормаў, хаця безумоўна, у пэрыяды палітычных кампаній, абвастрэньня сытуацыі, гэта зрабіць вельмі-вельмі цяжка".(Слуцкая: ) "Так, мы выдатна ўсьведамляем гэтую праблему, што недзяржаўныя газэты часам вымушаныя рабіцца "баявымі лісткамі". Варта сказаць, што і дзяржаўная прэса, асабліва ва ўмовах выбараў, рабілася такімі ж "баявымі лісткамі". Гэта зусім не "прывілей" недзяржаўных газэт.
Тым ня менш, я лічу, што "баявы лісток" – гэта іншы жанр. Ён мае права на існаваньне, ён можа быць органам, які абслугоўвае партыю ці рух, а газэта павінна ўсё ж абслугоўваць чытача, сваю аўдыторыю, сваю супольнасьць. Таму, усьведамляючы такую праблему, мы ставім для сябе бар’ер і імкнёмся не скаціцца да "баявога лістка", спрабуем даваць інфармацыю для свайго чытача з усіх бакоў.
Вельмі лёгка пра гэта разважаць, але выконваць гэта на справе значна цяжэй. Умовы такія, што прамая агітацыя ідзе і з боку дзяржаўных СМІ. І натуральна, што ёсьць вельмі востры недахоп інфармацыі зь іншага боку. А калі ён ёсьць, павінна быць раўнавага. І мы спрабуем даць гэтую інфармацыю. І тады калі ты проста даеш інфармацыю, нават без усялякай агітацыі, ты ўсё роўна атрымліваесься нейкім аднабаковым".
(Дракахруст: ) "Кірыл, а як Вы глядзіце на гэтую праблему? Можа быць, тут пытаньне ня толькі ў палітычнай сытуацыі, але і ў культуры?"
(Пазьняк: ) "Як гэта ні парадаксальна, але ўмовы журналісцкай дзейнасьці ў недэмакратычнай краіне пэўным чынам спрыяюць неяк аб''ектыўнасьці, праз тую ж самую цэнзуру. Да ўсяго журналісту, які мае пэўную грамадзянскую пазыцыю, гэта ня можа замінаць быць аб''ектыўным, бо не вымагае актыўнага публічнага выказваньня, у адрозьненьне ад дзяржаўных СМІ. Пры жаданьні падзеі можна падаваць нэўтральна, ці хаця б імкнуцца да аб''ектыўнасьці, бо ў чыстым выглядзе, відаць, яе быць ня можа, таму што заўсёды знойдуцца тыя, хто будзе трактаваць твае публікацыі і заўвагі як заангажаваныя, Прыкладам, улады лічаць "Беларускія навіны" апазыцыйным выданьнем, з другога боку, даводзілася чуць ад многіх у апазыцыі, што мы не спрыяем дэмакратыі, як асуджэньне. А сярод чытачоў наогул такія самыя думкі выказваюцца больш агрэсіўна. Калі нехта з журналістаў палітызуецца, то ён такім чынам робіцца ці то палітыкам, ці то прапагандыстам. Журналістаў у нашай краіне, дый і наагул, нельга лічыць нейкімі маральнымі аўтарытэтамі, бо ў нас нават пісьменьнікі перасталі быць такімі. Праблема пераўтварэньня незалежных СМІ ў “баявыя лісткі” апазыцыі – гэта ёсьць, але мне здаецца, што ў апошнія гады гэтага меней, чым было раней, асабліва ў часе мінулых выбарчых кампаній, калі, трэба прызнацца, пад цэнзурай была крытыка дзеяньняў апазыцыі.Апазыцыйнасьць для незалежных СМІ, да якой яны скатваюцца ў часы выбарчай кампаніі – гэта адзін са спосабаў выжывальнасьці, хаця дзяржаўныя СМІ ў гэтым сэнсе куды больш “баявітыя”. Мне здаецца, наогул ставіць на радыкальную контарпрапаганду, "у лоб", апазыцыі з дапамогай незалежных СМІ не выпадае. Дзяржаўную прапаганду ўсё адно не пераб''еш, і да ўсяго, трэба зважаць на талерантны мэнталітэт беларусаў. Па вялікім рахунку, апазыцыя свой электарат паміж выбарамі 2004-2006 не пашырыла ці амаль не пашырыла. Многіх з тых беларусаў, хто вагаўся ці вагаецца ці ня вызначыўся, шматгадовая апазыцыйная рыторыка, у якой таксама шмат кандовасьці, дастала ня менш, чымся тая ж БТ-шная".
(Дракахруст: ) "У тых умовах, у якім існуе незалежны друк у Беларусі, ці можна ўсё ж казаць пра нейкі рынак, пра нейкую арыентацыю выданьняў на пэўную аўдыторыю. Ці ўмовы настолькі жахлівыя, што галоўнае – пракрычаць слова праўды, а пра аўдыторыю варта думаць, калі настануць лепшыя часы? Можна паставіць гэтае пытаньне крыху інакш – Вашае выданьне “Беларускія навіны”, “КП у Беларусі”, “Народная воля” – каго Вы лічыце сваімі канкурэнтамі? Ці гэтае паняцьце наагул недарэчнае ў беларускіх умовах?"
(Слуцкая: ) "Прамыя нашы канкурэнты на сёньняшні дзень, калі мець на ўвазе наклады, пакупальнасьць, паколькі мы яшчэ маем магчымасьць прадавацца праз шапікі Саюздруку, то гэта, як ня дзіўна, забаўляльныя выданьні, кшталту газэты "Телівізійная антэна" – яна прамы канкурэнт нашай чацьвярговай "таўстушцы".Паводле продажаў больш канкурэнтаў у нас няма. Але гэта ня значыць, што няма канкурэнтаў наагул. Ёсьць канкурэнты па навінах, ёсьць канкурэнты па тэмах – але гэта, так бы мовіць, унутраныя, прафэсійныя канкурэнты. Гэта не прыкмета рынку. Бо з рынкам у нас, як вядома, вельмі кепска. А калі з рынкам кепска, то гэта вельмі кепска для выданьня. Кепска ва ўсіх сэнсах.
Мы ня можам сёньня падымаць цану, як трэба, вымушаныя несьці фінансавыя страты, мы ня можам рэгуляваць продаж праз шапікі. Нават калі бачым, што газэт у кіёсках не хапае, вельмі нягнуткая сыстэма. Хаця ўсе нашы цяжкасьці – гэта такая драбяза ў параўнаньні з цяжкасьцямі, якія маюць нашы калегі, якія ня могуць ні прадавацца ў шапіках, ні даходзіць да свайго чытача па падпісцы, што тут няма пра што казаць.
Вяртаючыся да Вашага пытаньня, ці трэба ва ўмовах кепскага рынка забыць пра чытача – тут я не пагаджуся. Пра чытача нельга забываць ні ў якім выпадку, ні на адну хвіліну, мы пра яго ўвесь час думаем і спрабуем яго ўявіць".
(Дракахруст: ) "Юлія, на Ваш погляд, што больш прываблівае чытача – ясная, выразная палітычная пазыцыя ці пазыцыя аб''ектыўная,ці скажам так, больш халодная – маўляў, вось меркаваньне аднаго боку, вось іншага, рабіце высновы самі, мы гэта толькі адлюстроўваем і нічому вас ня вучым?"
(Слуцкая: ) "Ёсьць чытач, палітычныя погляды якога абсалютна сфармаваныя. Гэта апазыцыйны чытач, які цьвёрда ведае, што ён хоча, і яго, безумоўна, прыцягваюць рэзкія ацэнкі і канкрэтна выказаная пазыцыя. Гэта не зусім наш чытач. Такіх чытачоў, паводле маіх ацэнак, сярод усёй нашай аўдыторыі каля 20%. Вы бачылі выбары, мы ведаем вынікі, якія былі агучаныя. Мы ведаем вынікі, якія даюць недзяржаўныя сацыёлягі. І што мы бачым? Мы бачым, што ў любым выпадку каля 50% беларусаў можна аднесьці да тых, хто ня вызначыўся. Гэта людзі, якія не зьяўляюцца апазыцыйнай аўдыторыяй і не зьяўляюцца прыхільнікамі дзейнай улады. Гэта людзі, якія шукаюць інфармацыю і спрабуюць вызначыць сваю пазыцыю.
Бяда наша ў тым, што інфармацыя ў гэтай краіне – гэта самы вялікі дэфіцыт. Інфармацыя дазаваная, інфармацыя аднабаковая, інфармацыя заангажаваная. Таму, з майго пункту гледжаньня, ня столькі пазыцыя, колькі паўнавартасная інфармацыя – гэта і ёсьць пазыцыя газэты, гэта і ёсьць мэтад узьдзеяньня на аўдыторыю. Калі мы спрабуем даць гэтую ўсебаковую інфармацыю, якая замоўчваецца дзяржаўнымі СМІ, гэта і ёсьць наша пазыцыя. І гэтая наша пазыцыя знаходзіць сваю аўдыторыю. Бо людзі, якія хочуць ведаць, яны ў выніку выбіраюць нашу газэту.
Я яшчэ дадам, што як ні парадаксальна, менавіта палітычныя матэрыялы маюць самую вялікую аўдыторыю, якая гэта абмяркоўвае. Дзьве тэмы, якія вельмі хвалююць чытачоў нашай газэты – гэта палітыка і сэкс. Дзьве тэмы, якія ўвесь час канкуруюць паміж сабой. Больш таго, палітыка, як ні дзіўна, перамагае".
(Дракахруст: ) "Сьвятлана, Юлія сказала, што людзі шукаюць інфармацыю. А што шукае Ваш чытач, чытач "Народнай волі" – інфармацыю ці ўсё ж пазыцыю?"
(Калінкіна: ) "Пасьля таго, як газэта страціла магчымасьць прадавацца, калі на яе немагчыма падпісацца, як Вы разумееце, чытач, які застаўся – гэта людзі, якія вызначыліся, якія маюць адназначную пазыцыю, і якія наагул не разумеюць, калі газэта спрабуе прадставіць меркаваньні розных бакоў альбо нават калі робіць нэўтральныя інтэрвію з дзяржаўнымі дзеячамі, прадстаўнікамі міністэрстваў, дэпутатамі і г.д. Нас за гэта нашы чытачы вельмі жорстка крытыкуюць. Мы неаднойчы спрабавалі гуляць у такія гульні. Зараз я магу шчыра сказаць, што я лічу гэта гульнямі,калі розныя бакі прадстаўленыя ў аднолькавых прапорцыях.
Я ўпэўненая, што сёньня такой пазыцыяй мы проста згубім свайго чытача, і існаваньне газэты страціць сэнс. У нас вельмі спэцыфічная аўдыторыя, у нас вельмі палітызаваная аўдыторыя. Я не магу казаць пра канкурэнцыю, бо ў сёньняшніх умовах наагул нельга казаць пра канкурэнцыю паміж недзяржаўнымі СМІ. Але аўдыторыі "Народнай волі", "Нашай нівы", БДГ вельмі блізкія. Гэта людзі, якія сапраўды, як казала Юлія, шукаюць інфармацыю, і чым яе больш, тым ім лепей. Гэта людзі, якія наагул выпісваюць усе недзяржаўныя газэты, якія выходзяць у краіне. І гэтым людзям цікава ведаць не толькі пазыцыю журналіста, хаця і гэта ёсьць, ім цікава ведаць пра палітычных дзеячоў, пра іх меркаваньні, і як Вы разумееце – аднаго накірунку, аднаго погляду.
Шмат нашых чытачоў наагул не глядзяць, напрыклад, беларускае тэлебачаньне. Гэта іх прынцыповая пазыцыя. Яны ня хочуць ведаць тое, што вяшчае беларуская прапагандысцкая машына. Вось такі наш чытач. І мы, каб яго не згубіць, каб яго захаваць, вымушаныя ўлічваць такую пазыцыю нашага чытача".
(Дракахруст: ) "Кірыл, Вы, відаць, ня зможаце сказаць, што ў Вашага Інтэрнэт-выданьня "Беларускія навіны", якое ад пачатку было Інтэрнэт-выданьнем, што ў вас няма канкурэнтаў. У вас іх відавочна даволі шмат і ў Беларусі, і за яе межамі".
(Пазьняк: ) "Мы арыентуемся на тое, што Інтэрнэт-карыстальнікі – публіка "прасунутая", і таму ёй, у прынцыпе, ня варта нешта разжоўваць да лёзунгаў.
Дастаткова падаць інфармацыю, намагаючыся зрабіць гэта аб''ектыўна, а далей ужо паводле прынцыпу "Разумнаму дастаткова". Што да канкурэнцыі, то яна сапраўды досыць вялікая, хаця, па вялікім рахунку, яна даволі фармальная. Што да канкурэнцыі з друкаванымі выданьнямі, то тут я згодны са Сьвятланай, што канкурэнцыя адбываецца хіба зь іх Інтэрнэт-старонкамі, якіх з цягам часу, я думаю, будзе ўсё болей, бо яны будуць змушаныя "асядаць" у Інтэрнэце. Незалежныя СМІ відавочна зарыентаваныя на апазыцыйны электарат, а той адпаведна на іх. На гэтым увесь газэтны мэнэджмэнт і сканчаецца. Адсюль і невялікія наклады незалежных выданьняў.
Але б тут я зрабіў невялічкае ўдакладненьне – беларускіх незалежных выданьняў. Укладкі расейскіх выданьняў "Комсомолки", "Труда", рэдакцыі якіх сымпатызуюць апазыцыі, але іх чытацкая аўдыторыя ўсё ж больш разнастайная, і ў гэтым сэнсе яны больш карысныя для апазыцыі, як трыбуна, чым мы ці "Народная воля".
У роўных умовах існаваньня зь дзяржаўнымі выданьнямі ў дэмакратычнай краіне, відаць, і наклады ў незалежных выданьняў былі большымі. Але тут, мне здаецца, ня трэба быць вялікімі аптымістам, што яны былі б нашмат большыя. Я прывяду просты доказ таго, што народ наш ад інфармацыйнага "голаду" ў бальшыні сваёй не пакутуе. Наклады самых буйных нашых незалежных выданьняў – каля 20 тысяч асобнікаў.
Аўдыторыя самых папулярных беларускіх Інтэрнэт-рэсурсаў – гэта 4-5 тысячаў. Прапорцыя – у 5 разоў. І бярэм іншую прапорцыю. Насельніцтва Беларусі – каля 10 мільёнаў, а колькасьць тых, хто ходзіць у Інітэрнэт – 2 мільёны. Тыя ж 5 разоў. Але ў Інтэрнэце ж ніхто нічога не замінае чытаць – чытай што хочаш".
(Дракахруст: ) "Кірыл, усе ўдзельнікі сёньняшняй перадачы так ці інакш працуюць у Інтэрнэце. Вы рэдагуеце Інтэрнэт-газэту, "Народная воля" зьбіраецца завесьці Інтэрнэт-старонку, а сама Сьвятлана Калінкіна супрацоўнічае з папулярным Інтэрнэт-выданьнем "Беларускі партызан", "Комсомольская правда в Беларуси" мае Інтэрнэт-вэрсію. У мяне паводле досьведу супрацоўніцтва ў Інтэрнэт-выданьнях складваецца ўражаньне, што пісаньне ў Інтэрнэт – гэта як гукаць у пустату. Артыкул у папяровай газэце мае рэзананс, яго абмяркоўваюць, часам за яго атрымліваюць па галаве. У Інтэрнэце што ні напішы – нуль рэакцыі.
Рэдактар “Советской Белоруссии” Павал Якубовіч часам у сваіх артыкулах піша: “Я прачытаў у Інтэрнэце...”. Уяўляеш сабе такі вялікі плот, які называецца Інтэрнэт, на якім там напісана мацернае слова, недзе – “Маша+Саша=каханьне”, побач артыкул нейкі вісіць. Падышоў сп. Якубовіч, пачытаў, пайшоў далей. Неяк рэагаваць, пераймацца падставаў няма. Наколькі справядлівае адчуваньне, што пакуль у Беларусі Інтэрнэт – гэта пустата?"
(Пазьняк: ) "Не пагаджуся, бо сам з Інтэрнэту. Тут пытаньне, на які рэзананс вы разьлічваеце і на чый. Перавагі Інтэрнэту ў тым, што рэзананс больш хуткі. Я б сказаў, што пэўныя Інтэрнэт-рэсурсы фармуюць грамадзкую думку ў тых, хто чытае і друкаваныя выданьні, і Інтэрнэт-выданьні. Дзякуючы сваёй хуткасьці Інтэрнэт фармуе грамадзкую думку ў тых, хто робіць друкаваныя газэты. Ну а ў масе народзе, натуральна, большы рэзананс ад папяровых газэтаў. Больш прасунутая публіка – яна і больш Інтэрнэтызаваная. Для многіх галоўная крыніца інфармацыі – гэта менавіта Інтэрнэт. Нездарма друкаваная прэса стварае Інтэрнэт-старонкі, многія ўжо даўно стварылі. Гэта не даніна модзе, гэта барацьба за тую аўдыторыю, якая ёсьць толькі ў Інтэрнэце".
(Дракахруст: ) "Сьвятлана, а як бы Вы ацанілі ролю Інтэрнэту? Бо для нашага чалавека тое, што ў газэце напісалі – гэта важна, а калі напісалі ў Інтэрнэце, гэта значыць на нейкім плоце, то якія тут падставы на гэта рэагаваць?"
(Калінкіна: ) "Я згодная з Вамі ў тым сэнсе, што для нашага чалавека газэта ёсьць газэта. Яна і Інтэрнэт толькі для невялікай часткі аўдыторыі замяняюць адзін аднаго. Але сп. Якубовіч, калі б меў магчымасьць прычапіцца да артыкулу ў Інтэрнэце, ён бы прычапіўся. Проста зараз у яго такой магчымасьці няма фармальна. Можа, будзе паводле новага закону, тады мы паглядзім, як "не рэагуе" Якубовіч на такія артыкулы.
Мне здаецца, што беларускія Інтэрнэт-выданьні дапускаюць вялікую памылку. Ня трэба рабіць выгляд, што ў Інтэрнэце можна рабіць газэту гэтак жа, як у друкаваным выглядзе. Гэта розныя СМІ з рознай аўдыторыяй і з рознымі магчымасьцямі. Сёньня Інтэрнэт-выданьні не выкарыстоўваюць свой галоўны козыр – гэта менавіта хуткасьць, як казаў Кірыл. І сёньня найбольш запатрабавана ў Інтэрнэце он-лайн рэпартажы, навіна з месца падзеяў.
Зразумела, чаму гэта запатрабавана. Таму што ў Беларусі няма ні незалежнага тэлебачаньня, ні незалежнага радыё ў свабодным доступе. І таму калі адбываюцца нейкія важныя падзеі – масавыя акцыі, суды, выбары – велізарную аўдыторыю набываюць сайты, якія перадаюць рэпартажы з мейсца падзеяў".
(Дракахруст: ) "Юлія, а як Вы ацэньваеце ролю Інтэрнэту? Чалавек, які чытае Інтэрнэт-выданьні, ніколі не чытае адно выданьне. Ён чытае два, тры, дзесятак сайтаў. І такі чалавек ніколі ня скажа "Мая Інтэрнэт-газэта". Але адносна "Народнай волі" ці ""Комсомолки" чалавек можа сказаць – "гэта мая газэта".
(Слуцкая: ) "Ведаеце, для мяне гэта дастаткова новая тэма. Мы нядаўна займаемся разьвіцьцём сайта. Я з Вамі згодная, што калі чалавек чытае сайт "Камсамолкі", ён па меншай меры ляяльна ставіцца да брэнда, да маркі, а гэта ўжо добра. Часткова ён можа сказаць – "мая газэта".
Я хацела б працягнуць тэму, якую пачала Сьвета. Я згодна з ёй, што перавага Інтэрнэту – гэта хуткасьць, гэта магчымасьць он-лайна, магчымасьць прамой трансьляцыі з мейсца падзей. Мы пераканаліся ў гэтым на сваім прыкладзе. За два гады разьвіцьця наша штодзённая аўдыторыя была ў сярэднім каля 2 тысяч чалавек, то ў дзень выбараў, калі мы вялі он-лайн, на нашым сайце сядзела 15 тысяч чалавек. Пасьля гэта павялічылася і штодзённая аўдыторыя – з 2 тысяч да 3-4 тысяч.
Другая перавага Інтэрнэту – гэта інтэрактыўнасьць, магчымасьць імгненнай зваротнай сувязі, магчымасьць апэратыўна ведаць сваю аўдыторыю, як яна рэагуе на тыя ці іншыя навіны, інфармацыю і гэтак далей.
Мне здаецца, што мы зараз адносна Інтэрнэту знаходзімся на этапе, падобны на той, калі зьявілася тэлебачаньне і яно пачало наступаць на тэатар. Людзі тады казалі, што тэатар загіне, тэлебачаньне яго зьесьці. Гэтага не адбылося.
Заходнія выданьні пайшлі далёка наперад у параўнаньні з намі паводле разьвіцьця сваіх Інтэрнэт-аўдыторый. Інтэрнэт-аўдыторыя ўжо пачынае адбіраць аўдыторыю ў друкаванай вэрсіі газэты. Там і лічбы іншыя. Паводле маіх ацэнак, у нас аўдыторыя Інтэрнэт-выданьня на парадак менш, чым аўдыторыя друкаванага выданьня. Пры штодзённым накладзе 40-50 тысяч у нас ня больш чым 4 тысячы штодзённай Інтэрнэт аўдыторыі. На Захадзе адваротная прапорцыя, скажам, у шатляндзкай газэце Scotsman наклад 70 тысяч, а штодзённая Інтэрнэт-аўдыторыя – 700 тысяч. У Times наклад 800 тысяч, Інтэрнэт-аўдыторыя – 8 мільёнаў.
І тым ня менш, самыя безнадзейныя пэсымісты, якія лічаць, што Інтэрнэт адбірае аўдыторыю ў папяровых выданьняў, вымушаныя пагадзіцца з тым, што і дадае. Дадаюць ляяльнасьці да брэнда, дадаюць магчымасьць вывучаць сваю аўдыторыю і самае галоўнае – што працэс гэты аб''ектыўны, мы ад яго нікуды не падзенемся.
Сёньня ў нас у Беларусі добры, хуткі Інтэрнэт разоў у 10 даражэй, чым аналягічны нават у Расеі. У нас вельмі шмат тэхнічных абмежаваньняў, мала кампутараў. Але як толькі ўсё гэта зьменіцца, Інтэрнэт-аўдыторыі выданьняў вырастуць, вырастуць на парадкі, і нам давядзецца думаць, як зрабіць так, каб Інтэрнэт-аўдыторыя не забівала аўдыторыю друкаванага выданьня, а працавала на яго".
