Аўтар і твор
Данута Бічэль: “Ад сьвечкі Божай запалім зьнічкі”
Апошняя па часе выданьня кніга Дануты Бічэль “На белых аблоках сноў” выйшла ў каталіцкім выдавецтве “Про Хрысто”. Гадоў зь пятнаццаць дзяржаўныя выдавецтвы адмаўляюцца супрацоўнічаць з паэткай, нягледзячы на тое, што яна зьяўляецца ляўрэаткай Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы. Пра вымушанае вяртаньне літаратараў да рукапісных кніг, пра стварэньне вершаў-малітваў ды жыцьцё паэтаў у правінцыі з Данутай Бічэль гутарыць Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Спадарыня Данута, нядаўна я даведаўся, што ў газэце “Гродзенская праўда” зьнікла літаратурная старонка “Наднёманскія галасы”. Што гэта — свавольства рэдактара ці знак нашага непаэтычнага часу?”
(Данута Бічэль: ) “Я ў тых “Наднёманскіх галасах” друкавалася толькі ў 1970-я гады, калі літаратурную старонку рабіў Васіль Быкаў, які тады жыў у Горадні. Так ужо атрымалася. Увогуле, правінцыйная літаратура — гэта доўгая гаворка. Такая літаратура павінна быць, бо корміць культуру Краю. Калі мясцовыя літаратары ня маюць літстаронкі, то дзе ім друкавацца? У сталічныя выданьні іх ня прымуць, тым больш, у рэспубліканскіх газэтах ніякіх літстаронак няма. Застаецца адно — творчая сьмерць”.
(Скобла: ) “Марына Цьвятаева ў 1918 годзе, калі немагчыма было выдавацца, ад рукі перапісвала свае вершы ў сшыткі і прадавала ў пісьменьніцкай кнігарні на Кузьнецкім мосьце ў Маскве. Ці не пагражае і нам такое вяртаньне ў даскарынаўскую эпоху?”
(Бічэль: ) “Пагражае. У мяне быў такі пэрыяд, калі хацелася, каб мае вершы .чыталі. І я перапісвала іх ад рукі. У мяне ёсьць такі рукапісны зборнік, які называецца “Аўтографы”. Ён у мяне ляжыць, я яго ня буду друкаваць. Ён вельмі злосны, бо пісаўся тады, калі мяне моцна пакрыўдзілі, адправіўшы з Музэю Максіма Багдановіча, хоць я там хацела яшчэ папрацаваць. Гэты зборнік я перапісала разы чатыры, такі, атрымліваецца, ягоны “наклад”.
(Скобла: ) “Мне прыгадаліся радкі з вашага, даўняга ўжо, верша: “Сядлайце, паэты, коней, апроч вас няма тут войска!”. Паэты павінны быць ваяўнічыя?”
(Бічэль: ) “Ну, гэта вобраз мастацкі. Пісаліся гэтыя радкі, калі мы “ваявалі”, — на пачатку 1990 гадоў. Паэты павінны быць ваяўнічыя. Паэты павінны быць людзьмі. Паэтам проста трэба, каб добра жылося. Каб яны жылі ў сваім Краі, каб іх любілі, каб у іх былі чытачы й чытачкі, аматаркі, каб за маладымі паэтамі бегалі іх прыхільніцы, стваралі ім натхненьне. Ну, у нас нічога гэтага няма. Што зробіш”.
(Скобла: ) “Апошнім часам хрысьціянская тэматыка пераважае ў вашай творчасьці. Як вы прыйшлі да Бога? Ці Ён з вамі з маленства патаемна быў?”
(Бічэль: ) “Не патаемна. Я нарадзілася, мяне мама занесла ў касьцёл і ахрысьціла. Я вырасла ў вёсцы Біскупцы, мы былі дзеці біскупа. Наш касьцёл у 1950-я гады ператварылі ў амбар, а потым спалілі разам з тым, што было ўсярэдзіне. Ды сама наша вёска было касьцёлам. На ружанец зьбіраліся ў якой-небудзь хаце, маліліся. Калі не было ксяндза, са сьвянцонай вадзічкай хавалі людзей, паводле хрысьціянскага звычаю. Мая мама заўсёды ранічкай малілася, у нядзелю нічога не рабіла. Калі мы, дзеці, у гэты час да яе чапляліся зь нейкімі прэтэнзіямі, то яна казала: “Сьвятым угоднікам я грашыць ня буду і сварыцца на вас ня буду”. І ўвогуле нічога не гаварыла. У час, калі ў касьцёле ішла імша, да абеду, у нас у хаце былі чысьціня, маўчаньне й малітва”.
(Скобла: ) “Калісьці ў Заходняй Беларусі былі моцныя паэты-ксяндзы — Андрэй Зязюля, Казімер Сваяк. Чаму іх цяпер няма? Ці я памыляюся?”
(Бічэль: ) “Не, не памыляесься. Праўда, у нас ёсьць некалькі маладых сьвятароў, якія пішуць вершы. Але яны так занятыя сьвятарскай працай! Нашыя сьвятары працуюць сёньня з 6.30 раніцы да 23.00 вечара — спавядаюць людзей у касьцёле. Зразумела, што ім цяжка пасьля гэтага яшчэ й пісаць. Так што мусім мы ім дапамагаць. У нас касьцёл, як ня дзіўна, цяпер моліцца па-беларуску. Нашыя сэмінарыі дзьве, і Гарадзенская, і Пінская, рыхтуюць беларускіх сьвятароў, сьвядомых. І ў нас ёсьць нацыянальны санктуарый — Будслаў, дзе штогод 2 ліпеня зьбіраецца 40—50 тысяч людзей. І камусьці трэба ставараць малітвы”.
(Скобла: ) “Ніна Мацяш, калі была госьцяй “Дому літаратара”, з гонарам прызналася, што ў яе Белаазёрску людзі любяць паэзію, праходзяць шматлюдныя вечарыны. А ў Горадні?”
(Бічэль: ) “Справа ў тым, што мяне на вечарыны не запрашаюць. Калі мяне з музэю адправілі на пэнсію, я стала непатрэбным у культуры чалавекам. Я — нібы апазыцыя ў апазыцыі. Мяне клічуць у Гарадзенскі ўнівэрсытэт толькі тады, калі там праходзяць вечарыны, прысьвечаныя Васілю Быкаву ці Ўладзімеру Караткевічу, зь якімі я сябравала, якія мяне любілі”.
Данута Бічэль. З новых вершаў
Вялікдзень
Уваскрэсьні, Езус, У маёй самоце, Ва ўсім убогім сусьвеце. Усьмешкі вербачкаў на жываплоце У белым вэлюме квецень.
Зьмерзлага сэрца лядовы полюс Растане ў зьмёртвыхпаўстаньне. Правіны зьнікнуць па Божай волі, Як сны спрадвечнага спаньня.
Страх сьмерці зробіцца невялічкім, Дзесь у балоце застыне. Ад сьвечкі Божай запалім зьнічкі, Паўстанем адной сьвятыняй.
Зноў уваскрэслага Езуса сэрца Дае любоў і бясьсьмерце, Дае надзею убогім душам. Вялікі дзень — і сьвет дужы.
Хата
Мой Божа, дапамажы мне Хлябочкам Тваім адгавецца. Жыву тут, нібы на чужыне. А нітка ў Паркі ня рвецца.
Ламаю ў садзе крушыну. Замкну ёю ў хаце чужыну. Пакуль ня выкуру з хаткі, буду пад кусьцікам спаткі.
Віншаваньне Сьвятога Францішка Ксавэрыя з 500-годзьдзем у начной размове зь яго скульптурай, якая знаходзіцца на франтоне Катэдральнага касьцёлу ў Горадні, які носіць яго імя
Я запрашаю Цябе на белы танец, Сьвяты апякун мой, гішпанец.
Сьвятыя гішпанцы Ня ходзяць на танцы. Памаліся са мной На ружанцы.
“Ну, дык ляці да мяне на карніз!” “Лепей ты па ружах Спускайся уніз”.
Аб’ехаў Індыю і Кітай. Гародню звысоку вітай.
А над Гародняй хутка сьвітае. І я тут з табой, як сьвятая.
Даўно ніхто мяне не спакушае, На танец не запрашае.
Глядзіць з-за хмаркі месяц з масенжу З тваёй душой, сьвяты ксенжу.
Зь нябёс узносіць адзіны тост, Таму што вялікі пост.
Навальніца
Праз Гаўю статак дадому гнала. Калі маланка нас перажагнала.
Пярун забіў таполю нада мной. Як страшна падаць мне было адной!
Да Гаўя абняла мяне старанна. Яе вадзіца цёплая, як ванна.
Схавала ўглыб і падняла ўгару. Таму і не забіў мяне пярун.
Малітва да Маці Божай Будслаўскай за народ
Большасьць ужо даходзіць да поўнага крэсу. Тупік. Зіма. Жыцьцё задарма. Усюды турма. Адчыні ім, Божая Маці, Брамы прыбыткаў нябесных.
Адчыні нябёсы іх душам, дабраславі і трывай. Дзікіх, зь лесу, прымай з Божай ласкі ў анёльскую сьвіту — У нябесным двары з усімі стварэньнямі Беларусь будаваць, Стану свайго эліту, Краю эліту.
Нам свабода — як неба. Ім свабода — абы за яе ваяваць. Дабраславі і прабач.
Твой абраз цудатворны, прастора тваёй білякацыі, Пакуль яшчэ дыхаюць тыя, якія ня сталі людзьмі, Ім па тонкім сьвятле да сьвітаньня ў лясы не вяртацца. Дабраславі іх, цёмных, усё ім прабач. І прымі.
Вэрнісаж
Уладзімер Кандрусевіч: “Выставу малюнкаў з турмы на Акрэсьціна я зраблю зь вялікім задавальненьнем”
Свой трыццаты дзень народзінаў мастак Уладзімер Кандрусевіч сустракаў у камэры менскай турмы на Акрэсьціна, куды ён разам з сотнямі іншых абаронцаў намётавага мястэчка на сталічным Кастрычніцкім пляцы быў гвалтам зьвязьнены ў ноч на 24 сакавіка. 15 сутак арышту ён лічыць карыснымі ў сваім творчым жыцьці, бо кантактаваў зь цікавымі людзьмі й намаляваў цэлую галерэю партрэтаў і накідаў турэмнае рэчаіснасьці, зь якіх мяркуе зрабіць адмысловую выставу. Майстэрню Ўладзімера Кандрусевіча пасьля ягонага вызваленьня наведала Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Уладзімер, вы ўжо вядомы, хоць яшчэ даволі малады мастак. Колькі вам, дарэчы, гадоў?”
(Уладзімер Кандрусевіч: ) “31 сакавіка мне споўнілася трыццаць гадоў”.
(Аксак: ) “Ваша дыплёмная праца — гэта фрэскі ў касьцёле сьвятога Андрэя Баболі ў Полацку. Вы таксама аўтар іканапіснага партрэту Язафата Кунцэвіча. Я ведаю яшчэ некалькі вашых жывапісных працаў зь біблійнымі матывамі. Скажыце, ці гэта сьвядомы ваш зварот да рэлігійнае тэматыкі на самым пачатку творчасьці?”
(Кандрусевіч: ) “Гэта зьвязана ўвогуле з маім жыцьцём. У дзяцінстве я хрышчаны ня быў і ўжо ў сьвядомым узросьце прыйшло жаданьне і патрэба гэта зрабіць. І так атрымалася, што я прыйшоў да каталіцкага касьцёлу, і гэта пэўным чынам адбілася на маёй творчасьці. Гэта быў сьвядомы выбар і сьвядомыя працы”.
(Аксак: ) “Але разам з тым вось цяпер я бачу на вашых палотнах тут у майстэрні шмат аголенай натуры. Здаецца, гэта не вітаецца каталіцкім касьцёлам…”
(Кандрусевіч: ) “Я б з вамі не згадзіўся, таму што мы можам паглядзець гісторыю мастацтва і, скажам, у эпоху Адраджэньня італьянскага, на што вельмі часта і арыентуецца каталіцкі касьцёл, аголеная фігура лічылася стварэньнем Божым. Так што мастак толькі спрабуе зразумець тую прыгажосьць, якую стварыў Пан Бог, і я ня бачу ў гэтым супярэчнасьці”.
(Аксак: ) “А што рабіў мастак Кандрусевіч і вернік Кандрусевіч на Кастрычніцкім пляцы ў тыя памятныя сакавіцкія дні пасьля выбараў?”
(Кандрусевіч: ) “Я хачу сказаць, што ўвогуле заўсёды лічыў сябе чалавекам апалітычным, і вельмі рады, калі ў мяне ёсьць магчымасьць ціха і спакойна працаваць у сваёй майстроўні, маляваць прыгожых дзяўчат і ўвогуле спрабаваць стварыць нешта прыгожае і сьветлае. Ну але быў такі момант, калі мне было прасьцей прыйсьці на пляц і сказаць, што я ня згодны з тым, што адбываецца. І прыйшоў, каб дамагацца разам зь іншымі праўды”.
(Аксак: ) “І разам зь іншымі ў ноч на 24 сакавіка вы былі зьняволеныя і атрымалі за сваё змаганьне за праўду 15 сутак арышту. Ці не шкадавалі, што вы патрапілі туды і на 15 дзён былі пазбаўленыя актыўнага творчага жыцьця?”
(Кандрусевіч: ) “Ну, па-першае, я для сябе пастанавіў, хоць гэта і не мая ідэя, шмат у каго яна сустракаецца, што ўвогуле лепш ні аб чым у жыцьці не шкадаваць. Калі робіш памылку, то проста трэба на ёй вучыцца. А калі зрабіў добрую справу, дык і пагатоў — навошта шкадаваць? А ў мяне было там уражаньне, што я ўсё правільна зрабіў. А тое, што я быў выключаны з творчага працэсу, то гэта, можа быць, і для творчасьці было лепей, бо быў час падумаць і пераасэнсаваць штосьці. Можа быць, гэта было і новай крыніцай натхненьня, бо я кантактаваў зь цікавымі людзьмі”.
(Аксак: ) “А ці зьмянілася вашае творчае крэда пасьля гэтых падзеяў?”
(Кандрусевіч: ) “Творчае крэда? Хутчэй — не, не зьмянілася. Я думаю, што творчае крэда павінна расьці, як дрэва, заўсёды ў адным кірунку, да сьвятла, да сонца, як і ўвогуле чалавек — разьвівацца. Ну а пазыцыя грамадзяніна, можа быць, трохі зьмянілася ці ўзмацнілася, я б так сказаў”.
(Аксак: ) “Ці малявалі вы тых, з кім апынуліся разам у камэры турмы на Акрэсьціна?”
(Кандрусевіч: ) “Так, зь вялікім задавальненьнем, калі ўзьнікала жаданьне ў маіх сяброў. Маляваў, дарыў ім партрэты, рабіў накіды, увогуле, зь вялікім задавальненьнем карыстаўся тым уменьнем ці здольнасьцямі, якія ў мяне ёсьць, каб бавіць час і дапамагаць іншым”.
(Аксак: ) “Ці зьбіраецеся вы зрабіць нейкую міні-выставу гэтых малюнкаў?”
(Кандрусевіч: ) “Пэўныя з гэтых малюнкаў ужо разышліся па прыватных калекцыях, так скажам. Што да накідаў, то я іх лічу больш кухняй мастака, якую не заўсёды хочацца паказваць. Але калі народзіцца з гэтага нешта больш сур’ёзнае, то зраблю выставу зь вялікім задавальненьнем. Іншая рэч, ці знойдзецца на сёньня галерэя, якая б гэта выставіла”.
(Аксак: ) “Тут згадваецца “Капрычас” Гойі…”
(Кандрусевіч: ) “Капрычас” усё-ткі нагадвае нейкую катастрофу ці канец сьвету. Там — пачвары, а тут — нешта іншае, пачатак ці працяг нечага добрага і сьветлага”.
(Аксак: ) “І апошняе пытаньне. Скажыце, якая рэакцыя вашых сяброў-мастакоў, проста калегаў на тое, што з вамі адбылося, на ваш выбар у тыя сакавіцкія дні?”
(Кандрусевіч:) “Некаторых сваіх калегаў я сустракаў на пляцы. І нават мы падменьвалі адзін аднаго — адзін адстаяў, другі прыйшоў. Увогуле, я пра гэта асабліва не люблю распавядаць, але ад тых знаёмых, хто ведае пра гэта, адчуваю вялікую падтрымку”.
Нотны сшытак
Алесь Лось: “У нашым соцыюме душна жыць”
Усё часьцей сучасныя беларускія музыкі зьвяртаюцца да старадаўняй музыкі. Дзякуючы ім адгортваюцца забытыя старонкі беларускай культуры. Дасьледчык музыкі, мультыінструмэнталіст Алесь Лось апошнім часам гастралюе па Беларусі і ў замежжы з уласнай капэляй. Чым капэля, традыцыйная для Беларусі 16—18 стагодзьдзяў, цікавая для слухачоў у стагодзьдзі 21 — высьвятляў у гутарцы з Алесем Лосем журналіст Дзьмітры Падбярэскі.
(Дзьмітры Падбярэскі: ) “Алесь Лось — чалавек надзвычай цікавы і шматбаковы. Ён дасьледуе музыку беларускай даўніны, дзеля чаго выяжджае ў экспэдыцыі, сам вырабляе музычныя інструмэнты і грае на многіх зь іх, выступае з канцэртамі, запісвае адшуканыя творы й нават выдае іх на дысках. Адным з апошніх, як цяпер модна казаць, музычных праектаў сталася ўтварэньне з ініцыятывы Алеся Лося традыцыйнай беларускай капэлі — тае формы музыкаваньня, якая ў мінулым была вельмі папулярная на беларускіх землях. Тым ня менш, сёньня мала хто й ведае, што ж гэта такое — традыцыйная беларуская капэля. І я — не выключэньне. А таму і распачаў гутарку з Алесем Лосем з цалкам зразумелага пытаньня. Традыцыйная беларуская капэля — у якую эпоху яна склалася?”
(Лось: ) “Я думаю, пачаткі можна аднесьці да канца 17 — пачатку 18 стагодзьдзяў. Пераважна — гэта момант контрарэфармацыі, калі вельмі шмат творчых людзей мусілі пакінуць тэрыторыі дзяржаваў, у якіх жылі, пераважна Італіі, і рынуліся на ўсход. Літва, Вялікае Княства Літоўскае была найбольш дэмакратычнай дзяржавай у той час, не было ніякай дыскрымінацыі, важна, каб чалавек быў проста грамадзянінам. І пераважна такія капэлі былі ў фальварках, невялікіх палацах, і, прынамсі, пасьля гэтага тут зьявілася ў народных музыкаў такая віялянчэля, так званая басэтля, бо гэта ня быў кантрабас, гэта быў інструмэнт памерамі зь віялянчэлю 4/4. І пераважна лякалізацыя гэтых смыковых капэляў назіралася акурат недалёка ад цэнтраў шляхетнай культуры — Нясьвіж, Наваградак, Паставы. Вельмі шмат капэляў было на Браслаўшчыне дзякуючы, напэўна, дзейнасьці Тызэнгаўза. І гэта існавала практычна да пачатку Другой сусьветнай вайны”.
(Падбярэскі: ) “А які быў інструмэнтальны склад гэтых капэляў, ці мяняўся ён?”
(Лось: ) “А думаю, мяняўся. Але калі казаць пра раньнешляхетнае, то тое былі клясычныя склады інструмэнтаў: трыё, квартэт, квінтэт, сыкстэт — больш, я думаю, наўрад ці… Клясычны ж склад — гэта альт, басэтля і дзьве скрыпкі. Мог далучыцца барабан, маглі далучыцца цымбалы, магла быць адна скрыпка, мог быць клярнэт, і на 18 і да канца 19 стагодзьдзяў, пакуль не зьявіўся гармонік, пакуль не зьявіліся інструмэнты статычнага ладу, капэлі былі вельмі папулярныя. Прынамсі, паводле маіх зьвестак, ад Браслава да Пінску кожныя пяцьдзясят кілямэтраў была смыковая капэля з басэтлямі, з кантрабасамі. Традыцыя, на жаль, перарваная, і тое, што мы спрабуем нашай капэляй рабіць, — гэта пераважна на тых узорах, якія давялося пачуць. Пратасевіч мне шмат дапамог — такі быў у нас майстра вядомы з Капыля. У іх была ў Капылі капэля: ён іграў, бацька, яшчэ было два чалавекі. Бас, альт і дзьве скрыпкі”.
(Падбярэскі: ) “Якія грамадзкія функцыі выконвалі гэтыя капэлі? Дзе яны гучалі, падчас чаго?”
(Лось: ) “Пераважна музыкі гралі вясельлі, скокі, вечарынкі. Гэта была такая галоўная іх служба, бо, напрыклад, калі казаць пра абрадавыя традыцыйныя вясельлі на той жа самай Браслаўшчыне, Пастаўшчыне, Лепельшчыне, дзе дамінантай былі дуды, дзе дудар вёў вясельле, а музыкі былі запрошаныя толькі да танцаў. Мне давялося неяк іграць у капэлі несмыковай, з цымбалістам Рогачам зь Вялейкі. Дык ён быў маршалак, ён вёў вясельле: зачынаў, казаў, што трэба іграць, дзе там якія маршы іграць, як сустракаць маладых, на каравай, на сыра. Ён быў сцэнарыстам, а мы ўжо далучаліся. Такая форма больш позьняя. А вось сьвецкія капэлі… Было вядома, што гэта музыка для забавы, для танцаў, музыка для такіх эстэтычных эмоцыяў з твораў, што пісалі Орда, Ельскі, Агінскія. Гэта іншы жанр, гэта сьвецкая музыка. Таксама тут свой цікавы аспэкт у гэтым ёсьць маладасьледаваны. У нас гэтай тэмай займаюцца некалькі чалавек — і дзякуй Богу!
Даволі часта апошні час чую, што чаго гэта вы тут робіце патугі на беларускае барока, беларускі рэнэсанс? Гэтага ж не было! А я адказваю: сапраўды, у Беларусі з 1917 году гэтага не было, бо пралетарская, гэтая бальшавіцкая культура да гэтага часу не навучылася мысьліць катэгорыямі барока і рэнэсансу… Таму для іх гэта нейкія фэадалы, паны, прыгнятальнікі народу. Але ёсьць тэмы неспазнаныя, ёсьць Віленская школа Длугарая, ёсьць берасьцейскія, пастаўскія прыклады таго ж самага Тызэнгаўза. Напалеон Орда — асоба нераскрытая ў сваёй творчасьці як музыка, Ельскія… Гэта ўсё яшчэ чакае — чакае і на слухачоў, і на выканаўцаў. Вельмі шмат у гэтым кірунку робіць Віктар Скорабагатаў, ён малайчына!”
(Падбярэскі: ) “А чым было выклікана вашае жаданьне аднавіць капэлю, чаму вы ўзяліся ў сёньняшні час за аднаўленьне такой вось формы музыкаваньня?”
(Лось: ) “Па-першае, таму, што ў сёньняшні час у нашым соцыюме душна жыць, не хапае паветра, і айчына, якую я хацеў бы бачыць, знаходзіцца па-за межамі тых рэаліяў, якія мы сёньня маем. Музыка для нас — гэта частка нашай радзімы, нашай айчыны, якую няможна зьнякшталціць альбо зьмяніць, апрацаваць пад нейкі кіч-фольк. Гэта частка нашай этнічна-эмацыйнай радзімы, гэта эмоцыя, якая патрэбная нам для выжываньня тут. Па-другое, гэта вялікая радасьць, калі зьбіраюцца людзі, якія давяраюць адзін аднаму, якія любяць гэтую музыку, вывучаюць і выконваюць. Гэта цешыць душу”.
(Падбярэскі: ) “У 1994 годзе Алесь Лось запісаў у Альштынскім ваяводзтве Польшчы вальс “Віленскі”, які летась запісаў са сваёй капэляй ужо ў студыі і ўключыў у чарговы дыск. Назва ягоная сымбалічная: “Musika inkognita”. Але дзякуючы намаганьням Юрыя Рымашэўскага, Марыны Калечыц, Ганны Харчанкі і Алеся Лося яна знаходзіць слухачоў у сёньняшняй Беларусі”.
Данута Бічэль: “Ад сьвечкі Божай запалім зьнічкі”
Апошняя па часе выданьня кніга Дануты Бічэль “На белых аблоках сноў” выйшла ў каталіцкім выдавецтве “Про Хрысто”. Гадоў зь пятнаццаць дзяржаўныя выдавецтвы адмаўляюцца супрацоўнічаць з паэткай, нягледзячы на тое, што яна зьяўляецца ляўрэаткай Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы. Пра вымушанае вяртаньне літаратараў да рукапісных кніг, пра стварэньне вершаў-малітваў ды жыцьцё паэтаў у правінцыі з Данутай Бічэль гутарыць Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Спадарыня Данута, нядаўна я даведаўся, што ў газэце “Гродзенская праўда” зьнікла літаратурная старонка “Наднёманскія галасы”. Што гэта — свавольства рэдактара ці знак нашага непаэтычнага часу?”
(Данута Бічэль: ) “Я ў тых “Наднёманскіх галасах” друкавалася толькі ў 1970-я гады, калі літаратурную старонку рабіў Васіль Быкаў, які тады жыў у Горадні. Так ужо атрымалася. Увогуле, правінцыйная літаратура — гэта доўгая гаворка. Такая літаратура павінна быць, бо корміць культуру Краю. Калі мясцовыя літаратары ня маюць літстаронкі, то дзе ім друкавацца? У сталічныя выданьні іх ня прымуць, тым больш, у рэспубліканскіх газэтах ніякіх літстаронак няма. Застаецца адно — творчая сьмерць”.
(Скобла: ) “Марына Цьвятаева ў 1918 годзе, калі немагчыма было выдавацца, ад рукі перапісвала свае вершы ў сшыткі і прадавала ў пісьменьніцкай кнігарні на Кузьнецкім мосьце ў Маскве. Ці не пагражае і нам такое вяртаньне ў даскарынаўскую эпоху?”
(Бічэль: ) “Пагражае. У мяне быў такі пэрыяд, калі хацелася, каб мае вершы .чыталі. І я перапісвала іх ад рукі. У мяне ёсьць такі рукапісны зборнік, які называецца “Аўтографы”. Ён у мяне ляжыць, я яго ня буду друкаваць. Ён вельмі злосны, бо пісаўся тады, калі мяне моцна пакрыўдзілі, адправіўшы з Музэю Максіма Багдановіча, хоць я там хацела яшчэ папрацаваць. Гэты зборнік я перапісала разы чатыры, такі, атрымліваецца, ягоны “наклад”.
(Скобла: ) “Мне прыгадаліся радкі з вашага, даўняга ўжо, верша: “Сядлайце, паэты, коней, апроч вас няма тут войска!”. Паэты павінны быць ваяўнічыя?”
(Бічэль: ) “Ну, гэта вобраз мастацкі. Пісаліся гэтыя радкі, калі мы “ваявалі”, — на пачатку 1990 гадоў. Паэты павінны быць ваяўнічыя. Паэты павінны быць людзьмі. Паэтам проста трэба, каб добра жылося. Каб яны жылі ў сваім Краі, каб іх любілі, каб у іх былі чытачы й чытачкі, аматаркі, каб за маладымі паэтамі бегалі іх прыхільніцы, стваралі ім натхненьне. Ну, у нас нічога гэтага няма. Што зробіш”.
(Скобла: ) “Апошнім часам хрысьціянская тэматыка пераважае ў вашай творчасьці. Як вы прыйшлі да Бога? Ці Ён з вамі з маленства патаемна быў?”
(Бічэль: ) “Не патаемна. Я нарадзілася, мяне мама занесла ў касьцёл і ахрысьціла. Я вырасла ў вёсцы Біскупцы, мы былі дзеці біскупа. Наш касьцёл у 1950-я гады ператварылі ў амбар, а потым спалілі разам з тым, што было ўсярэдзіне. Ды сама наша вёска было касьцёлам. На ружанец зьбіраліся ў якой-небудзь хаце, маліліся. Калі не было ксяндза, са сьвянцонай вадзічкай хавалі людзей, паводле хрысьціянскага звычаю. Мая мама заўсёды ранічкай малілася, у нядзелю нічога не рабіла. Калі мы, дзеці, у гэты час да яе чапляліся зь нейкімі прэтэнзіямі, то яна казала: “Сьвятым угоднікам я грашыць ня буду і сварыцца на вас ня буду”. І ўвогуле нічога не гаварыла. У час, калі ў касьцёле ішла імша, да абеду, у нас у хаце былі чысьціня, маўчаньне й малітва”.
(Скобла: ) “Калісьці ў Заходняй Беларусі былі моцныя паэты-ксяндзы — Андрэй Зязюля, Казімер Сваяк. Чаму іх цяпер няма? Ці я памыляюся?”
(Бічэль: ) “Не, не памыляесься. Праўда, у нас ёсьць некалькі маладых сьвятароў, якія пішуць вершы. Але яны так занятыя сьвятарскай працай! Нашыя сьвятары працуюць сёньня з 6.30 раніцы да 23.00 вечара — спавядаюць людзей у касьцёле. Зразумела, што ім цяжка пасьля гэтага яшчэ й пісаць. Так што мусім мы ім дапамагаць. У нас касьцёл, як ня дзіўна, цяпер моліцца па-беларуску. Нашыя сэмінарыі дзьве, і Гарадзенская, і Пінская, рыхтуюць беларускіх сьвятароў, сьвядомых. І ў нас ёсьць нацыянальны санктуарый — Будслаў, дзе штогод 2 ліпеня зьбіраецца 40—50 тысяч людзей. І камусьці трэба ставараць малітвы”.
(Скобла: ) “Ніна Мацяш, калі была госьцяй “Дому літаратара”, з гонарам прызналася, што ў яе Белаазёрску людзі любяць паэзію, праходзяць шматлюдныя вечарыны. А ў Горадні?”
(Бічэль: ) “Справа ў тым, што мяне на вечарыны не запрашаюць. Калі мяне з музэю адправілі на пэнсію, я стала непатрэбным у культуры чалавекам. Я — нібы апазыцыя ў апазыцыі. Мяне клічуць у Гарадзенскі ўнівэрсытэт толькі тады, калі там праходзяць вечарыны, прысьвечаныя Васілю Быкаву ці Ўладзімеру Караткевічу, зь якімі я сябравала, якія мяне любілі”.
Данута Бічэль. З новых вершаў
Вялікдзень
Уваскрэсьні, Езус, У маёй самоце, Ва ўсім убогім сусьвеце. Усьмешкі вербачкаў на жываплоце У белым вэлюме квецень.
Зьмерзлага сэрца лядовы полюс Растане ў зьмёртвыхпаўстаньне. Правіны зьнікнуць па Божай волі, Як сны спрадвечнага спаньня.
Страх сьмерці зробіцца невялічкім, Дзесь у балоце застыне. Ад сьвечкі Божай запалім зьнічкі, Паўстанем адной сьвятыняй.
Зноў уваскрэслага Езуса сэрца Дае любоў і бясьсьмерце, Дае надзею убогім душам. Вялікі дзень — і сьвет дужы.
Хата
Мой Божа, дапамажы мне Хлябочкам Тваім адгавецца. Жыву тут, нібы на чужыне. А нітка ў Паркі ня рвецца.
Ламаю ў садзе крушыну. Замкну ёю ў хаце чужыну. Пакуль ня выкуру з хаткі, буду пад кусьцікам спаткі.
Віншаваньне Сьвятога Францішка Ксавэрыя з 500-годзьдзем у начной размове зь яго скульптурай, якая знаходзіцца на франтоне Катэдральнага касьцёлу ў Горадні, які носіць яго імя
Я запрашаю Цябе на белы танец, Сьвяты апякун мой, гішпанец.
Сьвятыя гішпанцы Ня ходзяць на танцы. Памаліся са мной На ружанцы.
“Ну, дык ляці да мяне на карніз!” “Лепей ты па ружах Спускайся уніз”.
Аб’ехаў Індыю і Кітай. Гародню звысоку вітай.
А над Гародняй хутка сьвітае. І я тут з табой, як сьвятая.
Даўно ніхто мяне не спакушае, На танец не запрашае.
Глядзіць з-за хмаркі месяц з масенжу З тваёй душой, сьвяты ксенжу.
Зь нябёс узносіць адзіны тост, Таму што вялікі пост.
Навальніца
Праз Гаўю статак дадому гнала. Калі маланка нас перажагнала.
Пярун забіў таполю нада мной. Як страшна падаць мне было адной!
Да Гаўя абняла мяне старанна. Яе вадзіца цёплая, як ванна.
Схавала ўглыб і падняла ўгару. Таму і не забіў мяне пярун.
Малітва да Маці Божай Будслаўскай за народ
Большасьць ужо даходзіць да поўнага крэсу. Тупік. Зіма. Жыцьцё задарма. Усюды турма. Адчыні ім, Божая Маці, Брамы прыбыткаў нябесных.
Адчыні нябёсы іх душам, дабраславі і трывай. Дзікіх, зь лесу, прымай з Божай ласкі ў анёльскую сьвіту — У нябесным двары з усімі стварэньнямі Беларусь будаваць, Стану свайго эліту, Краю эліту.
Нам свабода — як неба. Ім свабода — абы за яе ваяваць. Дабраславі і прабач.
Твой абраз цудатворны, прастора тваёй білякацыі, Пакуль яшчэ дыхаюць тыя, якія ня сталі людзьмі, Ім па тонкім сьвятле да сьвітаньня ў лясы не вяртацца. Дабраславі іх, цёмных, усё ім прабач. І прымі.
Вэрнісаж
Уладзімер Кандрусевіч: “Выставу малюнкаў з турмы на Акрэсьціна я зраблю зь вялікім задавальненьнем”
Свой трыццаты дзень народзінаў мастак Уладзімер Кандрусевіч сустракаў у камэры менскай турмы на Акрэсьціна, куды ён разам з сотнямі іншых абаронцаў намётавага мястэчка на сталічным Кастрычніцкім пляцы быў гвалтам зьвязьнены ў ноч на 24 сакавіка. 15 сутак арышту ён лічыць карыснымі ў сваім творчым жыцьці, бо кантактаваў зь цікавымі людзьмі й намаляваў цэлую галерэю партрэтаў і накідаў турэмнае рэчаіснасьці, зь якіх мяркуе зрабіць адмысловую выставу. Майстэрню Ўладзімера Кандрусевіча пасьля ягонага вызваленьня наведала Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Уладзімер, вы ўжо вядомы, хоць яшчэ даволі малады мастак. Колькі вам, дарэчы, гадоў?”
(Уладзімер Кандрусевіч: ) “31 сакавіка мне споўнілася трыццаць гадоў”.
(Аксак: ) “Ваша дыплёмная праца — гэта фрэскі ў касьцёле сьвятога Андрэя Баболі ў Полацку. Вы таксама аўтар іканапіснага партрэту Язафата Кунцэвіча. Я ведаю яшчэ некалькі вашых жывапісных працаў зь біблійнымі матывамі. Скажыце, ці гэта сьвядомы ваш зварот да рэлігійнае тэматыкі на самым пачатку творчасьці?”
(Кандрусевіч: ) “Гэта зьвязана ўвогуле з маім жыцьцём. У дзяцінстве я хрышчаны ня быў і ўжо ў сьвядомым узросьце прыйшло жаданьне і патрэба гэта зрабіць. І так атрымалася, што я прыйшоў да каталіцкага касьцёлу, і гэта пэўным чынам адбілася на маёй творчасьці. Гэта быў сьвядомы выбар і сьвядомыя працы”.
(Аксак: ) “Але разам з тым вось цяпер я бачу на вашых палотнах тут у майстэрні шмат аголенай натуры. Здаецца, гэта не вітаецца каталіцкім касьцёлам…”
(Кандрусевіч: ) “Я б з вамі не згадзіўся, таму што мы можам паглядзець гісторыю мастацтва і, скажам, у эпоху Адраджэньня італьянскага, на што вельмі часта і арыентуецца каталіцкі касьцёл, аголеная фігура лічылася стварэньнем Божым. Так што мастак толькі спрабуе зразумець тую прыгажосьць, якую стварыў Пан Бог, і я ня бачу ў гэтым супярэчнасьці”.
(Аксак: ) “А што рабіў мастак Кандрусевіч і вернік Кандрусевіч на Кастрычніцкім пляцы ў тыя памятныя сакавіцкія дні пасьля выбараў?”
(Кандрусевіч: ) “Я хачу сказаць, што ўвогуле заўсёды лічыў сябе чалавекам апалітычным, і вельмі рады, калі ў мяне ёсьць магчымасьць ціха і спакойна працаваць у сваёй майстроўні, маляваць прыгожых дзяўчат і ўвогуле спрабаваць стварыць нешта прыгожае і сьветлае. Ну але быў такі момант, калі мне было прасьцей прыйсьці на пляц і сказаць, што я ня згодны з тым, што адбываецца. І прыйшоў, каб дамагацца разам зь іншымі праўды”.
(Аксак: ) “І разам зь іншымі ў ноч на 24 сакавіка вы былі зьняволеныя і атрымалі за сваё змаганьне за праўду 15 сутак арышту. Ці не шкадавалі, што вы патрапілі туды і на 15 дзён былі пазбаўленыя актыўнага творчага жыцьця?”
(Кандрусевіч: ) “Ну, па-першае, я для сябе пастанавіў, хоць гэта і не мая ідэя, шмат у каго яна сустракаецца, што ўвогуле лепш ні аб чым у жыцьці не шкадаваць. Калі робіш памылку, то проста трэба на ёй вучыцца. А калі зрабіў добрую справу, дык і пагатоў — навошта шкадаваць? А ў мяне было там уражаньне, што я ўсё правільна зрабіў. А тое, што я быў выключаны з творчага працэсу, то гэта, можа быць, і для творчасьці было лепей, бо быў час падумаць і пераасэнсаваць штосьці. Можа быць, гэта было і новай крыніцай натхненьня, бо я кантактаваў зь цікавымі людзьмі”.
(Аксак: ) “А ці зьмянілася вашае творчае крэда пасьля гэтых падзеяў?”
(Кандрусевіч: ) “Творчае крэда? Хутчэй — не, не зьмянілася. Я думаю, што творчае крэда павінна расьці, як дрэва, заўсёды ў адным кірунку, да сьвятла, да сонца, як і ўвогуле чалавек — разьвівацца. Ну а пазыцыя грамадзяніна, можа быць, трохі зьмянілася ці ўзмацнілася, я б так сказаў”.
(Аксак: ) “Ці малявалі вы тых, з кім апынуліся разам у камэры турмы на Акрэсьціна?”
(Кандрусевіч: ) “Так, зь вялікім задавальненьнем, калі ўзьнікала жаданьне ў маіх сяброў. Маляваў, дарыў ім партрэты, рабіў накіды, увогуле, зь вялікім задавальненьнем карыстаўся тым уменьнем ці здольнасьцямі, якія ў мяне ёсьць, каб бавіць час і дапамагаць іншым”.
(Аксак: ) “Ці зьбіраецеся вы зрабіць нейкую міні-выставу гэтых малюнкаў?”
(Кандрусевіч: ) “Пэўныя з гэтых малюнкаў ужо разышліся па прыватных калекцыях, так скажам. Што да накідаў, то я іх лічу больш кухняй мастака, якую не заўсёды хочацца паказваць. Але калі народзіцца з гэтага нешта больш сур’ёзнае, то зраблю выставу зь вялікім задавальненьнем. Іншая рэч, ці знойдзецца на сёньня галерэя, якая б гэта выставіла”.
(Аксак: ) “Тут згадваецца “Капрычас” Гойі…”
(Кандрусевіч: ) “Капрычас” усё-ткі нагадвае нейкую катастрофу ці канец сьвету. Там — пачвары, а тут — нешта іншае, пачатак ці працяг нечага добрага і сьветлага”.
(Аксак: ) “І апошняе пытаньне. Скажыце, якая рэакцыя вашых сяброў-мастакоў, проста калегаў на тое, што з вамі адбылося, на ваш выбар у тыя сакавіцкія дні?”
(Кандрусевіч:) “Некаторых сваіх калегаў я сустракаў на пляцы. І нават мы падменьвалі адзін аднаго — адзін адстаяў, другі прыйшоў. Увогуле, я пра гэта асабліва не люблю распавядаць, але ад тых знаёмых, хто ведае пра гэта, адчуваю вялікую падтрымку”.
Нотны сшытак
Алесь Лось: “У нашым соцыюме душна жыць”
Усё часьцей сучасныя беларускія музыкі зьвяртаюцца да старадаўняй музыкі. Дзякуючы ім адгортваюцца забытыя старонкі беларускай культуры. Дасьледчык музыкі, мультыінструмэнталіст Алесь Лось апошнім часам гастралюе па Беларусі і ў замежжы з уласнай капэляй. Чым капэля, традыцыйная для Беларусі 16—18 стагодзьдзяў, цікавая для слухачоў у стагодзьдзі 21 — высьвятляў у гутарцы з Алесем Лосем журналіст Дзьмітры Падбярэскі.
(Дзьмітры Падбярэскі: ) “Алесь Лось — чалавек надзвычай цікавы і шматбаковы. Ён дасьледуе музыку беларускай даўніны, дзеля чаго выяжджае ў экспэдыцыі, сам вырабляе музычныя інструмэнты і грае на многіх зь іх, выступае з канцэртамі, запісвае адшуканыя творы й нават выдае іх на дысках. Адным з апошніх, як цяпер модна казаць, музычных праектаў сталася ўтварэньне з ініцыятывы Алеся Лося традыцыйнай беларускай капэлі — тае формы музыкаваньня, якая ў мінулым была вельмі папулярная на беларускіх землях. Тым ня менш, сёньня мала хто й ведае, што ж гэта такое — традыцыйная беларуская капэля. І я — не выключэньне. А таму і распачаў гутарку з Алесем Лосем з цалкам зразумелага пытаньня. Традыцыйная беларуская капэля — у якую эпоху яна склалася?”
(Лось: ) “Я думаю, пачаткі можна аднесьці да канца 17 — пачатку 18 стагодзьдзяў. Пераважна — гэта момант контрарэфармацыі, калі вельмі шмат творчых людзей мусілі пакінуць тэрыторыі дзяржаваў, у якіх жылі, пераважна Італіі, і рынуліся на ўсход. Літва, Вялікае Княства Літоўскае была найбольш дэмакратычнай дзяржавай у той час, не было ніякай дыскрымінацыі, важна, каб чалавек быў проста грамадзянінам. І пераважна такія капэлі былі ў фальварках, невялікіх палацах, і, прынамсі, пасьля гэтага тут зьявілася ў народных музыкаў такая віялянчэля, так званая басэтля, бо гэта ня быў кантрабас, гэта быў інструмэнт памерамі зь віялянчэлю 4/4. І пераважна лякалізацыя гэтых смыковых капэляў назіралася акурат недалёка ад цэнтраў шляхетнай культуры — Нясьвіж, Наваградак, Паставы. Вельмі шмат капэляў было на Браслаўшчыне дзякуючы, напэўна, дзейнасьці Тызэнгаўза. І гэта існавала практычна да пачатку Другой сусьветнай вайны”.
(Падбярэскі: ) “А які быў інструмэнтальны склад гэтых капэляў, ці мяняўся ён?”
(Лось: ) “А думаю, мяняўся. Але калі казаць пра раньнешляхетнае, то тое былі клясычныя склады інструмэнтаў: трыё, квартэт, квінтэт, сыкстэт — больш, я думаю, наўрад ці… Клясычны ж склад — гэта альт, басэтля і дзьве скрыпкі. Мог далучыцца барабан, маглі далучыцца цымбалы, магла быць адна скрыпка, мог быць клярнэт, і на 18 і да канца 19 стагодзьдзяў, пакуль не зьявіўся гармонік, пакуль не зьявіліся інструмэнты статычнага ладу, капэлі былі вельмі папулярныя. Прынамсі, паводле маіх зьвестак, ад Браслава да Пінску кожныя пяцьдзясят кілямэтраў была смыковая капэля з басэтлямі, з кантрабасамі. Традыцыя, на жаль, перарваная, і тое, што мы спрабуем нашай капэляй рабіць, — гэта пераважна на тых узорах, якія давялося пачуць. Пратасевіч мне шмат дапамог — такі быў у нас майстра вядомы з Капыля. У іх была ў Капылі капэля: ён іграў, бацька, яшчэ было два чалавекі. Бас, альт і дзьве скрыпкі”.
(Падбярэскі: ) “Якія грамадзкія функцыі выконвалі гэтыя капэлі? Дзе яны гучалі, падчас чаго?”
(Лось: ) “Пераважна музыкі гралі вясельлі, скокі, вечарынкі. Гэта была такая галоўная іх служба, бо, напрыклад, калі казаць пра абрадавыя традыцыйныя вясельлі на той жа самай Браслаўшчыне, Пастаўшчыне, Лепельшчыне, дзе дамінантай былі дуды, дзе дудар вёў вясельле, а музыкі былі запрошаныя толькі да танцаў. Мне давялося неяк іграць у капэлі несмыковай, з цымбалістам Рогачам зь Вялейкі. Дык ён быў маршалак, ён вёў вясельле: зачынаў, казаў, што трэба іграць, дзе там якія маршы іграць, як сустракаць маладых, на каравай, на сыра. Ён быў сцэнарыстам, а мы ўжо далучаліся. Такая форма больш позьняя. А вось сьвецкія капэлі… Было вядома, што гэта музыка для забавы, для танцаў, музыка для такіх эстэтычных эмоцыяў з твораў, што пісалі Орда, Ельскі, Агінскія. Гэта іншы жанр, гэта сьвецкая музыка. Таксама тут свой цікавы аспэкт у гэтым ёсьць маладасьледаваны. У нас гэтай тэмай займаюцца некалькі чалавек — і дзякуй Богу!
Даволі часта апошні час чую, што чаго гэта вы тут робіце патугі на беларускае барока, беларускі рэнэсанс? Гэтага ж не было! А я адказваю: сапраўды, у Беларусі з 1917 году гэтага не было, бо пралетарская, гэтая бальшавіцкая культура да гэтага часу не навучылася мысьліць катэгорыямі барока і рэнэсансу… Таму для іх гэта нейкія фэадалы, паны, прыгнятальнікі народу. Але ёсьць тэмы неспазнаныя, ёсьць Віленская школа Длугарая, ёсьць берасьцейскія, пастаўскія прыклады таго ж самага Тызэнгаўза. Напалеон Орда — асоба нераскрытая ў сваёй творчасьці як музыка, Ельскія… Гэта ўсё яшчэ чакае — чакае і на слухачоў, і на выканаўцаў. Вельмі шмат у гэтым кірунку робіць Віктар Скорабагатаў, ён малайчына!”
(Падбярэскі: ) “А чым было выклікана вашае жаданьне аднавіць капэлю, чаму вы ўзяліся ў сёньняшні час за аднаўленьне такой вось формы музыкаваньня?”
(Лось: ) “Па-першае, таму, што ў сёньняшні час у нашым соцыюме душна жыць, не хапае паветра, і айчына, якую я хацеў бы бачыць, знаходзіцца па-за межамі тых рэаліяў, якія мы сёньня маем. Музыка для нас — гэта частка нашай радзімы, нашай айчыны, якую няможна зьнякшталціць альбо зьмяніць, апрацаваць пад нейкі кіч-фольк. Гэта частка нашай этнічна-эмацыйнай радзімы, гэта эмоцыя, якая патрэбная нам для выжываньня тут. Па-другое, гэта вялікая радасьць, калі зьбіраюцца людзі, якія давяраюць адзін аднаму, якія любяць гэтую музыку, вывучаюць і выконваюць. Гэта цешыць душу”.
(Падбярэскі: ) “У 1994 годзе Алесь Лось запісаў у Альштынскім ваяводзтве Польшчы вальс “Віленскі”, які летась запісаў са сваёй капэляй ужо ў студыі і ўключыў у чарговы дыск. Назва ягоная сымбалічная: “Musika inkognita”. Але дзякуючы намаганьням Юрыя Рымашэўскага, Марыны Калечыц, Ганны Харчанкі і Алеся Лося яна знаходзіць слухачоў у сёньняшняй Беларусі”.
