“Беларускі Герадот” – так называе майго сёньняшняга героя гісторык і грамадзкі дзеяч Алег Трусаў, і я ня бачу ў гэтых словах аніякай гіпэрбалізацыі.
Міколу Ўлашчыку, які нарадзіўся сто гадоў таму, 14 лютага 1906 году, лёс наканаваў наканаваны цярністы шлях. На ім былі беспадстаўныя абвінавачваньні, чатыры арышты, лягеры і высылкі. Пад час аднаго з такіх выпрабаваньняў паміж маладым вучоным-гісторыкам, нядаўнім выпускніком БДУ, і сьледчым НКВД адбылася размова, якая выглядае сымбалічнай. На допыце Ўлашчык папрасіў перадаць у камэру ягоныя работы. “Міл-чалавек, – шчыра зарагатаў сьледчы, – ды твае работы ўжо ніколі нікому не спатрэбяцца”.
Але сама Гісторыя, якой усё жыцьцё ахвярна служыў Мікола Ўлашчык, распарадзілася іначай.
Вызваліўшыся з ГУЛагу і працуючы ў Інстытуце гісторыі АН СССР, ён неаднаразова рабіў спробы вярнуцца ў Беларусь. На шляху нязьменна паўставаў шматгадовы загадчык катэдры гісторыі БССР Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту Лаўрэнці Абэцэдарскі, які ў патрэбны момант даставаў з сэйфу дасье на калегу і апанэнта, які, адрозна ад Абэцэдарскага, ніколі не лічыў мінулае Беларусі часткаю гісторыі Расеі.
Але і жывучы ў Маскве, Улашчык здолеў зрабіцца вядучым беларускім археографам, укласьці і адрэдагаваць два важкія тамы беларускіх летапісаў, напісаць свае навуковыя манаграфіі і ўнікальную кнігу “Была такая вёска”, што стала своеасаблівай энцыкляпэдыяй жыцьця беларускіх сялянаў на пачатку XX стагодзьдзя і ўадначас – помнікам вёсцы Віцькаўшчына пад Койданавам – малой радзіме аўтара.
Сваім настаўнікам яго лічылі нашы знакамітыя навукоўцы дактары гістарычных навук Міхась Ткачоў і Генадзь Каханоўскі і лічаць дзясяткі іхніх маладзейшых калегаў.
Маё асабістае знаёмства зь Мікалаем Мікалаевічам адбылося ў 1986-м, калі ён ужо быў безнадзейна хворы. На ложку ў маскоўскай кватэры вучонага ляжалі сьвежыя нумары “ЛіМу” зь першымі вострымі публікацыямі пра становішча і лёс беларускай мовы й культуры. Гаспадару было цяжка гаварыць, але ў той кароткі візыт ён пасьпеў прадыктаваць мне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Ўлашчык знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, вывезены ў глыбіню Расеі пад час Першае сусьветнае вайны. Ён заставаўся гісторыкам да канца.
Мікола Ўлашчык быў адзіным у сьвеце чалавекам, які ня толькі чытаў, але вольна гаварыў і пісаў на старабеларускай мове. Часам я ўяўляю, як ён мог бы гутарыць з Францішкам Скарынам і Львом Сапегам.
Гл. таксама Архіў перадачы "Імёны Свабоды"
Міколу Ўлашчыку, які нарадзіўся сто гадоў таму, 14 лютага 1906 году, лёс наканаваў наканаваны цярністы шлях. На ім былі беспадстаўныя абвінавачваньні, чатыры арышты, лягеры і высылкі. Пад час аднаго з такіх выпрабаваньняў паміж маладым вучоным-гісторыкам, нядаўнім выпускніком БДУ, і сьледчым НКВД адбылася размова, якая выглядае сымбалічнай. На допыце Ўлашчык папрасіў перадаць у камэру ягоныя работы. “Міл-чалавек, – шчыра зарагатаў сьледчы, – ды твае работы ўжо ніколі нікому не спатрэбяцца”.
Але сама Гісторыя, якой усё жыцьцё ахвярна служыў Мікола Ўлашчык, распарадзілася іначай.
Вызваліўшыся з ГУЛагу і працуючы ў Інстытуце гісторыі АН СССР, ён неаднаразова рабіў спробы вярнуцца ў Беларусь. На шляху нязьменна паўставаў шматгадовы загадчык катэдры гісторыі БССР Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту Лаўрэнці Абэцэдарскі, які ў патрэбны момант даставаў з сэйфу дасье на калегу і апанэнта, які, адрозна ад Абэцэдарскага, ніколі не лічыў мінулае Беларусі часткаю гісторыі Расеі.
Але і жывучы ў Маскве, Улашчык здолеў зрабіцца вядучым беларускім археографам, укласьці і адрэдагаваць два важкія тамы беларускіх летапісаў, напісаць свае навуковыя манаграфіі і ўнікальную кнігу “Была такая вёска”, што стала своеасаблівай энцыкляпэдыяй жыцьця беларускіх сялянаў на пачатку XX стагодзьдзя і ўадначас – помнікам вёсцы Віцькаўшчына пад Койданавам – малой радзіме аўтара.
Сваім настаўнікам яго лічылі нашы знакамітыя навукоўцы дактары гістарычных навук Міхась Ткачоў і Генадзь Каханоўскі і лічаць дзясяткі іхніх маладзейшых калегаў.
Маё асабістае знаёмства зь Мікалаем Мікалаевічам адбылося ў 1986-м, калі ён ужо быў безнадзейна хворы. На ложку ў маскоўскай кватэры вучонага ляжалі сьвежыя нумары “ЛіМу” зь першымі вострымі публікацыямі пра становішча і лёс беларускай мовы й культуры. Гаспадару было цяжка гаварыць, але ў той кароткі візыт ён пасьпеў прадыктаваць мне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Ўлашчык знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, вывезены ў глыбіню Расеі пад час Першае сусьветнае вайны. Ён заставаўся гісторыкам да канца.
Мікола Ўлашчык быў адзіным у сьвеце чалавекам, які ня толькі чытаў, але вольна гаварыў і пісаў на старабеларускай мове. Часам я ўяўляю, як ён мог бы гутарыць з Францішкам Скарынам і Львом Сапегам.
Гл. таксама Архіў перадачы "Імёны Свабоды"