Насовічы, мястэчка ў Добрускім раёне, калісьці было вельмі багатым і шматаблічным. Як і ўсе клясычныя мястэчкі Беларусі.
Пачыналася яно ў 1560 годзе — як хутар, дзе жылі дзьве каталіцкія сям’і, браты Янковічы. Перад расейскай рэвалюцыяй гэта ўжо быў сур’ёзны рамесьніцкі цэнтар, з кузьнямі, млынамі, броварам і мноствам крамаў. Сёньня гэта цэнтральная сядзіба вялікага племзаводу.
Але для мяне гэта перш за ўсё мястэчка, якое дало беларускай культуры Вольгу Цярэшчанку — аўтарку геніяльнага твору на словы Геніюш “Запяі мне песнью”. З Вольгай мы й выправіліся ў вёску яе дзяцінства.
Карэспандэнт: “Яшчэ жывучы ў Гомелі, я чуў, што Насовічы вёска бандыцкая”.
Вольга: “Заўсёды на танцах біліся насовіцкія хлопцы з івакаўскімі. Любыя людзі ўспрымаліся тут вельмі насьцярожана. А калі гэтыя людзі паводзілі сябе вельмі вольна, як здавалася мясцовым хлопцам, то яны за гэта і мелі. А ступень вольнасьці вызначалі насаўляне. Адзін малады географ сказаў, што Насовічы знаходзяцца ў неспрыяльнай геапалітычнай зоне”.
Паабяцаўшы Вользе, што я буду паводзіць сябе яе мага асьцярожней, каб не падацца насаўлянам празь меру вольным, мы пайшлі па галоўнай вуліцы мястэчка.
Шчыра кажучы, той марафэт, які навялі ў Насовічах, ня можа ня ўразіць. Ня вёска, а ўзорна-паказальны аграгарадок. Усё, што трэба і ня трэба, — падфарбаванае. Сьвежанькі асфальцік пакладзены. І, вядома, аднатыпныя платы пастаўленыя ў струну.
Пачалі мы з роднай Вользінай школы, дзе нас сустрэў стары настаўнік беларускай мовы, Віктар Серпікаў. Той інтэлігент-краязнаўца, на якіх і трымаецца сёньня выхаваньне беларускасьці ў нашых расейскамоўных школах.
У школьным музэі першае, на што зьвярнуў увагу, — здымак немаўляці, які нарадзіўся па Чарнобылі. Бяз рук, зь неразьвітымі нагамі. І вельмі прыгожымі вачыма.
Карэспандэнт: “Гэта Чарнобыль?”
Віктар: “Чарнобыль. Гэта сапраўдны фатаздымак. Жах выклікае. Цяпер, як заходзяць дзеці, як паглядзяць… Гэта ж вядома”.
Карэспандэнт: “Чарнобыль як-небудзь дае пра сябе ведаць тут?”
Віктар: “Ну, вядома ж, дае. Колькі ўжо перасяленцаў гэтых памерла. Дае. Хворых вельмі многа людзей”.
Калекцыю, якую сабраў спадар Серпікаў, не назавеш этнаграфічнай. Гэта хутчэй музэй побыту заможнага мястэчка, дзе насілі капелюшы і слухалі грамафоны.
Карэспандэнт: “А як вы гэта ўсё зьбіралі?”
Віктар: “Самі стваралі, самі зьбіралі. Я ж гурток вяду больш як трыццаць гадоў — літаратурнае краязнаўства. Кожнае лета дома амаль не бываю”.
Карэспандэнт: “А ёсьць нейкія асабліва дарагія вам экспанаты?”
Віктар: “Ну, ёсьць, вядома. Ганаруся такім экспанатам — вось паляўнічыя лыжы. Ніхто ніколі ня бачыў самаробных паляўнічых лыжаў. Сапраўдныя. Ёсьць ХІХ стагодзьдзя чаравікі. Прынесьлі мне іх з Лагуноў. Казалі, прапрабабка замуж у іх выходзіла”.
Карэспандэнт: “Ня кожны мог сабе дазволіць...”
Віктар: “Вядома, гэта ж скура натуральная”.
Карэспандэнт: “А ўвогуле, Насовічы — багатая была вёска?”
Віктар: “Багатая была”.
Карэспандэнт: “Падчас калектывізацыі ці шмат выслалі?”
Віктар: “Былі высланыя”.
Вольга: “Дзед мой з Насовічаў. Забралі”.
Віктар: “І мой дзед лічыўся кулаком. Саслалі. Пасеку сваю меў. Усё. Патрапіў пад кулакі. Рэпрэсавалі”.
А вось і яшчэ адзін невясёлы экспанат, аскепак той, вялікалітоўскай, эпохі.
Віктар: “Дзеці прыцягнулі мне з польскіх могілак такі гранітны надгробны камень. Я не хацеў, яны прывезьлі. Польскія могілкі былі. Цяпер там засеяна ўсё”.
Карэспандэнт: “Мне вельмі спадабалася старая тапаніміка. Яна яшчэ жыве? Засажалка? Шлях?”
Віктар: “У вуснах жывуць. І “мястэчка”, і “качарга” гавораць”.
Імя Гераіні сацыялістычнай працы Тацяны Трафімовіч у сямідзясятыя грымела на першых старонках рэспуліканскіх газэтаў. Прыгожая і сьціплая старая тую эпоху згадвае зь непрыхаваным сумам. Але не з матэрыяльных прычынаў.
Карэспандэнт: “Вы Герой сацыялістычнай працы?”
Тацяна: “Так”.
Карэспандэнт: “Вы адчуваеце апеку?”
Тацяна: “Калі працавала, так. А цяпер я быццам ніхто”.
Карэспрандэнт: “А за што вам далі Героя сацпрацы?”
Тацяна: “Я першая ў вобласьці надаіла 6000 літраў малака. Тады былі вельмі высокія надоі. Душой працуеш — і адчуваеш адказнасьць за кожную кароўку, за кожнае цяля. У мяне ніводнае цяля не прапала за маю работу”.
Карэспандэнт: “А што цяпер на фэрме?”
Тацяна: “Цяпер там усякія даяркі. У наш час цяжка падабраць добрую даярку”.
Паслухайце, як спадарыня Тацяна раскрывае свае сакрэты — як глядзець цялятаў. Такіх даярак, народжаных яшчэ той, дакалгаснай вёскай, дзе да жывёлы ставіліся як да блізкай істоты, такіх спэцыялістаў, баюся, у Насовічах ужо ня будзе ніколі.
Тацяна: “Я салёненькую ваду давала, травы ірвала. Я паіла іх, як магла. Каву купляла за 12 капеек. Пасыплю, малачка дабаўлю. І яны так п’юць, аж на каленкі падаюць. І ў мяне падзёжу не было. Я прыйду спаць, а ў галаве — цяля пакінула хворае. Ці дажыве да раньня ці не дажыве? І такая ноч жахаў. Раніцай падымаюся а пятай і бягу на фэрму”.
Большая частка насаўлян — перасяленцы з забруджаных раёнаў. Мэханізатар Саша, патомны насаўлянін, ня дужа рады эмігрантам.
Саша: “Дадалося ў Насовічах крыміналу — дзякуючы перасяленцам. Крадуць. Я ўжо ні капусту не саджу. Таму што няма сэнсу”.
Карэспандэнт: “Уся гэтая парадная карцінка, якую мы назіраем...”
Саша: “Ім няма дзе тут працаваць. Рабочых месцаў няма. Туляюцца па вуліцы. Ніхто ня хоча віламі махаць за капейкі. Даюць даведкі, па даведцы ў краме даюць прадукты. Уборачная была. Камбайнэры бастанулі. Павінны былі заплаціць мільён, а заплацілі чатырыста тысяч”.
А зараз дамо слова насовіцкай моладзі. Алесі шаснаццаць гадоў. Яна прыгажуня і выдатніца. Але на нашу з Вольгай беларускую мову адрэагавала вельмі па-насовіцку.
Алеся: “У нас тут усё па-рускаму”.
Карэспандэнт: “Усе патрыёты Расеі....”
Алеся: “Проста непрывычна. Некаторыя кажуць — навошта яна? Некаторыя кажуць, гэта родная мова. Складанае пытаньне”.
Карэспандэнт: “Галоўны горад, куды трэба імкнуцца, гэта Масква?”
Алеся: “Не заўжды. Некаторыя кажуць: я буду тут, і ўсё. Некаторыя — я паеду ў Гомель. Буду там вучыцца. Пра Маскву ніхто яшчэ ня думаў”.
Карэспандэнт: “А што моладзь слухае?”
Алеся: “Замежную, нашу айчынную. Афанасьева падабаецца. “Тяни-толкай” падабаецца, “J-Морс”.
Карэспандэнт: “НРМ”?”
Алеся: “Я нават ня чула такой”.
Карэспандэнт: “А кнігі?”
Алеся: “У нас Гары Потэрам усе зачытваюцца. Вельмі мне спадабалася “Дзікае паляваньне караля Стаха”. Ну, вельмі спадабалася. Такая фантастыка мне падабаецца”.
Карэспандэнт: “Вы гэтую мову, акрамя як ад мяне, дзе-небудзь чулі? Ці мы з Вольгай першыя дзіўныя людзі, якія вам сустрэліся жывыя і па-беларуску гавораць?”
Алеся: “Былі мы ў Менску. І там былі дзеці зь Берасьця. Яны размаўлялі на беларускай мове. Вельмі непрывычна. Ня ведаю, чаму”.
Карэспандэнт: “Такая чыстая расейская гаворка ліецца з вуснаў маладых дзяўчат і хлопцаў. Яна тады таксама была такая чыстая?”
Вольга: “Ты ня чуў мяне ў семдзесят дзявятым. Мова была выключная, расейская мова. На той час пра беларускамоўную Беларусь я не здагадвалася. Не прыходзіла ў галаву, што такая ёсьць. Вось з гэтай выключнай расейскай мовай я перайшла на беларускую. Уяві сабе рэакцыю гэтых выключна расейскамоўных людзей. Ну вар’ятка Цярэшчанка. Што яшчэ сказаць?”
Але аднамоўнага суразмоўцу, аднагодку беларускай незалежнасьці, мы з Вольгай усё ж знайшлі. Дзяўчынка Ала, праўда, некарэнная насаўлянка. Бацькі пераехалі сюды з Чачэрскага раёну. Нядаўна Ала пабывла за бліжэйшай мяжой. У Расеі.
Ала: “Гэта быў турыстычны зьлёт “Мы славяне”. Мы адны былі зь Беларусі, а астатнія ўсе з Навазыбкаўскага раёну”.
Карэспандэнт: “Каля вогнішча, калі зьбіраліся з расейскімі аднагодкамі, ці спрачаліся, хто дзе лепш жыве?”
Ала: “Аднойчы езьдзілі ў Навазыбкаў. І ехаў наш трактар “Беларус”. І вельмі так прыемна было. Мы пачалі спрачацца. Расяяне гавораць: у нас нафта, газ. А наш хлопчык кажа: нафту і газ вам дала прырода. А трактары ў нас зьбіраюць людзі сваімі рукамі. Гэта наша праца. І таму гэта лепей”.
Карэспандэнт: “А ў сёньняшніх Насовічах ты пазнаеш тыя, якія былі? Людзі, аблічча вёскі?”
Вольга: “Прыбрана — не азначае лепш. Можна чалавека пад страхам сьмерці прымусіць прыбіраць. Альбо бясплатна гэта рабіць. Ёсьць маса мэханізмаў, каб вёска была прыбраная. Але людзі сталі больш асьцярожныя”.
Вольга: “Дзякуючы жыхару Насовічаў Бондару Віктару, які нябожчык цяпер, ён быў дырэктарам клюбу насовіцкага, ён далучыў мяне да джазу. Мне было пятнаццаць гадоў. Потым пачала вучыцца граць на гітары.
На танцах я прынцыпова не танчыла, калі мяне запрашалі, пад песьню “Мясаедаўская вуліца”. Пад “Уголок России, отчий дом” я таксама не танчыла. Гэты быў вакальна-інструмэнтальны ансамбль. Неяк я паспрабавала ў ВІА граць, але не карысталася папулярнасьцю, бо не выклікала жаданьня танчыць у масавага электарату. Аблічча сваё я шукала па-за Насовічамі”.
Пачыналася яно ў 1560 годзе — як хутар, дзе жылі дзьве каталіцкія сям’і, браты Янковічы. Перад расейскай рэвалюцыяй гэта ўжо быў сур’ёзны рамесьніцкі цэнтар, з кузьнямі, млынамі, броварам і мноствам крамаў. Сёньня гэта цэнтральная сядзіба вялікага племзаводу.
Але для мяне гэта перш за ўсё мястэчка, якое дало беларускай культуры Вольгу Цярэшчанку — аўтарку геніяльнага твору на словы Геніюш “Запяі мне песнью”. З Вольгай мы й выправіліся ў вёску яе дзяцінства.
Карэспандэнт: “Яшчэ жывучы ў Гомелі, я чуў, што Насовічы вёска бандыцкая”.
Вольга: “Заўсёды на танцах біліся насовіцкія хлопцы з івакаўскімі. Любыя людзі ўспрымаліся тут вельмі насьцярожана. А калі гэтыя людзі паводзілі сябе вельмі вольна, як здавалася мясцовым хлопцам, то яны за гэта і мелі. А ступень вольнасьці вызначалі насаўляне. Адзін малады географ сказаў, што Насовічы знаходзяцца ў неспрыяльнай геапалітычнай зоне”.
Паабяцаўшы Вользе, што я буду паводзіць сябе яе мага асьцярожней, каб не падацца насаўлянам празь меру вольным, мы пайшлі па галоўнай вуліцы мястэчка.
Шчыра кажучы, той марафэт, які навялі ў Насовічах, ня можа ня ўразіць. Ня вёска, а ўзорна-паказальны аграгарадок. Усё, што трэба і ня трэба, — падфарбаванае. Сьвежанькі асфальцік пакладзены. І, вядома, аднатыпныя платы пастаўленыя ў струну.
Пачалі мы з роднай Вользінай школы, дзе нас сустрэў стары настаўнік беларускай мовы, Віктар Серпікаў. Той інтэлігент-краязнаўца, на якіх і трымаецца сёньня выхаваньне беларускасьці ў нашых расейскамоўных школах.
У школьным музэі першае, на што зьвярнуў увагу, — здымак немаўляці, які нарадзіўся па Чарнобылі. Бяз рук, зь неразьвітымі нагамі. І вельмі прыгожымі вачыма.
Карэспандэнт: “Гэта Чарнобыль?”
Віктар: “Чарнобыль. Гэта сапраўдны фатаздымак. Жах выклікае. Цяпер, як заходзяць дзеці, як паглядзяць… Гэта ж вядома”.
Карэспандэнт: “Чарнобыль як-небудзь дае пра сябе ведаць тут?”
Віктар: “Ну, вядома ж, дае. Колькі ўжо перасяленцаў гэтых памерла. Дае. Хворых вельмі многа людзей”.
Калекцыю, якую сабраў спадар Серпікаў, не назавеш этнаграфічнай. Гэта хутчэй музэй побыту заможнага мястэчка, дзе насілі капелюшы і слухалі грамафоны.
Карэспандэнт: “А як вы гэта ўсё зьбіралі?”
Віктар: “Самі стваралі, самі зьбіралі. Я ж гурток вяду больш як трыццаць гадоў — літаратурнае краязнаўства. Кожнае лета дома амаль не бываю”.
Карэспандэнт: “А ёсьць нейкія асабліва дарагія вам экспанаты?”
Віктар: “Ну, ёсьць, вядома. Ганаруся такім экспанатам — вось паляўнічыя лыжы. Ніхто ніколі ня бачыў самаробных паляўнічых лыжаў. Сапраўдныя. Ёсьць ХІХ стагодзьдзя чаравікі. Прынесьлі мне іх з Лагуноў. Казалі, прапрабабка замуж у іх выходзіла”.
Карэспандэнт: “Ня кожны мог сабе дазволіць...”
Віктар: “Вядома, гэта ж скура натуральная”.
Карэспандэнт: “А ўвогуле, Насовічы — багатая была вёска?”
Віктар: “Багатая была”.
Карэспандэнт: “Падчас калектывізацыі ці шмат выслалі?”
Віктар: “Былі высланыя”.
Вольга: “Дзед мой з Насовічаў. Забралі”.
Віктар: “І мой дзед лічыўся кулаком. Саслалі. Пасеку сваю меў. Усё. Патрапіў пад кулакі. Рэпрэсавалі”.
А вось і яшчэ адзін невясёлы экспанат, аскепак той, вялікалітоўскай, эпохі.
Віктар: “Дзеці прыцягнулі мне з польскіх могілак такі гранітны надгробны камень. Я не хацеў, яны прывезьлі. Польскія могілкі былі. Цяпер там засеяна ўсё”.
Карэспандэнт: “Мне вельмі спадабалася старая тапаніміка. Яна яшчэ жыве? Засажалка? Шлях?”
Віктар: “У вуснах жывуць. І “мястэчка”, і “качарга” гавораць”.
Імя Гераіні сацыялістычнай працы Тацяны Трафімовіч у сямідзясятыя грымела на першых старонках рэспуліканскіх газэтаў. Прыгожая і сьціплая старая тую эпоху згадвае зь непрыхаваным сумам. Але не з матэрыяльных прычынаў.
Карэспандэнт: “Вы Герой сацыялістычнай працы?”
Тацяна: “Так”.
Карэспандэнт: “Вы адчуваеце апеку?”
Тацяна: “Калі працавала, так. А цяпер я быццам ніхто”.
Карэспрандэнт: “А за што вам далі Героя сацпрацы?”
Тацяна: “Я першая ў вобласьці надаіла 6000 літраў малака. Тады былі вельмі высокія надоі. Душой працуеш — і адчуваеш адказнасьць за кожную кароўку, за кожнае цяля. У мяне ніводнае цяля не прапала за маю работу”.
Карэспандэнт: “А што цяпер на фэрме?”
Тацяна: “Цяпер там усякія даяркі. У наш час цяжка падабраць добрую даярку”.
Паслухайце, як спадарыня Тацяна раскрывае свае сакрэты — як глядзець цялятаў. Такіх даярак, народжаных яшчэ той, дакалгаснай вёскай, дзе да жывёлы ставіліся як да блізкай істоты, такіх спэцыялістаў, баюся, у Насовічах ужо ня будзе ніколі.
Тацяна: “Я салёненькую ваду давала, травы ірвала. Я паіла іх, як магла. Каву купляла за 12 капеек. Пасыплю, малачка дабаўлю. І яны так п’юць, аж на каленкі падаюць. І ў мяне падзёжу не было. Я прыйду спаць, а ў галаве — цяля пакінула хворае. Ці дажыве да раньня ці не дажыве? І такая ноч жахаў. Раніцай падымаюся а пятай і бягу на фэрму”.
Большая частка насаўлян — перасяленцы з забруджаных раёнаў. Мэханізатар Саша, патомны насаўлянін, ня дужа рады эмігрантам.
Саша: “Дадалося ў Насовічах крыміналу — дзякуючы перасяленцам. Крадуць. Я ўжо ні капусту не саджу. Таму што няма сэнсу”.
Карэспандэнт: “Уся гэтая парадная карцінка, якую мы назіраем...”
Саша: “Ім няма дзе тут працаваць. Рабочых месцаў няма. Туляюцца па вуліцы. Ніхто ня хоча віламі махаць за капейкі. Даюць даведкі, па даведцы ў краме даюць прадукты. Уборачная была. Камбайнэры бастанулі. Павінны былі заплаціць мільён, а заплацілі чатырыста тысяч”.
А зараз дамо слова насовіцкай моладзі. Алесі шаснаццаць гадоў. Яна прыгажуня і выдатніца. Але на нашу з Вольгай беларускую мову адрэагавала вельмі па-насовіцку.
Алеся: “У нас тут усё па-рускаму”.
Карэспандэнт: “Усе патрыёты Расеі....”
Алеся: “Проста непрывычна. Некаторыя кажуць — навошта яна? Некаторыя кажуць, гэта родная мова. Складанае пытаньне”.
Карэспандэнт: “Галоўны горад, куды трэба імкнуцца, гэта Масква?”
Алеся: “Не заўжды. Некаторыя кажуць: я буду тут, і ўсё. Некаторыя — я паеду ў Гомель. Буду там вучыцца. Пра Маскву ніхто яшчэ ня думаў”.
Карэспандэнт: “А што моладзь слухае?”
Алеся: “Замежную, нашу айчынную. Афанасьева падабаецца. “Тяни-толкай” падабаецца, “J-Морс”.
Карэспандэнт: “НРМ”?”
Алеся: “Я нават ня чула такой”.
Карэспандэнт: “А кнігі?”
Алеся: “У нас Гары Потэрам усе зачытваюцца. Вельмі мне спадабалася “Дзікае паляваньне караля Стаха”. Ну, вельмі спадабалася. Такая фантастыка мне падабаецца”.
Карэспандэнт: “Вы гэтую мову, акрамя як ад мяне, дзе-небудзь чулі? Ці мы з Вольгай першыя дзіўныя людзі, якія вам сустрэліся жывыя і па-беларуску гавораць?”
Алеся: “Былі мы ў Менску. І там былі дзеці зь Берасьця. Яны размаўлялі на беларускай мове. Вельмі непрывычна. Ня ведаю, чаму”.
Карэспандэнт: “Такая чыстая расейская гаворка ліецца з вуснаў маладых дзяўчат і хлопцаў. Яна тады таксама была такая чыстая?”
Вольга: “Ты ня чуў мяне ў семдзесят дзявятым. Мова была выключная, расейская мова. На той час пра беларускамоўную Беларусь я не здагадвалася. Не прыходзіла ў галаву, што такая ёсьць. Вось з гэтай выключнай расейскай мовай я перайшла на беларускую. Уяві сабе рэакцыю гэтых выключна расейскамоўных людзей. Ну вар’ятка Цярэшчанка. Што яшчэ сказаць?”
Але аднамоўнага суразмоўцу, аднагодку беларускай незалежнасьці, мы з Вольгай усё ж знайшлі. Дзяўчынка Ала, праўда, некарэнная насаўлянка. Бацькі пераехалі сюды з Чачэрскага раёну. Нядаўна Ала пабывла за бліжэйшай мяжой. У Расеі.
Ала: “Гэта быў турыстычны зьлёт “Мы славяне”. Мы адны былі зь Беларусі, а астатнія ўсе з Навазыбкаўскага раёну”.
Карэспандэнт: “Каля вогнішча, калі зьбіраліся з расейскімі аднагодкамі, ці спрачаліся, хто дзе лепш жыве?”
Ала: “Аднойчы езьдзілі ў Навазыбкаў. І ехаў наш трактар “Беларус”. І вельмі так прыемна было. Мы пачалі спрачацца. Расяяне гавораць: у нас нафта, газ. А наш хлопчык кажа: нафту і газ вам дала прырода. А трактары ў нас зьбіраюць людзі сваімі рукамі. Гэта наша праца. І таму гэта лепей”.
Карэспандэнт: “А ў сёньняшніх Насовічах ты пазнаеш тыя, якія былі? Людзі, аблічча вёскі?”
Вольга: “Прыбрана — не азначае лепш. Можна чалавека пад страхам сьмерці прымусіць прыбіраць. Альбо бясплатна гэта рабіць. Ёсьць маса мэханізмаў, каб вёска была прыбраная. Але людзі сталі больш асьцярожныя”.
Вольга: “Дзякуючы жыхару Насовічаў Бондару Віктару, які нябожчык цяпер, ён быў дырэктарам клюбу насовіцкага, ён далучыў мяне да джазу. Мне было пятнаццаць гадоў. Потым пачала вучыцца граць на гітары.
На танцах я прынцыпова не танчыла, калі мяне запрашалі, пад песьню “Мясаедаўская вуліца”. Пад “Уголок России, отчий дом” я таксама не танчыла. Гэты быў вакальна-інструмэнтальны ансамбль. Неяк я паспрабавала ў ВІА граць, але не карысталася папулярнасьцю, бо не выклікала жаданьня танчыць у масавага электарату. Аблічча сваё я шукала па-за Насовічамі”.
