Пасьля раздалбанай грунтавой дарогі ад Докшыцаў на Кублічы вёска Бычкі выглядае вельмі цывілізавана. Дзякуючы асфальту, які паклалі да адкрыцьця музэю. Цывілізавана, чыста і зацішна. Як у музэі.
Уздоўж сьвежай шашы стаяць ціхія хаты, у якіх дажываюць свой век пара дзясяткаў пэнсіянэраў. Дом, які паўстаў на месцы старой быкаўскай хаты, дзякуй Богу, не нагадвае аграгарадок.
Гаспадарыць тут швагерка пісьменьніка, Антаніна Быкава, высокая, яшчэ моцная старая, з годнай паставаю і зычным голасам. Яе дом знаходзіцца на супрацьлеглым баку завулку, першы ад галоўнай вуліцы. Грукаю сьмела, спадарыня Антаніна рада кожнаму наведніку.
Карэспандэнт: “А вам не шкада той старой хаты?”
Антаніна: “Яна ж ужо згніла была. Тут езьдзілі, езьдзілі, глядзелі, глядзелі. І нічога ў іх не атрымалася. Столь была правалілася”.
Карэспандэнт: “А гэтая хоць неяк падобная на тую, што была?”
Антаніна: “Ну, можа, чуць вышэй. Бярвеньне прыгажэйшае. Там былі броўны і такія, і такія”.
Карэспандэнт: “А ён часта прыяжджаў сюды?”
Антаніна: “Кожны год прыяжджаў. Нават апошні год, у 2002 годзе прыехаў. Ён доўга ня быў ніколі. Гэта добра, калі ён два дні пабудзе”.
Карэспандэнт: “А чым займаўся?”
Антаніна: “Прыедзе, са сваімі на возера сходзіць”.
Карэспандэнт: “А сюды прыяжджаюць людзі?”
Антаніна: “Прыяжджаюць. Зімой мала. А летам многа людзей ёсьць. То вучні, то нават бываюць на роварах. Зь Менску неяк чалавек прыехаў спэцыяльна, каб паглядзець музэй. Прыехаў на ровары зь Менску”.
Карэспандэнт: “А гэта акуляры Быкава?”
Антаніна: “Ага. Шапка яго. Як яны ў Фінляндыі былі зь Някляевым. Някляеў прыйшоў, а ў яго галава паголеная. А там стала халодна. І Васька яму сваю шапку. І як было адкрыцьцё музэю, тады ён, Някляеў, прынес, кажа: “На, Антаніна Аляксандраўна, гэта Васілёва шапка”.
Экспазыцыя музэю сёньня больш чым сьціплая. Простыя рэчы сялянскага побыту. Прасьніца, драўляны ложак, стол. У куце стаіць парасон зь бела-чырвонымі пялёсткамі. На сьцяне вісіць клясычны партрэт работы Міхася Моўчана.
Антаніна: “Гэты партрэт зрабілі ў мінулым годзе. 5 жніўня пленэр быў, і тады Марачкіны прывезьлі партрэт. Намаляваны — як жывы. Казаў: “Жыць добра, толькі я ў дрэнны час нарадзіўся”. Голад быў. Хадзіў — тыя штанёнкі яшчэ палатняныя. Залапленыя. Жыць добра, але ў дрэнны час нарадзіўся”.
Але самае цікавае можна знайсьці на стале. Ягоныя арыгінальныя малюнкі, унікальныя фатаздымкі. На адным ён побач з Караткевічам, абодва вясёлыя, крочаць па гарадзкой вуліцы. У Караткевіча ў руках торба, пэўна нялёгкая. На адваротным баку фатаздымка аўтограф сябра.
Карэспандэнт: “Вось маршал пісьменства В. Быкаў кудысьці ідзе пакрысе. За ім ад’ютант Караткевіч Бутэлькі... з кефірам нясе.
Відаць, у бутэльках не кефір”.
Антаніна: “Можа, піва. Гарэлку ён дужа ня піў. Ён кілішкі два-тры калі вып’е”.
Карэспандэнт: “Ён любіў успамінаць дзяцінства сваё?”
Антаніна: “Не асоба. Казаў: “Якое гэта дзяцінства? Што я бачыў? Я нічога ня бачыў”. І маладыя гады прайшлі так... Вайна гэтая. Ён паступіў быў вучыцца ў мастацкую вучэльню... Ён малюе. Будзе сядзець — умомант. Ён маляваў дужа добра. Адзін раз прыехаў у госьці, стол там стаяў на кухні. І намаляваў вось: скамеечка стаіць, кацялок, вядро, печ. Намаляваў момантам”.
У маю памяць запала адно сацрэалістычнае палатно на быкаўскую тэму. Называлася яно, здаецца, “Шчырая размова”. На карціне мудры Васіль Уладзімеравіч пра нешта мудра гутарыць з простымі калгасьнікамі, сваімі аднавяскоўцамі.
Давайце пагутарым і мы.
Васіль Быкаў жыве ў Бычках усё жыцьцё. Я маю на ўвазе не пісьменьніка, а ягонага аднавяскоўца. Васіль на дзесяць гадоў маладзейшы за свайго знакамітага цёзку, але памятае тую старую школу ў панскім доме, якую пісьменьнік апісаў у “Доўгай дарозе дадому”.
Васіль: “Там школа была”.
Карэспандэнт: “А будынку не засталося…”
Васіль: “Няма. Толькі фундамэнт ёсьць. Панскі дом быў. Васіль Быкаў хадзіў у школу, Саўчанка Міхаіл. Яны хадзілі ў школу разам. На адной парце сядзелі. Адзін прадмет ён лепш ведаў, а другі Васіль Быкаў. І адзін у другога сьпісвалі.
…Ён езьдзіў і з выступленьнямі. Мы нават клёцкамі частавалі іх. Але ён адну толькі клёцку зьеў і ста грам ня выпіў цалкам”.
Карэспандэнт: “А як тут ставіліся да Васіля Быкава? У Бычках”.
Васіль: “Вельмі добра. Пакуль ён не пайшоў у гэты Беларускі Фронт”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Васіль: “А таму, што нам ня трэба такія мальцы. Якія ня любяць…”
Карэспандэнт: “Каго ня любяць?”
Васіль: “Каго… Савецкую ўладу. Чым яму кепска жылося? У аднаго сына машына, у другога сына машына. У жонкі машына, у яго машына. Чым яму кепска жылося?”
Карэспандэнт: “Дык ня хлебам адзіным жывы чалавек”.
Васіль: “А чым?”
Наступная мая суразмоўца, Марыя Міхашонак, жыве на панскім падворку. Якраз за яе гародам і знаходзіцца падмурак той старой школы, куды будучы пісьменьнік быў вымушаны хадзіць два разы ў чацьвертую клясу.
Сухенькая малая бабулька ніяк ня можа забыцца на адзін яркі эпізод свайго дзяцінства.
Марыя: “Я вучылася там. І Быкаў вучыўся”.
Карэспандэнт: “А вы ня разам зь ім вучыліся?”
Марыя: “Не. Брат мой вучыўся разам, але брат ужо такі, ляжыць... Хутка памрэ. А на лыжах я каталася зь імі. Я меншая была, а любіла. Я, як малец, зь імі на лыжах каталася. Ой, на лыжах! І я зь імі”.
Карэспандэнт: “А што яшчэ акрамя лыжаў, чым яшчэ займаліся?”
Марыя: “Я толькі на лыжах зь імі. Я болей нічога ня помню. Неяк самі рабілі лыжы. Не такія ж, як цяперака, во лыжы такія. Невялікія. Там, дзе Быкаў жыве, — роў. І ў канцы рова была прастора. І зьяжджалі ўніз. А там і пад гару. І я колькі раз завалілася, зьехала за імі”.
Бліжэйшы сусед Васіля Быкава, Сямён Барысавіч, жыве з жонкаю ў моцнай хаце якраз за быкаўскім домам-музэем. І, як мне падалося, трымае на свайго нябожчыка-суседа крыўду.
Сямён: “Зусім ён быў просты. Звычайны. А як пайшоў на вайну, дык там нешта зьявілася такое — пісаць кніжкі, кіны там, усё такое. Нячаста прыяжджаў ён. Ён, можна сказаць, не абшчаўся дужа зь людзьмі. Бедна, яны вельмі бедна жылі. Да вайны і пасьля вайны. Бацькі зусім бедненька жылі. Ня вельмі ён быў, каб пагаварыць”.
Жонка: “А што ён будзе з намі, з дурнымі, гаварыць”.
Сямён: “Раптоўна высунуўся ў пісьменьнікі. Ад вёскі Бычкі многа было добрых разумных людзей. Настаўнікі былі, дырэктары школаў былі, палкоўнік быў. Палкаводзец, ваенны чалавек быў! Бычкаўскія людзі былі вельмі каштоўныя. Мой брат родны. Сем клясаў кончыў быў, а работаў у Рызе. Інжынэр па транспарце. На лікёра-гарэлачным заводзе. Гэта такі быў чалавек! Такая галава!”
Як я разумею Сямёна Барысавіча. Каму сапраўды варта помнік паставіць, дык гэта начальніку транспартнага цэху лікёра-гарэлачнага заводу зь сямю клясамі адукацыі.
І старога калгасьніка Васіля я таксама разумею. Як можна быць чымсьці не задаволеным пры такой фантастычнай калекцыі “Жыгулёў” і “Волгаў”.
А яшчэ лепш я разумею самога Быкава зь ягоным бясконцым “жыць добра, але ж час дрэнны”. Пэўна, не адну толькі беднасьць меў на ўвазе пісьменьнік.
Карэспандэнт: “А што будзе з Бычкамі гадоў праз дваццаць?”
Антаніна: “У нас толькі адна рабочая сям’я. А так адны пэнсіянэры. Такія, як я. Яшчэ худшыя ёсьць”.
Карэспандэнт: “І Бычкі могуць зьнікнуць...”
Антаніна: “Дык ня могуць, а дакладна будзе”.
Нават калі вёска Бычкі абязьлюдзее, гэты адрас нашай культуры не забудзецца. Бо нікуды не падзенецца хата. Нікуды ня зьнікнуць тыя краявіды, якія любіў маляваць пісьменьнік. І не перасохне ягонае ўлюбёнае Белякоўскае возера.
Уздоўж сьвежай шашы стаяць ціхія хаты, у якіх дажываюць свой век пара дзясяткаў пэнсіянэраў. Дом, які паўстаў на месцы старой быкаўскай хаты, дзякуй Богу, не нагадвае аграгарадок.
Гаспадарыць тут швагерка пісьменьніка, Антаніна Быкава, высокая, яшчэ моцная старая, з годнай паставаю і зычным голасам. Яе дом знаходзіцца на супрацьлеглым баку завулку, першы ад галоўнай вуліцы. Грукаю сьмела, спадарыня Антаніна рада кожнаму наведніку.
Карэспандэнт: “А вам не шкада той старой хаты?”
Антаніна: “Яна ж ужо згніла была. Тут езьдзілі, езьдзілі, глядзелі, глядзелі. І нічога ў іх не атрымалася. Столь была правалілася”.
Карэспандэнт: “А гэтая хоць неяк падобная на тую, што была?”
Антаніна: “Ну, можа, чуць вышэй. Бярвеньне прыгажэйшае. Там былі броўны і такія, і такія”.
Карэспандэнт: “А ён часта прыяжджаў сюды?”
Антаніна: “Кожны год прыяжджаў. Нават апошні год, у 2002 годзе прыехаў. Ён доўга ня быў ніколі. Гэта добра, калі ён два дні пабудзе”.
Карэспандэнт: “А чым займаўся?”
Антаніна: “Прыедзе, са сваімі на возера сходзіць”.
Карэспандэнт: “А сюды прыяжджаюць людзі?”
Антаніна: “Прыяжджаюць. Зімой мала. А летам многа людзей ёсьць. То вучні, то нават бываюць на роварах. Зь Менску неяк чалавек прыехаў спэцыяльна, каб паглядзець музэй. Прыехаў на ровары зь Менску”.
Карэспандэнт: “А гэта акуляры Быкава?”
Антаніна: “Ага. Шапка яго. Як яны ў Фінляндыі былі зь Някляевым. Някляеў прыйшоў, а ў яго галава паголеная. А там стала халодна. І Васька яму сваю шапку. І як было адкрыцьцё музэю, тады ён, Някляеў, прынес, кажа: “На, Антаніна Аляксандраўна, гэта Васілёва шапка”.
Экспазыцыя музэю сёньня больш чым сьціплая. Простыя рэчы сялянскага побыту. Прасьніца, драўляны ложак, стол. У куце стаіць парасон зь бела-чырвонымі пялёсткамі. На сьцяне вісіць клясычны партрэт работы Міхася Моўчана.
Антаніна: “Гэты партрэт зрабілі ў мінулым годзе. 5 жніўня пленэр быў, і тады Марачкіны прывезьлі партрэт. Намаляваны — як жывы. Казаў: “Жыць добра, толькі я ў дрэнны час нарадзіўся”. Голад быў. Хадзіў — тыя штанёнкі яшчэ палатняныя. Залапленыя. Жыць добра, але ў дрэнны час нарадзіўся”.
Але самае цікавае можна знайсьці на стале. Ягоныя арыгінальныя малюнкі, унікальныя фатаздымкі. На адным ён побач з Караткевічам, абодва вясёлыя, крочаць па гарадзкой вуліцы. У Караткевіча ў руках торба, пэўна нялёгкая. На адваротным баку фатаздымка аўтограф сябра.
Карэспандэнт: “Вось маршал пісьменства В. Быкаў кудысьці ідзе пакрысе. За ім ад’ютант Караткевіч Бутэлькі... з кефірам нясе.
Відаць, у бутэльках не кефір”.
Антаніна: “Можа, піва. Гарэлку ён дужа ня піў. Ён кілішкі два-тры калі вып’е”.
Карэспандэнт: “Ён любіў успамінаць дзяцінства сваё?”
Антаніна: “Не асоба. Казаў: “Якое гэта дзяцінства? Што я бачыў? Я нічога ня бачыў”. І маладыя гады прайшлі так... Вайна гэтая. Ён паступіў быў вучыцца ў мастацкую вучэльню... Ён малюе. Будзе сядзець — умомант. Ён маляваў дужа добра. Адзін раз прыехаў у госьці, стол там стаяў на кухні. І намаляваў вось: скамеечка стаіць, кацялок, вядро, печ. Намаляваў момантам”.
У маю памяць запала адно сацрэалістычнае палатно на быкаўскую тэму. Называлася яно, здаецца, “Шчырая размова”. На карціне мудры Васіль Уладзімеравіч пра нешта мудра гутарыць з простымі калгасьнікамі, сваімі аднавяскоўцамі.
Давайце пагутарым і мы.
Васіль Быкаў жыве ў Бычках усё жыцьцё. Я маю на ўвазе не пісьменьніка, а ягонага аднавяскоўца. Васіль на дзесяць гадоў маладзейшы за свайго знакамітага цёзку, але памятае тую старую школу ў панскім доме, якую пісьменьнік апісаў у “Доўгай дарозе дадому”.
Васіль: “Там школа была”.
Карэспандэнт: “А будынку не засталося…”
Васіль: “Няма. Толькі фундамэнт ёсьць. Панскі дом быў. Васіль Быкаў хадзіў у школу, Саўчанка Міхаіл. Яны хадзілі ў школу разам. На адной парце сядзелі. Адзін прадмет ён лепш ведаў, а другі Васіль Быкаў. І адзін у другога сьпісвалі.
…Ён езьдзіў і з выступленьнямі. Мы нават клёцкамі частавалі іх. Але ён адну толькі клёцку зьеў і ста грам ня выпіў цалкам”.
Карэспандэнт: “А як тут ставіліся да Васіля Быкава? У Бычках”.
Васіль: “Вельмі добра. Пакуль ён не пайшоў у гэты Беларускі Фронт”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Васіль: “А таму, што нам ня трэба такія мальцы. Якія ня любяць…”
Карэспандэнт: “Каго ня любяць?”
Васіль: “Каго… Савецкую ўладу. Чым яму кепска жылося? У аднаго сына машына, у другога сына машына. У жонкі машына, у яго машына. Чым яму кепска жылося?”
Карэспандэнт: “Дык ня хлебам адзіным жывы чалавек”.
Васіль: “А чым?”
Наступная мая суразмоўца, Марыя Міхашонак, жыве на панскім падворку. Якраз за яе гародам і знаходзіцца падмурак той старой школы, куды будучы пісьменьнік быў вымушаны хадзіць два разы ў чацьвертую клясу.
Сухенькая малая бабулька ніяк ня можа забыцца на адзін яркі эпізод свайго дзяцінства.
Марыя: “Я вучылася там. І Быкаў вучыўся”.
Карэспандэнт: “А вы ня разам зь ім вучыліся?”
Марыя: “Не. Брат мой вучыўся разам, але брат ужо такі, ляжыць... Хутка памрэ. А на лыжах я каталася зь імі. Я меншая была, а любіла. Я, як малец, зь імі на лыжах каталася. Ой, на лыжах! І я зь імі”.
Карэспандэнт: “А што яшчэ акрамя лыжаў, чым яшчэ займаліся?”
Марыя: “Я толькі на лыжах зь імі. Я болей нічога ня помню. Неяк самі рабілі лыжы. Не такія ж, як цяперака, во лыжы такія. Невялікія. Там, дзе Быкаў жыве, — роў. І ў канцы рова была прастора. І зьяжджалі ўніз. А там і пад гару. І я колькі раз завалілася, зьехала за імі”.
Бліжэйшы сусед Васіля Быкава, Сямён Барысавіч, жыве з жонкаю ў моцнай хаце якраз за быкаўскім домам-музэем. І, як мне падалося, трымае на свайго нябожчыка-суседа крыўду.
Сямён: “Зусім ён быў просты. Звычайны. А як пайшоў на вайну, дык там нешта зьявілася такое — пісаць кніжкі, кіны там, усё такое. Нячаста прыяжджаў ён. Ён, можна сказаць, не абшчаўся дужа зь людзьмі. Бедна, яны вельмі бедна жылі. Да вайны і пасьля вайны. Бацькі зусім бедненька жылі. Ня вельмі ён быў, каб пагаварыць”.
Жонка: “А што ён будзе з намі, з дурнымі, гаварыць”.
Сямён: “Раптоўна высунуўся ў пісьменьнікі. Ад вёскі Бычкі многа было добрых разумных людзей. Настаўнікі былі, дырэктары школаў былі, палкоўнік быў. Палкаводзец, ваенны чалавек быў! Бычкаўскія людзі былі вельмі каштоўныя. Мой брат родны. Сем клясаў кончыў быў, а работаў у Рызе. Інжынэр па транспарце. На лікёра-гарэлачным заводзе. Гэта такі быў чалавек! Такая галава!”
Як я разумею Сямёна Барысавіча. Каму сапраўды варта помнік паставіць, дык гэта начальніку транспартнага цэху лікёра-гарэлачнага заводу зь сямю клясамі адукацыі.
І старога калгасьніка Васіля я таксама разумею. Як можна быць чымсьці не задаволеным пры такой фантастычнай калекцыі “Жыгулёў” і “Волгаў”.
А яшчэ лепш я разумею самога Быкава зь ягоным бясконцым “жыць добра, але ж час дрэнны”. Пэўна, не адну толькі беднасьць меў на ўвазе пісьменьнік.
Карэспандэнт: “А што будзе з Бычкамі гадоў праз дваццаць?”
Антаніна: “У нас толькі адна рабочая сям’я. А так адны пэнсіянэры. Такія, як я. Яшчэ худшыя ёсьць”.
Карэспандэнт: “І Бычкі могуць зьнікнуць...”
Антаніна: “Дык ня могуць, а дакладна будзе”.
Нават калі вёска Бычкі абязьлюдзее, гэты адрас нашай культуры не забудзецца. Бо нікуды не падзенецца хата. Нікуды ня зьнікнуць тыя краявіды, якія любіў маляваць пісьменьнік. І не перасохне ягонае ўлюбёнае Белякоўскае возера.
