Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Як Сталін рыхтаваў новую вайну


Иосиф Сталин, коллаж
Иосиф Сталин, коллаж

70 гадоў таму — 9-12 студзеня 1951 г. — у Крамлі і Генштабе прайшло пасяджэньне, да гэтага часу ахутанае завесай таямніцы: Іосіф Сталін гутарыў з дыктатарамі чырвонага блёка аб міжнародным становішчы і зьнешняй палітыцы.

Пра малавядомую нараду, на якой абмярковаўвалася патэнцыйная Трэцяя сусьветнай вайна, піша на сайце Расейскай службы Радыё Свабода Аляксандар Гогун — дасьледчык ваеннай гісторыі сталінізму.

«ЗША будуць зьвязаныя ў Азіі на бліжэйшыя два-тры гады. Гэты час мы павінны ўмела выкарыстоўваць»

Гісторыкі Ёрам Гарліцкі і Алег Хляўнюк у 2004 годзе ў кнізе «Халодны сьвет» пісалі, што «у сілу сакрэтнасьці архіўны дакумэнты, якія адлюстроўваюць працу нарады, пакуль невядомыя». Праз 11 гадоў у сваёй манаграфіі «Сталін» Хляўнюк даў зразумець, што ён ужо ведае, хто і дзе ў Маскве хавае гэтыя каштоўныя паперы: «Архіўныя дакумэнты, якія адлюстроўваюць працу нарады, пакуль засакрэчаныя». У той жа працы сьцьвярджаецца, што пра яго факт «мы ведаем па мэмуарных крыніцах»: «Найбольш падрабязна аб гэтай падзеі расказаў у сваіх успамінах былы кіраўнік вугорскай камуністычнай партыі М. Ракошы».

Аднак апошні пісаў мэмуары ў ганаровай ссылцы ў СССР, то бок спрабуючы спадабацца тым, хто яго зьняволіў. Да таго ж на словах нават у тыя гады ён не парваў ня толькі з сацыялізмам, але і са сталінізмам: яго опус поўны алею пра былога начальніка. Па-другое, яшчэ ў студзені 1995 гады ў румынскім «Гістарычным часопісе» Мірча Кірыцою пад псэўданімам «К. Крыстэску» надрукаваў знойдзеную ім у архіве справаздачу пра паездку румынскай дэлегацыі ў Маскву. Яна заснаваная на запісах у нататніку тагачаснага міністра абароны Румыніі Эміля Баднэраша. Цяпер гэтая публікацыя даступная і ў перакладзе на ангельскую мову.

Дакумэнт блізкі па форме да пратаколу і складзены адразу пасьля пасяджэньня, а не праз дзесяцігодзьдзе. Але, галоўнае, па памеры і зьмястоўнасьці гэтая крыніца значна перавышае тую старонку часопіса «Гістарычны архіў» (1997, № 5-6), дзе пабачыла сьвет сьведчаньне Ракошы пра гэтае сапраўды жахлівае зборышча партакратаў і камуністычных салдафонаў.

Тым ня менш, і ва ўспамінах былога вугорскага тырана ёсьць фрагмэнты, падобныя да праўды: «З савецкага боку прысутнічалі: Сталін, некалькі чальцоў Палітбюро... маршал Васілеўскі (аўтар пляну захопу Эўропы ў 1941 г., камандуючы савецкімі войскамі ў агрэсіі супраць Японіі ў 1945 г.) і генэрал Штэменка, які тады быў начальнікам Генэральнага штаба Савецкай Арміі (у 1943-1946 гг. ён узначальваў апэратыўнае кіраўніцтва генштаба, то бок плянаваў усе наступальныя апэрацыі ў Эўропе і Азіі. — аўтар РС). Прысутнічалі ўсе генэральныя сакратары камуністычных партый краін народнай дэмакратыі (за выключэньнем [кіраўніка ПНР] Берута (а таксама лідэраў ГДР і Альбаніі. — аўтар). З дакладам аб міжнародным і ваенным становішчы выступаў Штэменка. Гэта быў зусім малады чалавек... з вусамі добрага вайскоўца (данскі казак родам з станіцы Урупінск). Ён коратка і ясна далажыў вайсковы бок міжнароднай абстаноўкі, прывёў дадзеныя аб вайсковай моцы NATO... ».

Апошнія словы — пазьнейшае ацэначнае меркаваньне Ракошы, паколькі паводле запісу Баднэраша, у выступе Сталіна гаворка ішла не аб моцы, а аб слабасьці Амэрыкі: «У апошні час паўстала меркаваньне, што Злучаныя Штаты зьяўляюцца непераможнай дзяржавай і гатовыя разьвязаць трэцюю сусьветную вайну. Аднак, аказваецца, што ЗША ня толькі не гатовыя разьвязаць трэцюю сусьветную вайну, але і ня могуць справіцца нават зь невялікай вайной, такой як вайна ў Карэі. Відавочна, што ЗША трэба яшчэ некалькі гадоў на падрыхтоўку. ЗША ўгразьлі ў Азіі і застануцца там яшчэ некалькі гадоў. Той факт, што ЗША будуць зьвязаныя ў Азіі на бліжэйшыя два-тры гады, уяўляе сабой вельмі спрыяльную акалічнасьць для нас, для сусьветнага рэвалюцыйнага руху. Гэтыя два-тры гады мы павінны ўмела выкарыстоўваць».

Парад ўзброеных сілаў ГДР, пачатак 1950-х гадоў. Здымак з выставы "Сталін" у былой турме Штазі - мэмарыяльным комплексе "Берлін - Хоэншонхаззэн". Копія А. Гогуна.
Парад ўзброеных сілаў ГДР, пачатак 1950-х гадоў. Здымак з выставы "Сталін" у былой турме Штазі - мэмарыяльным комплексе "Берлін - Хоэншонхаззэн". Копія А. Гогуна.

Такім чынам, ЗША ў яго прамове былі прадстаўлены не як пагроза, а хутчэй як здабыча, якая можа вось-вось набрацца сілаў і таму стаць недаступнай.

«Трэцяя сусьветная, прынамсі яе першы этап, мелася насіць у асноўным сухапутны характар»

Прысутныя вельмі добра памяталі лёс Хірасімы і Нагасакі, але правадыр папераджальна супакоіў прысутных: «ЗША валодаюць атамнай моцай; у нас гэта таксама ёсьць. У ЗША вялікі флот; але іх флот ня можа мець вырашальную ролю ў вайне». Такім чынам, ён даў зразумець, што трэцяя сусьветная, прынамсі яе першы этап, будзе насіць у асноўным сухапутны характар, гэта значыць, верагодна, заключацца ў захопе Эўразіі.

І, вядома, Сталін не забыўся пра галоўны аргумэнт у эпоху ядзернай бомбы — да вынаходкі ядзерных ракет або атамнай артылерыі: «У ЗША ёсьць сучасныя ваенна-паветраныя сілы, але іх авіяцыя слабейшая за нашую». Бо ўжо два месяцы яму клаліся на стол данясеньні аб тым, што савецкі 64-ты зьнішчальны корпус, узброены МіГ-15, у небе маленькай Карэі пасьпяхова зьбівае амэрыканскія самалёты, нягледзячы на тое, што іх суправаджаюць зьнішчальнікамі прыкрыцьця. Верагодна, ён меркаваў, што пры палётах зорна-паласатых бамбавікоў на далёкія адлегласьці — пры спробах уразіць Кузбас або сталіцу СССР — яны стануць зручнымі мішэнямі ня толькі для лётчыкаў, але і для зэнітчыкаў.

Аднак усе бягучыя посьпехі і дасягненьні зусім не азначалі, што «малодшым братам» выпадала спачываць на ляўрах — хутчэй наадварот: «Вы ў краінах народнай дэмакратыі павінны на працягу двух-трох гадоў стварыць сучасныя і магутныя арміі, якія павінны быць баяздольнымі да канца трохгадовага пэрыяду».

Чэхаслваччына мелася захапіць частку Францыі

Яшчэ адно сьведчаньне пра гэтыя размовы пакінуў тагачасны міністар абароны Чэхаславаччыны Аляксей Чэпічка. Клімэнт Готвальд выдаў сваю дачку за гэтага юрыста, якому ў 1950 годзе споўнілася сорак, і «на юбілей» адарыў зяця генэральскімі пагонамі. Так кіраўнік ЧССР ажыцьцявіў уласны лёзунг 1949 года, які тычыцца лёсу як каманднага складу арміі міжваеннай Чэхаславаччыны, так і будучых прызначэнцаў: «Мы ня зробім з генерала камуніста, але з камуніста зробім генэрала».

У 1968 году Чэпічка расказаў зьмест сустрэчы ў Крамлі гісторыку Карэлу Каплану, які, у сваю чаргу, яшчэ пры жыцьці адстаўнога міністра апублікаваў артыкул з гэтымі ўспамінамі ў Францыі. Па словах Чэпічкі, Сталін паведаміў сатэлітам, што зьбіраецца захапіць Заходнюю Эўропу і зрабіць гэта прыкладна праз тры гады. Тое, што сэнс сталінскага выступу быў менавіта такім, пацьвярджае дзейнасьць Чэпічкі на пасадзе міністра абароны. Сярод іншага ён рыхтаваў плян «Сокал», які захоўваецца ў ваенным архіве ў Празе і наглуха засакрэчаны дагэтуль воляю генштаба Чэхіі.

У часопісе «Пытаньні гісторыі» Каплан сьведчыў, што спытаў былога міністра «Які апэрацыйны кірунак быў вызначаны для чэхаславацкай арміі? Ён адказаў: «частка Францыі». Дадамо, што пасьля краху сацыялізму быў апублікаваны плян 1964 года, і ён уяўляў сабой паход праз Баварыю і Бадэн-Вюртэмбэрг і далей, агінаючы Швайцарыю, да Ліёна. За восем дзён. Гэта пралівае сьвятло і на пакуль яшчэ сакрэтны савецкі апэратыўны плян тых гадоў. Верагодна, праз 8 сутак пасьля пачатку вайны, то бок на яе 9-ы дзень, рускія, успамінаючы 1815 год, павінны былі ўжо гуляць у Парыжы.

І польскі ўдзельнік студзеньскай сустрэчы 1951 г. Эдвард Охаб, ужо ў 80-х гадах у гутарцы з журналісткай Тэрэзай Тараньскай, нечакана пачаўшы гаворку пра гэтую нараду, падкрэсьліў плянэтарныя задачы польскіх камуністаў: «Мы — людзі працы, якія павінны дзейнічаць ва ўсім сьвеце. Клапоцімся пра сваю краіну, але павінны працягнуць руку і іншым рабочым без адрозьненьня іх нацыянальнасьці. Рэвалюцыя павінна перамагчы ў сусьветным маштабе».

Як успамінаў Ракошы, гэты клопат пра пралетарыят павінен быў быць выказаны ў цалкам вызначанай форме — ваеннай: «Штэменка... пералічыў, якой, на думку савецкіх таварышаў, павінна быць армія кожнай з [сацыялістычных] краін да канца 1953 года. Вугоршчыне належала да канца 1953 года мець войска ў 150 тысяч чалавек, то бок, калі я добра памятаю, 9 дывізій».

Другая палова 1940-х: Трэніроўка чэхаславацкіх салдатаў. Здымак з ваеннага архіва Чэхіі, копія А. Гогуна
Другая палова 1940-х: Трэніроўка чэхаславацкіх салдатаў. Здымак з ваеннага архіва Чэхіі, копія А. Гогуна

З запісу Баднэраша вынікае, што для кожнага сатэліта была прапанаваная, а ў ходзе нарады і ўдакладненая, колькасьць войскаў ня толькі мірнага, але і ваеннага часу. Ракошы па мабілізацыі павінен быў паставіць пад ружжо 400 тысяч чалавек. Усяго ўзброеныя сілы Польшчы, Чэхаславаччыны, Вугоршчыны, Румыніі і Баўгарыі ў мірны час трэба было давесьці да 1,4 мільёна байцоў і стварыць адпаведны рэзэрв, каб з пачаткам вайны ў гэтых пяці войсках змагалася ўжо 3 мільёны салдатаў.

Паказальна, што ніхто з прысутных не пярэчыў па сутнасьці сталінскім прапановам — учыніць мясарубку, у якой ёсьць добры шанец адправіцца ў іншы сьвет усім прысутным.

«Цяпер Эўропа ўжо была б сацыялістычнай»

Усе ўдзельнікі студзеньскай сустрэчы прыступілі да выкананьня ўказаньняў старэйшага брата з выключнай заўзятасьцю, апускаючы насельніцтва сваіх краін з пасьляваеннай разрухі і беднасьці ў галечу і ўбоства.

Ракошы ўспамінаў пра тое, што ў падуладнай яму краіне «... ў 1952 годзе жыцьцёвы ўзровень не павысіўся і нават зьнізіўся.... Жыцьцёвы ўзровень скараціўся таксама ў Румыніі і Польшчы». У нацыянальным архіве ў Празе аўтар гэтых радкоў знаходзіў штабэлі дакумэнтаў аб лявінападобным росьце ваенных выдаткаў і пагаршэньні забесьпячэньня жыхароў Чэхаславаччыны ў пачатку 1950-х, харчовых цяжкасьцях, аварыях на вытворчасьці, перабоі ў пастаўках электраэнэргіі насельніцтву, павелічэньні колькасьці вытворчых аварый. Ад Эльбы да Ахоцкага мора былі зноў уведзеныя карткі на ежу. У ГДР нягоды спарадзілі паўстаньне рабочых 17 чэрвеня 1953 года.

Завершым нарыс сьведчаньнем Каплана аб яго размове з Чэпічкам, якая адбылася ў 1968 годзе. Праз амаль два дзесяцігодзьдзі пасьля паседжаньня ў Крамлі ён шкадаваў аб тым, што не заехаў у Францыю ў абозе свайго войска: «Калі я яго спытаў, ці верыў ён у рэальнасьць сталінскага пляна пераможнага ваеннага паходу ў Эўропу, ён без разважаньняў адказаў: «Так!»... ён лічыў, наадварот, вялікай памылкай хрушчоўскага кіраўніцтва, што яго зьнешнепалітычны курс сарваў задумы, распрацаваныя і падрыхтаваныя пры жыцьці Сталіна. Цяпер Эўропа ўжо была б сацыялістычнай і многія гаспадарчыя цяжкасьці, якія вынікалі з эканамічнай адсталасьці сацыялістычных дзяржаў, былі б даўно пераадоленыя.

Я зноў спытаў, ці разумее ён, што ўсё гэта зьнясіліла б сацыялістычны лягер, выклікала б вялікія чалавечыя і матэрыяльныя страты, бо ўжо сама падрыхтоўка прывяла чэхаславацкую эканоміку да глыбокага крызісу; пры гэтым не было гарантый, што ўсё гэта скончылася б перамогай, паход мог бы перайсьці ў доўгачасовы канфлікт з партызанскім рухам. Прагучаў адказ: «Страты былі б хутка пакрытыя».

Камэнтаваць тут можна праз Facebook. Калі вы ў Беларусі, любы камэнтар можа быць падставай для перасьледу з боку ўладаў

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG